Sabina Nikodemska

Wstęp

W literaturze opisującej problemy dorosłych dzieci, które wychowywały się w rodzinie alkoholowej podkreśla się przede wszystkim cechy takie jak: doświadczenie rozpadu więzi rodzinnej, wadliwego modelu ról rodzicielskich, zaburzeń relacji rodzic - dziecko. Tym faktom towarzyszy założenie, że czynniki te zaburzają prawidłowy rozwój dziecka, są źródłem stresu i frustracji oraz nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania społecznego. Literatura dotycząca tego problemu, zarówno kliniczna jak i naukowa nie jest bogata, a wnioski zawarte w klinicznych opisach nie zawsze znajdują swoje potwierdzenie w badaniach naukowych. Dlatego niezwykle istotne wydaje się bliżej poznanie tej populacji, znalezienie jej wspólnych specyficznych cech, tak by również dla praktyki klinicznej płynęły z tych analiz praktyczne wskazania. Badania nad problemami DDA mają krótką historię. Ostatnie dwudziestolecie przyniosło znaczny postęp w tej dziedzinie i pomaga lepiej poznać naturę i zasięg problemu oraz wyjaśniać czynniki, które należy uwzględniać chcąc wypowiadać jakiekolwiek uogólnienia w stosunku do tej populacji (Sher 1991, Windle i Searles 1990).
Artykuł ten prezentuje wyniki badań stosunkowo jednorodnej grupy DDA. Wszyscy oni w pewnym momencie swojego dorosłego życia nabrali przekonania, że potrzebują pomocy i zgłosili się po profesjonalną pomoc psychologiczną. W grupie tej znalazły się wyłącznie osoby pełnoletnie, usamodzielnione, które nie mieszkają już z pijącym rodzicem. Niemniej analizując wyniki tych badań pamiętać należy, że tego typu generalizacje mogą nie znajdować swojego potwierdzenia dla całej populacji DDA a pojedyncze osoby mogą w ogóle nie mieścić się w tych kategoriach opisowych. Uwzględniając te zastrzeżenia w artykule zaprezentowane zostały wyniki badań opisujących funkcjonowanie społeczne i osobowościowe DDA oraz jego zmiany pod wpływem psychoterapii.

Problemy i metody badawcze

Celem programu badawczego, w którym uczestniczą osoby zgłaszające się na terapię DDA do Ośrodka IPZ jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania:
- jaki jest psychologiczny obraz siebie w chwili zgłoszenia się do placówki u osób, które wychowywały się w rodzinie alkoholowej (zarówno w obszarze Ja realnego, jak i Ja idealnego);
- czy w grupie tej można diagnozować występowanie objawów psychopatologicznych w większym nasileniu niż w populacji ogólnej;
- jak kształtuje się poziom poczucia koherencji wśród DDA przed terapią;
- jakie zmiany w obrazie siebie zachodzą po zakończeniu pełnego programu terapii DDA;
- jakie zmiany zachodzą w obszarze zdrowia psychicznego i poczucia koherencji;

W opisywanym programie wykorzystano następujące metody badawcze:
1. Test Przymiotnikowy ACL (Adjective Check List)
Test przymiotnikowy ACL, opracowany przez H.B.Gough’a i A.B.Heilbrune’a (1965, 1980, por. Juros, Oleś, Wujec, 1987) jest jednym z najbardziej znanych i powszechnie stosowanych testów. Obecnie najczęściej wykorzystywany jako wieloskalowy test osobowości, w którym osoba badana opisuje siebie. Często prosi się o wielokrotny samoopis, np. "jaki jestem", (tzw. Ja realne), "jaki byłem" (tzw. "Ja retrospektywne"), "jaki chciałbym być" (tzw. "Ja idealne"), itd.
Aktualna wersja testu, bazująca na niezmienionej liczbie przymiotników (300 określeń), powstała w 1980 roku i zawiera 37 skal, które są uporządkowane w 5 grup. Test mierzy samoocenę; wymiary potrzeb: dominacji, osiągnięć, wytrwałości, zmiany, otwartości, uporządkowania, wsparcia, opiekuńczości, podporządkowania się, rozumienie siebie i innych, autonomii. Ujmuje również takie cechy osobowości jak: samokontrola, zdolności przywódcze, przystosowanie osobowościowe, zaufanie do siebie, kreatywność, integracja osobowości oraz sposoby radzenia sobie ze stresem.

