Anna Muszyńska-Kutner

W historii etyki zachodniej istniały trzy stanowiska: indywidualizm, perfekcjonizm i racjonalizm. Indywidualizm opiera etykę na pragnieniach jednostki. Perfekcjonizm ocenia, czy pragnienia jednostki są dobre czy złe, odwołując się do ideału człowieka doskonałego, który opiera się zazwyczaj na jakimś wyobrażeniu natury ludzkiej. Racjonalizm to najbardziej charakterystyczne i współczesne stanowisko zachodnie. Utrzymuje, że rozum jest jedynym właściwym przewodnikiem moralnym, definiując go jako instrument pozwalający ludziom myśleć w kategoriach reguł uniwersalnych.

Stanowisko racjonalistyczne jest najtrudniejsze do zdefiniowania. Ogranicza etykę do niewielkiej liczby sytuacji, w przypadku których ma zastosowanie reguła powszechna. Pogląd ten definiuje rozum jako narzędzie pozwalające to ocenić. Jest on najważniejszy z tego powodu, że postrzega reguły powszechne, a jedynie poprzez pojęcie takich reguł ludzie mogą zrozumieć, dlaczego indywidualne pragnienia nie powinny kierować ich postępowaniem. Załóżmy na przykład, że chcę kogoś źle potraktować tylko dlatego, że jest homoseksualistą lub wyznawcą innej religii. Rozum zmusi mnie lub powinien zmusić, do zadania pytania: czy chciałabym uczynić z tego pragnienia regułę powszechną? Czy zaakceptowałabym na przykład takie złe traktowanie, gdyby zostało wymierzone we mnie? Przyjmując, że odrzuciłabym powszechność takiej reguły, wiem, że nie powinnam postępować w taki sposób
i tym samym oddalam swoje pragnienie. Według racjonalizmu, to rozum odkrywa reguły, które mają powszechne zastosowanie i mają za zadanie kierowanie moralnym postępowaniem człowieka.1

Powyższe rozważania dotyczą zachodniej etyki relacji międzyludzkich. Każda kultura, w jej obrębie społeczeństwa, a w nich różne grupy zawodowe, ze względu na swoją odrębność, kierują się własnymi kodeksami etycznymi. Tak powstały kodeksy etyczne rzemieślników, naukowców, lekarzy, psychologów, pedagogów itd. Są one odmienne w różnych społeczeństwach, ponieważ problemy i sytuacje z jakimi najczęściej mają do czynienia osoby wykonujące określony zawód, są określone ich specyfiką. We współczesnym świecie, z jego różnorodnością i pogłębiającą się dysproporcją w rozwoju poszczególnych obszarów, trudno wyobrazić sobie możliwość posługiwania się uniwersalnym kodeksem etycznym. Nie należy jednak zapominać, że u podstaw każdego szczegółowego kodeksu danej grupy zawodowej powinny leżeć ogólnoludzkie zasady etyczne. Fundamentalna zasada metafizyki moralności, według Immanuela Kanta, sugeruje, żeby postępować "tak jakby zasada, którą się kierujesz, miała mocą twej woli stać się prawem powszechnym".

Od niedawna istnieje w Polsce nowa grupa zawodowa - psychoterapeutów uzależnień. Odbyły się już pierwsze egzaminy i zostały przyznane certyfikaty potwierdzające wymagany od psychoterapeuty uzależnień zasób wiedzy i umiejętności do pracy z osobami uzależnionymi oraz członkami ich rodzin. Jakimi zasadami etycznymi powinien kierować się polski psychoterapeuta uzależnień? Czy kodeks etyczny amerykańskiego terapeuty uzależnień uwzględnia specyfikę naszej kultury i naszego kraju? Czy kodeks etyczny polskiego psychologa uwzględnia specyfikę problemów z jakimi styka się polski psychoterapeuta uzależnień? Moja odpowiedź brzmi: nie w pełni (dyskusja nad różnicami nie jest tematem tego artykułu). Uważam, że istnieje potrzeba opracowania rodzimego kodeksu etycznego psychoterapeuty uzależnień. Spróbuję w dużym uproszczeniu sformułować zasady etyczne, którymi w obecnych czasach w Polsce mógłby kierować się psychoterapeuta uzależnień.

