Elżbieta Napora

Płeć psychologiczna chłopców wychowywanych przez samotne matki

Autorzy podejmujący zagadnienie tożsamości płciowej są zgodni: prawidłowa identyfikacja z płcią może przebiegać tylko w warunkach, kiedy dziecko ma kontakt z ojcem i matką.

 Dziecko wychowywane w pełnym rodzinnym środowisku wychowawczym poddawane jest oddziaływaniu wartości, symboli, którym obydwoje rodzice nadają różne znaczenia. Poddane zaś oddziaływaniu  jednego z rodziców, ma ograniczone możliwości poznania specyfiki ról społecznych i znaczenia nadawanego tym rolom przez dwie różne płcie.

Tożsamość płciowa

Płeć, płciowość, tożsamość płciowa – różnorodność pojęć powoduje wiele sposobów ich definiowania. Po raz pierwszy pojęcie tożsamości płciowej wprowadziła Janet T. Spence (1984), potem uzupełnili je Nancy J. Chodorow (1978) i Carol Gilligan (1982), którzy upatrują genezę tożsamości w procesie socjalizacji dziewcząt i chłopców (Mandal 1996, s. 30).

Płeć psychologiczna tworzy strukturę ja, a jej ostateczny kształt uzależniony jest m.in. od różnego rodzaju identyfikacji z osobami znaczącymi, w tym przede wszystkim z rodzicem jako wzorem i osobą mającą największy wpływ na dziecko, szczególnie w okresie dzieciństwa i adolescencji.

Tożsamość płciowa to utożsamianie się z płcią męską bądź żeńską, jej kształtowanie to złożony proces biologiczny, psychologiczny i socjologiczny.

Męskość i kobiecość według niektórych nurtów psychologii (np. psychoanalizy) wiąże się z osiągnięciem fazy genitalnej –  pełnej identyfikacji z własnym biologicznym wyposażeniem. Dziecko, rozpoznając swoją biologiczną płeć, uznaje i akceptuje w pewnym momencie fakt, że jest chłopcem lub dziewczynką. Proces ten ma rozwojową kontynuację w okresie dojrzewania i prowadzi do pełnej akceptacji własnej płciowości oraz wszystkiego, co z niej wynika, w tym późniejszych ról społecznych i rodzicielskich.

            Z psychologicznego punktu widzenia proces identyfikacji płciowej uaktywnia się w okresie dorastania, w którym poprzez stopniowe wchodzenie w życie społeczne dorastający wzmacniają swoje stosunki z innymi ludźmi, którzy poza rodzicami mogą stanowić obiekty identyfikacji.

Rozwój płciowości człowieka jest procesem wieloetapowym, pojawiającym się już w okresie prenatalnym, obejmującym formowanie się płci fizycznej, rozwój preferencji seksualnych i kształtowania się subiektywnego poczucia przynależności do konkretnej płci (Diamant, Mc Anulty 1995, s. 46)[1]. Późniejsze doświadczenia jednostki utrwalają, modyfikują bądź zmieniają jakość odbioru siebie w kategoriach tożsamości płciowej.

Rola rodziców

Pomimo różnorodności czynników wywierających wpływ na proces identyfikacji z płcią i dosyć złożonego ich oddziaływania, wydaje się, że wpływ rodziców, a w szczególności ojca, jest niezaprzeczalny. W literaturze przedmiotu wskazuje się na silne powiązania pomiędzy funkcjonowaniem rodziny a tym, na jakich ludzi wyrastają wychowywane w niej dzieci. Rodzina jako podstawowa grupa społeczna kształtuje postawę wobec płci. Dziecko poszukując wzorów własnej płci, naśladuje rodziców i wychowawców. Na podstawie badań można stwierdzić, że ojcowie w większym stopniu niż matki zwracają uwagę na cechy zachowania właściwego poszczególnym płciom, wywierają większy wpływ na dziecko, aby postępowało w sposób właściwy dla swojej płci (por. Doktór 1991)[2]. Natomiast matka samotnie wychowująca syna ma ograniczone możliwości oddziaływania na niego, dziecku brakuje odmiennego wzorca płci i z konieczności wzoruje się tylko na jednym.

Brak męskiego wzorca do naśladowania zmusza chłopca do tworzenia spaczonego obrazu cech mężczyzny, a tworzony wizerunek może być zabarwiony cechami kobiecymi.