2. Skala Klinicznych Objawów Psychopatologicznych SCL - 90
SCL-90, autorstwa L.R.Derogatis, R.S.Lipman i L.Covi (1973) jest kwestionariuszem samoopisu, przeznaczonym do wstępnej, przesiewowej diagnozy nasilenia symptomów psychopatologicznych. Składa się z 90 pytań pogrupowanych w 9 skal, opisujących podstawowe zespoły objawów psychopatologicznych tj.: somatyzacje, natręctwa, nadwrażliwość interpersonalna, depresja, lęk, wrogość, fobie, myśli paranoidalne, tendencje psychotyczne.

3. Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29
SOC-29 został opracowany przez Aarona Antonovsky'ego (1995), służy do badania poczucia koherencji. Poczucie koherencji jest globalną orientacją człowieka, wyrażającą stopień, w jakim posiada on dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
- bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny;
- dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce;
- wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania.
Zadaniem osoby badanej jest ustosunkować się do stwierdzeń, uwzględniających modalność, źródło, wymogi i czas działającego bodźca, przy pomocy siedmiostopniowej skali, określającej reakcje osoby badanej. Kwestionariusz SOC-29 składa się z 29 pytań pogrupowanych w trzy skale. Mierzy ogólny poziom poczucia koherencji oraz jego czynniki składowe tj.: poczucie zrozumiałości, poczucie zaradności oraz poczucie sensowności.

Charakterystyka badanej grupy

Opisywane tutaj wyniki badań odnoszą się do grupy 1135 osób, które w latach 1996-2002, czyli do chwili bieżącej, uczestniczyły w programie terapeutyczno rozwojowym Ośrodka Psychoterapeutycznego przy Instytucie Psychologii Zdrowia. W ciągu ostatnich trzech lat przeciętnie każdego roku z oferty terapeutycznej korzysta ponad 300 osób. Rozpoczynając ten zakrojony na szeroką skalę program badawczy, jako główny cel postawiono sobie analizę zmian zachodzących w funkcjonowaniu psychologicznym i społecznym osób, które wychowywały się w rodzinach alkoholowych, korzystających z profesjonalnej pomocy psychologicznej. Uzyskane wyniki, pierwsze ciekawe spostrzeżenia nasuwają już podczas analizy danych demograficzno - społecznych cechujących tę populację. Osoby zgłaszające się po pomoc psychologiczną mają najczęściej około 30 - 45 lat. Będąc dojrzałymi ludźmi, często pozostają samotni. W populacji tej prawie 55% to osoby samotne, które nie zdecydowały się na sformalizowany związek. Biorąc pod uwagę przeciętny wiek, wynik ten jest bardzo wysoki. Blisko 11% to osoby, które mają za sobą nieudany małżeństwo, a tylko co trzeci badany - 33% żyje aktualnie w związku małżeńskim.



Dorosłe Dzieci Alkoholików wydają obawiać się powtórzenia we własnym związku tego, co działo się w ich domu rodzinnym (por. Kucińska 2002). Około 82% wychowywało się w rodzinie, gdzie pijącą osobą był ojciec, w około 7% rodzin piła matka, a w co dziesiątym domu oboje rodzice.
Obawy te dotyczą również tworzenia innej specyficznej relacji, jaką jest relacja rodzice - dziecko. Aż 58% badanych DDA nie posiada dzieci. W populacji tej przeważają osoby z wyższym wykształceniem - 52,8%. Jest to kilkakrotnie wyższy odsetek niż osób z dyplomem uczelni wyższej w populacji polskiej, jednak nie powinno to zaskakiwać, biorąc pod uwagę fakt, że z pomocy korzystają osoby mieszkające w dużym mieście, a inne badania potwierdzają, że po pomoc psychologiczną w naszym kraju częściej zgłaszają się osoby z wyższym poziomem wykształcenia. Ponad połowa uczestniczących w badaniu korzystała już wcześniej z różnych form pomocy psychologicznej, znacząca część z nich próbowała swoje problemy rozwiązywać lub łagodzić ich dotkliwość, stosując środki farmakologiczne - 80%. Około 16% to osoby uzależnione, od alkoholu, narkotyków, leków, czy hazardu.



