Katarzyna Kurza, Sabina Nikodemska

Interesowało nas przede wszystkim to, kto zajmuje się pomaganiem dzieciom z rodzin alkoholowych i w jaki sposób pomaga oraz jakie czynniki kształtują efektywność niesionej pomocy.

Jesienią 2002 roku Instytut Psychologii Zdrowia zrealizował na zlecenie jednej z większych warszawskich gmin projekt badawczy "System interdyscyplinarnej pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych". Jego głównym celem była analiza i diagnoza stanu zasobów gminy w zakresie rozwiązywania problemów i pomocy dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych. Uzyskane wyniki mają posłużyć rozwinięciu na terenie gminy systemu interdyscyplinarnej pomocy dla tej populacji dzieci oraz wypracowaniu zbiorów procedur dotyczących postępowania w określonych przypadkach krzywdzenia dziecka, wymagających pomocy lub interwencji.
W badaniach tych poszukiwaliśmy odpowiedzi na pytania:
o Jakie umiejętności posiadają osoby zajmujące się pomaganiem dzieciom z rodzin alkoholowych? Jak oceniają własne kwalifikacje do wykonywanej pracy?
o Jakie są doświadczenia i postawy osób badanych, związane z pomaganiem dzieciom krzywdzonym?
o Czego osoby te potrzebują dla poprawy jakości pomocy świadczonej na rzecz dzieci z rodzin alkoholowych? Czy istnieje współpraca między instytucjami zajmującymi się pomaganiem i jak pracownicy oceniają tę współpracę?
Badanie zostało przeprowadzone metoda ankietowa. Wykorzystano w nim narzędzie skonstruowane w Dziale Badań Instytutu Psychologii Zdrowia.
Badanie przeprowadzono w grupie 179 osób, reprezentujących różne zawody i kilkanaście funkcjonujących na terenie gminy instytucji, do których trafiają dzieci z rodzin alkoholowych. W badaniu udział wzięły osoby udzielające pomocy psychologicznej, pedagogicznej, socjalnej, prawnej, medycznej oraz policjanci. Analizowano ofertę kilkunastu instytucji zajmujących się interwencją oraz krótko i długofalową pomocą.
Badana grupa charakteryzowała się znacznym stopniem feminizacji, składała się w 74% z kobiet. Najwięcej respondentów zakwalifikowano do grupy osób udzielających pomocy psychologiczno - pedagogicznej (56%), zaś najmniej badanych pracowało w służbie zdrowia (7%). Wśród uczestników badania 19% stanowili policjanci, a 19% - osoby świadczące pomoc socjalno - prawną.



Artykuł ten ma na celu prezentację podstawowych wniosków będących wynikiem przeprowadzonych badań. Interesowało nas przede wszystkim to, kto zajmuje się pomaganiem dzieciom z rodzin alkoholowych i w jaki sposób pomaga oraz jakie czynniki kształtują efektywność niesionej pomocy. Uwzględnione zostały tutaj zarówno czynniki wewnętrzne, takie jak postawy wobec problemów krzywdzonego dziecka, przekonania na temat skuteczności udzielonej pomocy i posiadanych w tym kierunku kompetencji, jak i czynniki formalno - zewnętrzne, takie jak warunki i organizacja pracy oraz funkcjonowanie systemu współpracy miedzyinstytucjonalnej.