Ojciec stawiając dziecku wymagania, uczy je bardziej dojrzałego sposobu zdobywania miłości - poprzez doskonalenie się. Dostarcza autorytetu, nagradza i karze, wprowadza w środowisko pozarodzinne. Jest pośrednikiem pomiędzy światem ciepłych uczuć, stworzonym przez matkę, a światem zewnętrznym, budzącym często lęk i zagrożenie. Związki z nim sprzyjają formowaniu uporządkowanego obrazu świata i budowaniu „ja idealnego" zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców. Ojciec stojący obok matki, troszczący się o rodzinę, ujawniający swój stosunek do żony, jest dla chłopców modelem płci. Także jego miłość do dzieci, zachowanie i poglądy wywierają wpływ na proces kształtowania się obrazu płci psychologicznej u syna.

Konieczność uczestnictwa ojca w procesie wychowania synów jest faktem bezspornym. Ojciec ma bowiem do spełnienia wiele funkcji wypływających z typowych dla mężczyzn cech zachowania się, które są nieodzowne w wychowaniu chłopców (Pospiszyl 1980)[3].

Badania

Całość zaprojektowanych badań empirycznych oparto na założeniu, iż dziecko wychowywane tylko przez matkę, pozbawione jest wzorca roli męskiej w sferze stosunku wobec siebie i innych. Posiadanie adekwatnego wizerunku roli chłopca będzie, wobec braku ojca, determinowane rolą kobiecą, jaką pełni wobec niego samotna matka.

Celem podjętych badań empirycznych było uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Czy typ rodziny determinuje typ płci psychologicznej chłopców?
2. Czy występują istotne różnice pomiędzy tożsamością płciową u chłopców
   wychowywanych przez samotne matki a ich rówieśnikami pochodzącymi  z rodzin pełnych?
3.  Czy nasilenie cech zgodnych z płcią biologiczną wzrasta wraz z wiekiem badanych chłopców?

Łącznie przebadano 42 chłopców będących w okresie adolescencji, wychowywanych przez samotne matki, a uzyskane wyniki porównano z tymi uzyskanymi od 30 chłopców pochodzących z rodzin pełnych. W badaniach uwzględniono chłopców pochodzących z rodzin niepełnych: osieroconych na skutek śmierci ojca oraz rozbitych z powodu rozwodu bądź porzucenia rodziny przez ojca.

Dla celów badawczych, pierwszą grupę - pochodzącą z rodzin samotnych matek - nazwano grupą opisową, drugą – z rodzin pełnych – kontrolną.

Badania zrealizowano przy zastosowaniu Inwentarza Płci Psychologicznej (IPP) A. Kuczyńskiej (1992)[4], opracowanego na podstawie teorii i empirycznego dorobku S.L. Bem. Płeć psychologiczna (w tym cztery jej typy) pojmowana jest jako spontaniczna gotowość do posługiwania się jej wymiarem w odniesieniu do siebie i świata. Określony typ płci psychologicznej to odpowiednia ilość punktów uzyskana w Skali Męskości i Kobiecości[5].

Klasyfikacja typów płciowych wg S. Bem

(por. Bem 1994, s. 435) [6].

W charakterystyce badanej grupy chłopców wychowywanych zarówno przez samotne matki, jak i w rodzinach pełnych, brano pod uwagę następujące zmienne: wiek  życia (dominują badani w przedziale wiekowym 16-18 lat, 43% wszystkich badanych osób), miejsce zamieszkania (małe miasta - 45%), czas nieobecności ojca (więcej niż 10 lat - 38%). W grupie kontrolnej dominowali chłopcy w wieku 16-18 lat (53%), zamieszkujący na wsi - 60% i wychowywani przez obydwoje rodziców przynajmniej przez 16 do 18 lat.

Obraz męskości

Analiza uzyskanych wyników pozwoliła dostrzec różnice pomiędzy badanymi grupami chłopców oraz cechy charakterystyczne u chłopców wychowywanych przez samotne matki. Szczegółowa prezentacja wartości statystycznych dla skal płciowości zawarta jest w tabeli 1.

Tabela 1. Wartości statystyczne dla analizowanych skal płciowości badanych chłopców

Tabela 2. Istotność różnic dla płci psychologicznej pomiędzy obydwoma grupami empirycznymiPorównanie średnich wartości (M) dla skal płciowości pokazuje, że najwyższe wyniki w IPP i bardziej zbliżone do siebie uzyskali chłopcy z grupy kontrolnej – wychowywani w rodzinach pełnych (SK M=49,80; dla SM M=49,50). Natomiast wartości odchyleń standardowych ukazują różnicę w obydwu badanych grupach. W grupie opisowej zarówno w Skali Kobiecości, jak i Męskości występują duże wahania w uzyskanych wynikach, co może oznaczać, że chłopcy przeceniają wartości niektórych cech męskich, pomijając i niedoceniając inne. Obraz męskości jest niezdecydowany i mało klarowny. W grupie kontrolnej natomiast wartości odchylenia są niższe i bardziej zbliżone do siebie, a badani opisują siebie w sposób bardziej zdecydowany z umiejętnością dostrzegania jednorodnych cech tworzących obraz męskości.