Obraz siebie DDA

Dokonując przeglądu różnorodnego rodzaju opisywanych w literaturze klinicznej problemów psychologicznych DDA, wprowadzić można dwie kategorie porządkujące doświadczane przez tę populację trudności:
1. uwewnętrznienie problemów
2. uzewnętrznienie problemów (Sher 2000)
Uwewnętrznienie obejmuje zaburzenia takie, jak lęk i depresja. Liczne prace badawcze dowiodły, że DDA charakteryzuje wysoki poziom lęku i depresji.
Uzewnętrznienie problemów obejmuje przede wszystkim zachowania charakteryzujące się łamaniem reguł, buntem, agresywnością, brakiem uwagi i impulsywnością.
Stosunkowo mało zbadanym tematem jest zagadnienie zaburzeń osobowości, które charakteryzują się zakłóconymi relacjami interpersonalnymi. Literatura naukowa wymienia trzy szersze kategorie cech osobowości, które w specyficzny sposób charakteryzują tę populację:
- neurotyzm, negatywna emocjonalność
- impulsywność, rozhamowanie
- ekstrawersja, zdolność do działań społecznych (Sher 2000)
Negatywna emocjonalność to przede wszystkim tendencja do doświadczania negatywnych stanów emocjonalnych, skłonność do przeżywania poczucia winy oraz duża wrażliwość na krytykę. Cechą mocno związaną z negatywną emocjonalnością jest samoocena. DDA, jak pokazują wyniki także innych badań w porównaniu z osobami, które nie wychowywały się w rodzinie z problemem alkoholowym, mają niższą samoocenę (Sher 1991).
Kategorią osobowości, która najsilniej wydaje się być związana ze statusem dziecka alkoholika jest wysoka wrażliwość emocjonalna, która obejmuje ponadto dążenie do poszukiwania doznań, agresywność i impulsywność (Sher 1991, Windle 1990).
Ekstrawersja i zdolność do działań społecznych obejmuje takie cechy, jak: towarzyskość, uspołecznienie, skłonność do dominacji i energię. Nie stwierdzono dotychczas w wiarygodny sposób, by cechy te istotnie różniły DDA od innych osób. Jednak literatura przedmiotu, choć daleka od kategorycznych stwierdzeń, wysuwa hipotezę, że cechy te wiążą się z historią alkoholizmu w rodzinie (Keneth, Sher 2000).
Przytoczone wyniki analiz klinicznych i badań empirycznych, znajdują potwierdzenie i uzasadniają dane uzyskane z analizy kwestionariuszy wypełnianych przez pacjentów Ośrodka Psychoterapii IPZ.
Dorosłe Dzieci Alkoholików zgłaszające się po pomoc psychologiczną to przede wszystkim osoby o bardzo negatywnym obrazie siebie. Można tę grupę charakteryzować jako niewierzącą w siebie, pesymistyczną w widzeniu przyszłości, zmienną i chwiejną emocjonalnie, szybko ulegającą negatywnym emocjom w stosunkach z ludźmi. Są oni skłonni szczęśliwy los lub sukces innych spostrzegać jako niezasłużony i jako efekt niesprawiedliwości życia. Ich wątpienie w siebie i odrzucenie siebie prowadzi często do poczucia zawziętości i wrogości względem innych. Ich stosunek do ludzi można określić jako nacechowany bardzo dużą ambiwalentnością. Z jednej strony mają skłonność do przyjmowania względem innych postawy obronnej, ujawniają trudności w przystosowaniu się do wymogów jakie niesie ze sobą codzienne, międzyludzkie życie. Z drugiej strony, potrafią na co dzień zadręczać siebie myśleniem o znaczeniu relacji łączących ich z innymi ludźmi, komplikując je przy tym w obawie o emocjonalne zaangażowanie. Wysoki poziom lęku u tych badanych wydaje się sprawiać bardzo trudnym lub wręcz niemożliwym, serdeczne, spontaniczne kontakty. Swoje poczucie niższości względem innych wyrażają poprzez samokrytycyzm, obarczanie się winą, przyznawanie do życiowej nieudolności, niezręczności. Osoby te nie potrafią ujawniać swoich prawdziwych potrzeb, podporządkowują się życzeniom i wymaganiom innych, za wszelką cenę unikają konfliktów i kontrowersji wokół własnej osoby. Na kontakty międzyludzkie patrzą poprzez pryzmat lęku i złych przeczuć, a innym ludziom są skłonni przypisywać większą siłę, skuteczność, spostrzegając ich jako bardziej zasługujących na szacunek i uznanie. W relacjach z otoczeniem poszukują i podtrzymują podrzędne, podporządkowane role. Ulegając, nie tracą poczucia własnej godności. Wolą wycofanie i spokój od konfliktów. Cechują się niskim poziomem przystosowania osobowościowego czego wyrazem jest silny niepokój, nadwrażliwość interpersonalna, nastrojowość, unikanie intymności i głębszych związków, skłonność do zamartwiania się o własne zdolności do radzenia sobie ze stresem codziennego życia.
W dokonywanej przez siebie charakterystyce psychologicznej wyraźne bardzo stają się dążenia do zmiany obrazu siebie. Co chciałyby zmienić w sobie osoby badane? Szczególnie istotne wydaje się być dążenie do zmiany obrazu siebie w stronę bardziej pozytywnego. Inną ważną i specyficzną dla tej grupy potrzebą jest zwiększenie samodzielności w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami. Niekiedy oczekiwania zmiany wydają się być sprzeczne względem siebie. Z jednej strony wyraźnie zaznacza się dążenie do umiejętności bycia bardziej swobodnym, spontanicznym, z drugiej strony pragną w większym stopniu kontrolować siebie, swoje emocje ich zewnętrzne przejawy. Osoby badane ujawniają także duże potrzeby w zakresie kształtowania swoich relacji z otoczeniem społecznym. Ważna wydaje się być dla nich umiejętność łatwiejszego nawiązywania kontaktów z innymi, obdarzania ludzi zaufaniem, lepszego rozumienia motywów ich postępowania i w konsekwencji także motywów kierujących własnym zachowaniem. Obraz Ja realnego i Ja idealnego u DDA różni się w sposób znaczący. Różnica ta może być z jednej strony silnym motywatorem w kierunku zmiany, jednak (jak podkreślają autorzy testu ACL) gdy rozbieżność między Ja realnym i Ja idealnym jest zbyt duża, świadczy o nieakceptacji siebie i może być źródłem silnych wewnętrznych konfliktów i napięć.