Wewnętrzne uwarunkowania skuteczności niesionej pomocy

Aby skutecznie pomagać, konieczne są odpowiednie kompetencje i to nie tylko na poziomie wiedzy i umiejętności, ale również przekonań i emocji. Dlatego za ważne uznaliśmy przyjrzenie się zarówno przygotowaniu merytorycznemu osób udzielających różnych form pomocy, jak i ich postawom wobec pracy z rodzina alkoholowa oraz emocjom, jakie budzi w nich pomaganie dzieciom z rodzin objętych dysfunkcja.
Większość osób pracujących z dziećmi (73%) posiada wyższe wykształcenie - najczęściej były to osoby udzielające pomocy psychologiczno - pedagogicznej oraz pracujące w służbie zdrowia. Jednak udział w specjalistycznych szkoleniach związanych z problematyką pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych miało za sobą jedynie 42% badanych. Najczęściej uczestniczyły w nich osoby udzielające pomocy psychologiczno - pedagogicznej (56% z nich), najrzadziej - pracownicy służby zdrowia (15%) i policjanci (18%).
Wiele osób posiada stosunkowo niewielkie doświadczenie w tej pracy - 37% zajmuje się pomaganiem nie dłużej niż 5 lat.
Jednocześnie niemal co czwarta osoba (23%) uznała swoje przygotowanie do pomagania tej grupie dzieci za słabe lub bardzo słabe. Poczucie takie mieli najczęściej policjanci i pracownicy służby zdrowia (38% z nich).
Analiza form działalności różnych instytucji uczestniczących w badaniu pokazuje, że na terenie opisywanej gminy dostępny jest niemal każdy rodzaj pomocy, której mogą potrzebować dzieci z rodzin alkoholowych. Jednak fakt, iż duży odsetek osób, które w swej pracy zawodowej spotykają się z przypadkami dzieci krzywdzonych w rodzinie, ocenia nisko swoje kompetencje w zakresie pomagania, może budzić obawy co do standardów udzielanej pomocy. Wydaje się, że niewystarczające przygotowanie nie tylko zmniejsza efektywność działań, ale również jest czynnikiem, który w pewnych sytuacjach powoduje brak gotowości do podejmowania działań czy interwencji.
Badani zostali zapytani o to, czy w przeciągu ostatniego roku mieli w swojej pracy styczność z przypadkami dzieci zaniedbanych, krzywdzonych fizycznie, emocjonalnie lub seksualnie. Okazuje się, że około połowa lub więcej osób uczestniczących w badaniu spotyka się na co dzień w pracy z przypadkami zaniedbania, przemocy fizycznej, krzywdzenia emocjonalnego, a co piąta osoba z przypadkami seksualnych nadużyć (rozkład ze względu na charakter wykonywanej pracy ilustruje wykres 2). Jednak tylko niewielka część zawsze podejmuje w takich przypadkach interwencje (wykres 3).