Zasada 1. Dobro klienta
Psychoterapeuta uzależnień kieruje się dobrem klienta lub grupy, z którą pracuje. W przypadku gdy pracuje z klientem, który wchodzi w konflikt z jego pracodawcą, sam sobie określa granice lojalności i odpowiedzialności w stosunku do każdej ze stron konfliktu. W przypadku konfliktu pomiędzy klientem a zespołem terapeutycznym, w pierwszym rzędzie kieruje się dobrem klienta. Podejmuje decyzję o przerwaniu terapii, kiedy ma jasność, że klient przestał z niej korzystać. W przypadku odesłania do innego specjalisty, kieruje się dobrem klienta do momentu przejęcia go przez specjalistę lub rozwiązania kontraktu za obopólną zgodą. W przypadku gdy klient nie wyraża zgody na przejście, rozważa negatywne skutki jakie może wywołać kontynuowanie przez niego dalszego leczenia. Dokłada wszelkich starań, aby zabezpieczyć odpowiedni standard pomieszczeń do pracy klinicznej, aby on i jego klienci mieli poczucie bezpieczeństwa i intymności w terapii. Nie wchodzi w relację terapeutyczną z członkami swojej rodziny (bliższej lub dalszej), przyjaciółmi czy innymi osobami, których dobro może ucierpieć w tego typu relacji. Podejmuje się prowadzenia terapii wszystkich klientów, nie dyskryminując nikogo ze względu na rasę, kolor skóry, religię, wiek, płeć, orientację seksualną, narodowość czy sytuację ekonomiczną. Usługi terapeutyczne obejmujące poradę, diagnozę lub leczenie serwuje wyłącznie w kontekście relacji terapeutycznej z klientem, nigdy w trakcie publicznych wystąpień, w gazetach, radiu czy telewizji.

Zasada 2. Poufność
Psychoterapeuta uzależnień przestrzega poufności uzyskanych w trakcie terapii informacji. Nie mogą one być przekazane innym osobom lub instytucjom poza określonymi przypadkami: (1) gdy istnieje bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia innych osób lub społeczeństw, ale tylko uprawnionym do ich otrzymania władzom (2) na pisemne życzenie sądu (3) innym specjalistom, jeśli dyskusja będzie pomocna w dalszej terapii klienta. Raporty i inne sprawozdania nie powinny zawierać informacji, które umożliwiłyby rozpoznanie poszczególnych klientów. Terapeuta odpowiada za poinformowanie klienta o obowiązującej w placówce zasadzie poufności.

Zasada 3. Kompetencje
Dotyczy utrzymania wysokiej jakości świadczonych usług terapeutycznych. Psychoterapeuta uzależnień dba o stałe podnoszenie swoich kwalifikacji zawodowych. Uzyskane licencje i certyfikaty zawodowe powinny być łatwo dostępne dla klienta np. umieszczone na widocznym miejscu po to, aby klient miał pewność, że korzysta z usług kwalifikowanego specjalisty. Ma obowiązek przeciwdziałania praktykom osób niekompetentnych. Jeśli to możliwe, podejmuje próbę naprawy sytuacji, jeśli nie - zaistniały fakt zgłasza do Komisji Etyki Zawodowej. Zna swoje ograniczenia i nie stosuje w pracy technik, które mogłyby obniżyć jakość proponowanych przez niego usług. W przypadku gdy nie jest w stanie zapewnić klientowi odpowiedniej pomocy, kieruje go do innego specjalisty.
W pracy klinicznej zdaje sobie sprawę z tego, że efektywność terapii zależy w znacznej mierze od zachowania właściwych relacji interpersonalnych z klientem. W przypadku gdyby mogło dojść do emocjonalnego zranienia klienta, powstrzymuje się od interwencji. W sytuacjach trudnych korzysta z opieki superwizora.