Nasilenie objawów psychopatologicznych

Niska samoocena to podstawowy problem w obrazie siebie badanych DDA. W ich funkcjonowaniu psychologicznym zaznaczają się również inne trudności. Wyniki Kwestionariusza SCL-90, pokazują, że populację tę charakteryzuje istotnie większe nasilenie objawów psychopatologicznych niż populację ogólną, czy innych członków rodziny alkoholowej (tj. współuzależnione kobiety, alkoholicy w czasie terapii).

Nasilenie objawów psychopatologicznych u DDA przed i po terapii - wyniki SCL-90



Szczególnie wysoki wyniki uzyskali w skalach opisujących nasilenie depresji, nadwrażliwości interpersonalnej oraz wrogości. Pokazują one, że w badanej grupie istotnym problemem jest poczucie interpersonalnej nieadekwatności, poczucie niższości i wynikające z niego dążenie do deprecjonowania siebie. Badani odczuwają silny niepokój w relacjach interpersonalnych, wynikający z negatywnych oczekiwań dotyczących tych kontaktów. Wysoki wynik w skali depresji odzwierciedla częste zmiany nastrojów, pojawiające się stany wycofania z aktywności życiowej, pokazuje ponadto nasilenie uczucia bezradności, beznadziejności, myśli samobójcze. Wydaje się, że jest to jeden biegun w modelu zachowań, drugi reprezentowany jest przez nasiloną obecność gniewu, niekontrolowanych wybuchów złości i wrogich, często impulsywnych zachowań.