Wykres 2. Kontakt w pracy z dziećmi krzywdzonymi - Doświadczenia osób badanych


Wykres 3. Podejmowanie interwencji - doświadczenia osób badanych


Osoby, które nie podejmowały w opisanych przypadkach interwencji, poproszono o podanie powodu zaniechania działań. Najwięcej ankietowanych usprawiedliwiało się brakiem czasu i możliwości - 27%, przy czym 12% uznało, że nie wie, w jaki sposób interweniować, a 10% stwierdziło, że powołane są do tego inne służby, aż 32% przyznało, że były inne powody, o których czasem trudno powiedzieć. Znalazł się także niewielki odsetek respondentów, którzy uznali, że nie podejmowali działania, ponieważ brakuje im wiary w jego sensowność - takich osób było 5%.
Jednym z czynników decydujących o skuteczności niesionej pomocy może być wiara w sensowność podejmowanych interwencji. Zdecydowana większość badanych wysoko oceniła sensowność pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych - 86%. Jednak skuteczność systemu pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych dostrzegało już tylko 39% respondentów, przy czym zbliżony był odsetek osób, które uważały, że system ten jest mało skuteczny bądź nieskuteczny (38%).
Większość badanych (73%) deklarowała zadowolenie z obecnej pracy. Zajmując się problemami dzieci z rodzin alkoholowych, ankietowani na ogół mają poczucie pewności siebie (65%) oraz siły i energii (64%). Tylko w grupie policjantów odsetki te były znacznie niższe.
Dane pokazały, że najbardziej pozytywną postawę wobec problemów dzieci z rodzin alkoholowych reprezentują osoby udzielające pomocy psychologiczno - pedagogicznej oraz socjalno - prawnej. Z jednej strony to korzystny sygnał świadczący o tym, że osoby, których praca z tą populacja dzieci z założenia jest długofalowa, wymagająca zrozumienia, cierpliwości i chęci pomocy, posiadają do niej pozytywny stosunek.
Z drugiej strony, widoczny jest brak, odpowiednich kompetencji na poziomie mentalno - emocjonalnym wśród dużej części policjantów i osób zajmujących się pomocą prawną, a więc tej grupy zawodowej, z którą często jako z pierwszą ma kontakt krzywdzone dziecko. Nie czują się oni odpowiednio przygotowani do pomagania i wydaje się, że takie sytuacje postrzegane są przez nich jako trudne, budzące frustracje. Tym bardziej, iż część z nich skłonna jest unikać wyzwań w pracy zawodowej - co trzeci policjant przy. znal, ze poczucie zmagania z trudnym zadaniem nie jest dla niego źródłem satysfakcji z pracy.
Najmniej można powiedzieć na temat postaw pracowników służby zdrowia ze względu na duży odsetek braków odpowiedzi w tej grupie badanych. Odsetek braków danych kształtował się na ogół na poziomie 23%, jednak w przypadku niektórych pytań sięgał on aż 38%. Spowodowany był prawdopodobnie brakiem rozeznania w sytuacji dzieci z rodzin alkoholowych i kontaktu z nimi.
W proces pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych zaangażowanych jest wiele osób reprezentujących różne instytucje i dyscypliny. Wskazuje to na fakt, ze kompetencje tych osób winny być zróżnicowane tak, by nie dublować podejmowanych działań, ale zarazem powinny one być wysokie. Tylko głębokie przekonanie o sensowności pracy z dzieckiem z rodziny alkoholowej, wiara w jej skuteczność oraz odpowiednie wyposażenie w wiedzę, narzędzia pomocy i interwencji może przynieść oczekiwane rezultaty.

Zewnętrzne czynniki rzutujące na skuteczność pomocy

Innym istotnym czynnikiem rzutującym na skuteczność niesionej pomocy - obok uwarunkowań wewnętrznych, takich jak osobiste postawy, przekonania i kompetencje - są czynniki zewnętrzne związane z warunkami i organizacją pracy.
Jak już wcześniej wspomniano, w badaniach tych analizowaliśmy działania i formy pomocy realizowane przez kilkanaście placówek funkcjonujących na terenie gminy. Niepokojący jest na przykład fakt, że niemal połowie respondentów (46%) brakuje czasu, by zająć się wszystkimi sprawami dzieci, jakie do nich trafiają. Co piąty badany (21 %) wskazywał na przeciążenie pracą jako czynnik stanowiący utrudnienie w skutecznym działaniu. Zdecydowana większość badanych (86%) uznała, że aby móc dobrze wykonywać swoje zadania związane z pomaganiem dzieciom, konieczne jest stale uczenie się nowych rzeczy. Jednocześnie niemal co piąty respondent (18%) wskazał na poczucie niskich kompetencji i braku odpowiedniego przygotowania jako na czynnik utrudniający mu pracę, a 72% uczestników badania chciałoby zwiększyć swoje umiejętnosci zawodowe, uczestnicząc w specjalistycznych szkoleniach.
Stosowane w danej instytucji formy interwencji lub metody pracy z dzieckiem i rodziną alkoholową respondenci najczęściej określali jako przeciętnie skuteczne (51 %), ale aż 27% policjantów i 23% pracowników służby zdrowia uznało je za niskie lub bardzo niskie w swojej skuteczności. Osoby gorzej oceniające swój spos6b pracy niżej szacowały również skuteczność działań swojej instytucji.
Zdecydowana większość badanych (82%) widzi potrzebę współpracy z innymi instytucjami w ramach pomagania dzieciom z rodzin alkoholowych. Ponad połowa uczestników badania (55%) dostrzega konieczność poprawy w tym zakresie. Jednocześnie tylko 52% badanych uznało, że mogą liczyć na zaangażowanie osób reprezentujących inne instytucje, z którymi współpracują. Świadczy to z jednej strony o istnieniu systemu wsp6lpracy, kt6rego celem jest pomoc dzieciom z rodzin alkoholowych, z drugiej zaś - mówi o tym, ze nie zawsze dobrze on funkcjonuje.
Największe potrzeby zmiany w tym zakresie wykazują policjanci. Co prawda, część z nich (15%) nawet nie dostrzega konieczności współpracy z innymi instytucjami, ale aż 73% widzi taką potrzebę, a 79% (był to najwyższy na tle pozostałych badanych odsetek) oczekuje, że nastąpi w tym obszarze znacząca poprawa. Obecnie zaledwie 35% policjant6w deklaruje, że może liczyć na zaangażowanie osób z innych instytucji.
Badani zgłaszali szereg zastrzeżeń co do warunków i organizacji swojej pracy (Tabela 1), deklarując zarazem duże potrzeby zmian.
Wymienione powyżej aspekty są jednocześnie czynnikami, które mogą wpływać - w znacznie wyższym stopniu (niż np. postawa wobec pracy z rodzina alkoholowa) na to, czy dana osoba, mając do czynienia z krzywdzonym dzieckiem, podejmie się interwencji, czy też nie.