Wyniki z tabeli 2. ujawniają różnice istotne statystycznie pomiędzy dwoma rodzajami płci psychologicznej: kobiecy mężczyzna i typ androgyniczny. Z danych wynika, że chłopcy wychowywani przez samotne matki i nie posiadający wzoru męskości dla identyfikacji płciowej, istotnie częściej charakteryzują siebie przymiotami kobiecymi, posiadając więcej cech ze Skali Kobiecości. Chłopcy poddani oddziaływaniu tylko matki, posługują się częściej wymiarem kobiecości w płci psychologicznej zarówno w stosunku do siebie, jak i świata. Nie są męscy, bo brakuje im autorytetu skupiającego w sobie cechy uznane kulturowo za męskie.

Z poznawczego punktu widzenia interesujący jest rozkład wyników dla płci psychologicznej i nasilenia cech psychicznych dla niej w zależności od wieku badanych chłopców. Zależności pomiędzy wiekiem badanych chłopców a dominowaniem płci psychologicznej odzwierciedla tabela 3. (Do analizy posłużyli chłopcy w wieku 15-17 lat w zestawieniu z badanymi z przedziału 18-20 lat, porównywano wartości wewnątrz grup i pomiędzy nimi).

Tabela 3. Zestawienie wartości procentowych dla płci psychologicznej w obrębie badanych grup chłopców

* - ozn. istotność na poziomie 0,05;  ** - ozn. istotność na poziomie 0,01

Przedstawione wyniki pokazują, że w okresie intensywnego dojrzewania psychicznego w grupie opisowej chłopców dominują cechy psychologicznej płci kobiecej oraz typu nieokreślony seksualnie. Ten ostatni typ dominuje zarówno u chłopców z grupy opisowej, jak i kontrolnej. Otrzymane wartości wskazują różnice istotne statystycznie w zakresie dwóch płci psychologicznych: kobiecy mężczyzna i typ androgyniczny, potwierdzając wcześniejszą analizę. Zestawione porównanie dla badanych chłopców w późnej adolescencji wyraźnie sugeruje różnice w danych procentowych. Ujawnia tendencję w zmianie dominowania cech przynależnych do kobiecości na korzyść cech charakteryzujących psychologiczną płeć: męski mężczyzna i androgyniczny. Wyróżniony okres życia badanych zamyka etap kształtowania się tożsamości płciowej, a następny etap w rozwoju będzie te cechy utrwalał. Taka zmiana orientacji na korzyść płci zgodnej z płcią biologiczną jest możliwa dzięki licznym kontaktom chłopców z rówieśnikami, autorytetami.

Wnioski

• Typ rodziny samotnej matki i specyfika jej funkcjonowania powoduje u chłopców, będących w okresie dojrzewania, trudności w prawidłowej identyfikacji płci psychologicznej zgodnej z płcią biologiczną. Chłopcy częściej dostrzegają u siebie cechy kulturowo przynależne do kobiety aniżeli do mężczyzny.
•  Badani we wczesnym okresie adolescencji (15.-17. rok życia) są bardziej kobiecy niż pod koniec okresu dojrzewania. Zakres cech kobiecych przejawia się m.in. w uczuciowości, wrażliwości na potrzeby innych, łagodności, dbałości o swój wygląd, stereotypowo przypisywanych płci żeńskiej. Okres dojrzewania chłopców jest czasem, kiedy nie ma jeszcze ostatecznej identyfikacji z płcią, zgodnie z biologiczną.
• Dane charakteryzujące starszych chłopców w wieku 18-20 lat wyraźnie wskazują na skierowanie swojej psychologicznej orientacji płciowej w stronę psychologicznej płci męskiej (42,9%; zmniejsza się również odsetek osób nieokreślonych seksualnie - 28,6%; gdy w grupie adolescentów - 40%) oraz na androgynię przejawiającą się w niezależności i opiekuńczości, zwiększając efektywność funkcjonowania dorosłego mężczyzny. Zdecydowanie maleje odsetek chłopców z psychologiczną płcią kobiecą (grupa chłopców z wczesną adolescencją - 40%, z późną - 7,14%). Badani dostrzegają w swoim obrazie cechy męskości, takie jak: pewność siebie, skłonność do ryzyka, niezależność oraz dominowanie i otwartość na świat zdarzeń zewnętrznych.

Zrealizowane badania wykazały różnice istotne statystycznie w zakresie płci psychologicznej pomiędzy chłopcami pochodzącymi z różnych środowisk wychowawczych. Dokonana analiza ze względu na skromny zakres metod oraz liczebność badanej grupy raczej stawia problem badawczy, niż go rozwiązuje.

E.N.