Poczucie koherencji

Poczucie koherencji to zmienna składająca się z trzech skorelowanych ze sobą składowych: poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności i poczucia sensowności. Poczucie zrozumiałości określa stopień, w jakim człowiek spostrzega bodźce napływające ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego jako zrozumiałe, uporządkowane, spójne i jasne. Osoba o silnym poczuciu zrozumiałości spodziewa się, że bodźce z którymi zetknie się w przyszłości, niezależnie, czy będą pożądane czy niepożądane, będą przewidywalne. W najgorszym wypadku oczekuje, że jeśli jakiś bodziec ją zaskoczy, będzie go mogła do czegoś przyporządkować i wyjaśnić.
Poczucie zaradności określa stopień, w jakim człowiek spostrzega dostępne zasoby jako wystarczające, by sprostać wymogom, jakie stawiają napływające bodźce. W sytuacji, gdy bodźce te są niepożądane, osoba o wysokim poczuciu zaradności uważa, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że wszystko ułoży się na tyle dobrze, na ile można się racjonalnie spodziewać. Zasoby potrzebne by sprostać wymogom, to zasoby, którymi jednostka sama dysponuje lub którymi dysponują osoby, którym ufa i na które może liczyć.
Poczucie sensowności wyraża motywację jednostki do działania. Jest to stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów i wymagań jakie niesie życie warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania. Osoba o wysokim poczuciu sensowności spostrzega problemy jako wyzwania, które warto podejmować.

Poczucie koherencji u DDA przed i po terapii - wyniki SOC-29


DDA uczestniczący w badaniu przed terapią, cechują się niskim poczuciem koherencji. Kształtuje się ono na poziomie zbliżonym do wyników pacjentów psychiatrycznych (depresyjnych i nerwicowych). Analizując trzy wymiary składowe można zauważyć, że stosunkowo najbardziej rozbudowane jest w tej grupie poczucie zaradności życiowej, najmniej poczucie sensu.

Zmiany po terapii

Pisząc tutaj o zmianie mamy na myśli zmiany bezpośrednie - zachodzące jeszcze w trakcie leczenia lub bezpośrednio po jego zakończeniu. Miernikiem tej zmiany jest istotna różnica między wynikami zastosowanych narzędzi kwestionariuszowych przed rozpoczęciem leczenia i po zakończeniu terapii.
Najbardziej istotne różnice zarysowały się na płaszczyźnie obrazu siebie, który stał się zdecydowanie bardziej pozytywny. Wzrosło w badanej grupie przekonanie o własnej samowystarczalności, zwiększyła się potrzeba posiadania i wywierania wpływu na swoje życie. Uległ poprawie ogólny poziom przystosowania osobowościowego rozumianego jako umiejętność funkcjonowania w relacjach z innymi i samym sobą. Zwiększyła się otwartość w kontaktach interpersonalnych i wzrósł poziom zaufania do ludzi. Ciekawym wydaje się również analiza tych wymiarów osobowościowego funkcjonowania, w których nie zaobserwowano istotnej zmiany. Wśród nich znalazły się: poczucie autonomii i niezależności, samokontrola, zaufanie do siebie, tendencja do bycia uległym względem innych oraz poziom agresji. Wydaje się, że znaczna część potrzeb rozwojowych wynikających z rozbieżności między realnym a idealnym obrazem siebie w badanej grupie udało się przepracować w trakcie trwania terapii. Szczególnie istotnym problemem wydaje się pozostawać jednak nadal kwestia samokontroli emocjonalnej. Jak pamiętamy, jest to jeden z obszarów, w którym badani widzieli największą potrzebę zmiany siebie.
Pozytywne zmiany zaobserwowano również w zakresie nasilenia objawów psychopatologicznych. Istotnie zmalały wyniki w większości skal SCL-90. Najbardziej obniżył się ich poziom w skalach, które przed terapią cechowały najwyższe wskaźniki - depresji, wrogości i nadwrażliwości interpersonalnej oraz w skali lęku. Profil nasilenia objawów psychopatologicznych wg SCL-90 w grupie DDA po terapii kształtuje się na poziomie profili uzyskiwanych w różnych grupach kontrolnych, które cechuje zdrowe, niezaburzone funkcjonowanie.

Poczucie koherencji u DDA - zmiany po terapii


Po terapii wzrasta również poczucie koherencji w badanej grupie. Świat staje się bardziej zrozumiały, życie odczuwane jest jako bardziej sensowne a własne możliwości radzenia sobie z trudnymi sytuacjami jako zdecydowanie większe. Ogólny wskaźnik poczucia koherencji również wzrasta do poziomu obserwowanego w populacjach nie przejawiających problemów w obszarze zdrowia psychicznego.