Zasada 4. Odpowiedzialność w stosunku do klienta
Opiera się na rozumieniu i poszanowaniu potrzeb drugiego człowieka oraz przestrzeganiu standardów świadczonych usług terapeutycznych. Jest to szczególnie ważna zasada, ponieważ z racji wykonywanego zawodu, psychoterapeuta uzależnień często wkracza w prywatne obszary życia klientów.

Zasada 5. Odpowiedzialność w stosunku do pracodawcy
Psychoterapeuta uzależnień dba o dobre imię placówki, która go zatrudnia lub z którą jest stowarzyszony. Materiały przygotowywane przez niego, w ramach godzin pracy, są własnością placówki. Materiały te mogą być przeznaczone do użytku wewnętrznego lub wykorzystane na zewnątrz. W tym drugim przypadku, obok swojego nazwiska, podaje nazwę placówki. Nie do zaakceptowania jest fakt pobierania podwójnego wynagrodzenia w ramach obowiązujących godzin pracy.

Zasada 6. Relacje z innymi profesjonalistami
Psychoterapeuta uzależnień działa na rzecz integracji środowiska zawodowego. Nie proponuje swoich usług klientom będącym w terapii u innych specjalistów. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy inny specjalista wyraża na to zgodę. Pracując w kilku placówkach tak gospodaruje swoim czasem i siłami, aby dobro klientów i zespołów terapeutycznych nie zostało naruszone.

Zasada 7. Wystąpienia publiczne
Skromność, naukowa ostrożność, uczciwość w przedstawianiu faktów oraz znajomość ograniczeń prezentowanej wiedzy charakteryzuje wystąpienia publiczne psychoterapeuty uzależnień. Kiedy prezentuje techniki pracy z klientem, dba o zaznaczenie, że mogą je stosować jedynie osoby odpowiednio przeszkolone. Występując w programach reklamowych, nie zachęca do zakupu reklamowanych produktów.

Zasada 8. Reklama usług terapeutycznych
Psychoterapeuta uzależnień skłania się raczej ku profesjonalnym, a nie komercyjnym standardom w przygotowaniu reklamy swoich usług. W tym celu używa broszur lub ulotek, w których opisuje rodzaj proponowanych usług, nie oceniając ich. Broszury lub ulotki mogą być wysyłane innym specjalistom, do szkół, biur, prywatnych lub państwowych firm, agencji rządowych i innych organizacji. Używanie w broszurach stwierdzeń typu "potwierdzenie od usatysfakcjonowanych klientów", jest nie do zaakceptowania. Ogłoszenia zawierające informacje, że psychoterapeuta uzależnień wykazuje się unikatowymi umiejętnościami lub posiada unikatowe, niedostępne innym specjalistom urządzenia, mogą być zamieszczane jedynie w przypadku istnienia badań naukowych potwierdzających skuteczność tych faktów.

Zasada 9. Udział w reklamie
Psychoterapeuta uzależnień, zaangażowany w promocję książek lub innych produktów przeznaczonych do sprzedaży, jest odpowiedzialny za prowadzenie kampanii w profesjonalny sposób. Do reklamy nie wykorzystuje prasy fachowej. Mając udziały ze sprzedaży produktów związanych z alkoholem, bierze pod uwagę możliwość pojawienia się konfliktu pomiędzy ich promocją a zawodową odpowiedzialnością.

Zasada 10. Opłata za usługi terapeutyczne
Cennik usług powinien iść w parze ze standardem proponowanych przez psychoterapeutę świadczeń. Proponując klientowi rodzaj terapii, psychoterapeuta kieruje się również jego możliwościami finansowymi. Nie pobiera opłaty lub innych dowodów wdzięczności od agencji, do których przesyła klientów.

Anna Muszyńska-Kutner


Autorka ukończyła Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Licencję terapeuty uzależnień uzyskała w Stanach Zjednoczonych. Jest członkiem zespołu ds. etyki zawodowej terapeutów uzależnień.

1) J Daniel Goleman, "Uzdrawiające emocje", Zysk i S-ka, 1999