Wnioski

Analiza uzyskanego materiału empirycznego wskazuje, że dla stworzenia efektywnego systemu interdyscyplinarnej pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych konieczne jest w pierwszej kolejności:
1. Zwiększenie kompetencji pracowników.
2. Poprawa współpracy miedzy instytucjami, które uczestniczą w procesie pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych.
3. Stworzenie procedur postępowania w standardowych sytuacjach pomagania dziecku z rodziny alkoholowej. W ich ramach powinny znaleźć się m.in. informacje o osobach, do których można zwrócić się w danej placówce z konkretnym problemem.
Działania zmierzające do zmiany i poprawy sytuacji na terenie gminy zostały uruchomione natychmiast po zakończeniu badań. Aby zwiększyć poczucie kompetencji tych, którzy zajmują się na co dzień interwencją i pomocą dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, przygotowano atrakcyjną formę rozwoju zawodowego opartą o wymianę i wykorzystywanie wzajemnych doświadczeń osób posiadających różne kompetencje i praktykę. W tym celu powołanych zostało, spośród osób wyrażających gotowość i zaangażowanie, kilka zespołów interdyscyplinarnych. Każdy zespół składał się z kilku pracowników reprezentujących różne instytucje i podejmujących różne formy działań wobec dzieci oraz zewnętrznego konsultanta - moderatora, który kierował pracą zespołu.
Zespoły zajmowały się realnie istniejącymi problemami- przypadkami dzieci z terenu miny, znajdującymi się w szczególnie trudnej sytuacji. Zadaniem zespołu było zebranie wszystkich informacji, niezbędnych dla dokonania pełnej, kompleksowej diagnozy społeczno - psychologicznej sytuacji dziecka oraz zaplanowania korespondującego z jego potrzebami planu działań interwencyjnych bądź projektu bardziej długofalowej pomocy. W dalszym zamierzeniu zespoły te miały pracować nad wypracowaniem standardów współpracy międzyinstytucjonalnej oraz przygotowaniem procedur do wdrożenia we wszystkich placówkach gminy, które wyrażą akces przystąpienia do Systemu Pomocy Interdyscyplinarnej Dzieciom z Rodzin Alkoholowych. Przewidziano również monitorowanie dokonujących się przemian poprzez systematyczne powtarzanie badań.

Sabina Nikodemska jest pedagogiem i psychologiem. Katarzyna Kurza jest socjologiem.
Obie pracują w Dziale Badań Instytutu Psychologii Zdrowia.