Podsumowanie

W obrazie siebie Dorosłych Dzieci Alkoholików zgłaszających się do Ośrodka Psychoterapii IPZ po pomoc psychologiczną dominuje pesymistyczna perspektywa i poczucie słabości w zmaganiu się z życiem. W obszarze psychopatologii szczególnie wyraźnie zaobserwowano nasilenie lęku, depresji, wrogości i nadwrażliwości interpersonalnej, którym towarzyszy słabe poczucie koherencji - brak poczucia zrozumiałości i sensowności życia oraz poczucie braku zaradności wobec trudności jakie z sobą niesie.
Po terapii zaobserwowano pozytywne zmiany w obrazie siebie dotyczące przede wszystkim postrzegania siebie w relacji wobec innych, zwiększenia poczucia emocjonalnej stabilności, gotowości do wzięcia odpowiedzialności za swoje życie. W istotny sposób obniżyła się większość wskaźników nasilenia objawów psychopatologicznych oraz istotnie wzrosło poczucie koherencji - poczucie sensu, zaradności i zrozumiałości świata i ludzi.
Środowisko naukowe jest zgodne w przekonaniu, że na temat dzieci alkoholików trudno jest snuć jakiekolwiek uogólnienia, gdyż jest to populacja bardzo niejednorodna, tak jak niejednorodna jest populacja osób uzależnionych od alkoholu. Alkoholizmowi towarzyszy często szereg innych dysfunkcji zaburzających funkcjonowanie całego systemu rodzinnego, w którym funkcjonuje osoba uzależniona. Obraz tych dysfunkcji może być bardzo różnorodny, stąd i doświadczenia urazowe dzieci wychowujących się w tych rodzinach są od siebie inne i w inny sposób znajdują później swoje odzwierciedlenie w dorosłym życiu. Inne czynniki mogące wpływać na brak homogeniczności w tej grupie można podzielić na czynniki zewnętrzne tj. specyfika rodziny, ról rodzicielskich (fakt picia jednego lub obojga rodziców), kolejność urodzenia dziecka, warunkująca w pewnej mierze specyficzny obraz przystosowania w postaci pełnienia określonej roli w rodzinie alkoholowej oraz czynniki wewnętrzne - uwarunkowania osobowościowe, tempera mentalne, wrażliwość emocjonalna, odporność na stres i styl radzenia sobie z nim, itp. Wszystkie te czynniki sprawiają, że dokonywanie uogólnień na temat osób, które wychowywały się w rodzinach alkoholowych napotyka na przeszkody. Mamy również świadomość, że prezentowane tutaj wyniki nie odzwierciedlają subtelnych różnic które klinicysta obserwuje na co dzień w pracy z ta populacją. Badania nie uwzględniały zróżnicowań wynikających ze specyficznych odmienności doświadczeń życia w rodzinie alkoholowej, o których była mowa wyżej. Wymagają one dalszych kontynuacji i pogłębienia.

Bibliografia

Antonovsky A.: (1996), Rozwikłanie tajemnicy zdrowia, Warszawa, Fundacja IPN
Derogatis L.R., Lipman R.S., Covi L.: (1973), Skala objawów psychopatologicznych
SCL-90, maszynopis w tłum. M.Kucińskiej
Juros A., Oleś P., Wujec Z.: (1987), Analiza wyboru przymiotników do opisu siebie - test ACL. Badania porównawcze, Lublin
Kucińska M.: (2002), Dorosłe Dzieci Alkoholików, Charaktery, 8.
Matkowski M.: (1984), Test Przymiotnikowy jako narzędzie dla badania struktury potrzeb jednostki, Przegląd Psychologiczny, s.519-536
Sher K.: (1991), Children of Alcoholics: A Critical Appraisal of Theory and Research, Chicago: University of Chicago Press
Sher K.J.: (2000), Charakterystyka psychologiczna dzieci alkoholików, w: Alkohol a zdrowie. Badania nad dziećmi alkoholików, Warszawa: PARPA
Windle M., Searles J.S.: (1990), Summary, integration, and future directions: Toward a lifespan perspective, w: Windle M., Searles J.S., Children of Alcoholics: Critical Perspectives, New York: Guilford Press, s.217-238.