Bogusław Włodawiec

Problemy emocjonalne osób z zaburzeniami odżywiania się dotyczą zazwyczaj trudności w zakresie separacji indywiduacji od rodziców, ustalenia granic i budowania autonomii

Wśród zaburzeń odżywiania się kobiet wymienia się między innymi: jadłowstręt psychiczny, żarłoczność psychiczną i przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi. Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) objawia się znacznym spadkiem wagi lub brakiem jej przyrostu, spowodowanym odchudzaniem się. Spadek wagi ciała wynosi co najmniej 15% poniżej wagi prawidłowej. Kobieta cierpiąca na anoreksję może ważyć np. około 40 kg przy przeciętnym wzroście i nadal odchudzać się, w przekonaniu, że jest otyła. Obawa przed otyłością przybiera niekiedy formę natrętnej myśli nadwartościowej. Pacjentka może okresowo odmawiać przyjmowania pokarmów, jeść głównie owoce lub chude jogurty i płatki, przesadnie unikać kalorycznego pożywienia (np. wielokrotnie zmieniać wodę podczas gotowania chudego mięsa, odcedzać tłuszcz z zupy). Poza unikaniem ,,tuczącego" pożywienia chora może stosować prowokowanie wymiotów, przeczyszczanie, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne oraz nadużywać leków tłumiących łaknienie lub środków moczopędnych.

Zaburzenie pojawia się najczęściej u dziewcząt w okresie pokwitania i u młodych kobiet. Chorobie towarzyszą zaburzenia endokrynologiczne, przejawiające się zanikiem miesiączkowania i utratą zainteresowań seksualnych. Niekiedy występują zaburzenia pracy nerek i równowagi elektrolitowej oraz rzeszotowacenie kości. W niektórych wypadkach wyniszczenie organizmu może prowadzić do śmierci.

Leczenie anoreksji wymaga niekiedy hospitalizacji. Wówczas celem oddziaływań medycznych jest przywrócenie równowagi elektrolitowej oraz podniesienie wagi ciała do poziomu odsuwającego zagrożenie życia pacjentki. W dalszej kolejności należy stosować psychoterapię.

* * *
Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa) objawia się nawracającymi epizodami przejadania się. Osoba cierpiąca na bulimię spożywa w pośpiechu ogromne ilości jedzenia, np.: chipsów, słodyczy, niekiedy nawet produktów niedogotowanych lub nierozmrożonych, a następnie prowokuje wymioty. W ten sposób może na przemian objadać się i wymiotować nawet kilka razy dziennie. Zamiast lub oprócz wymiotowania próbuje przeciwdziałać tyciu, stosując leki obniżające łaknienie, przeczyszczające, okresowe głodówki lub intensywne ćwiczenia fizyczne. Utrzymuje się przy tym uporczywa koncentracja myśli na jedzeniu i silne pragnienie lub poczucie przymusu jedzenia oraz chorobliwa obawa przed otyłością.

Częste wymiotowanie może powodować schorzenia dziąseł i ubytki zębów, odwodnienie, zaburzenia równowagi elektrolitowej, zaburzenia pracy serca, uszkodzenie nerek, odwrócenie perystaltyki jelit, tężyczki, napady padaczkowe, osłabienie mięśni, czy znaczny spadek masy ciała.

Przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi objawia się, podobnie jak bulimia, epizodami przejadania się. Jednak osoba cierpiąca na to zaburzenie nie przeciwdziała efektom objadania się. W rezultacie może doprowadzić się do znacznej otyłości. Otyłość może być niebezpieczna dla zdrowia ze względu na większe ryzyko choroby wieńcowej, wylewu i ataku serca.

Wygodną metodą oceny wagi ciała osób dorosłych jest indeks wagi ciała (body mass index BMI) iloraz wagi w kilogramach przez kwadrat wzrostu w metrach. Przyjmuje się, że zakres prawidłowej wagi wynosi 19-25 kg/m 2 . Można zdiagnozować anoreksję, jeśli (oprócz innych objawów) indeks wagi ciała wynosi poniżej 17,5 kg/m 2 .

* * *
Psychoterapia zaburzeń odżywiania się różni się zależnie od kierunku teoretycznego i przyjmowanych założeń teoretycznych dotyczących przyczyn tych zaburzeń. Jedną z metod leczenia jest psychoterapia Gestalt. Opiera się na założeniu, że jedzenie było ważnym środkiem komunikacji w rodzinie pochodzenia pacjentki, w dużej mierze zastępując inne formy wyrażania uczuć. Przesadne troszczenie się o zaspokojenie głodu dziecka mogło maskować ambiwalentne emocje rodziców wobec niego, być wyrazem potrzeby sprawowania nad nim kontroli, bądź też mogło być formą kompensowania braku z nim emocjonalnego kontaktu. Dysfunkcjonalne wychowanie, które w innych rodzinach doprowadziłoby do nerwicy lub zaburzeń osobowości, tu w połączeniu z używaniem jedzenia jako środka komunikacji, zaowocowało zaburzeniami odżywiania się. W rezultacie brak dostatecznych umiejętności rozpoznawania i właściwego wyrażania własnych uczuć i umiejętności sprawia, że pacjentka próbuje wyrazić je poprzez zaburzenia odżywiania się.

Zaburzenia odżywiania się niekiedy metaforycznie wyrażają emocje dotkniętej nimi osoby. Objadanie się może symbolizować potrzebę ciepła, której pacjentka nie może lub nie umie inaczej zaspokoić. Wymiotowanie może oznaczać nienawiść do rodziców, którą obawia się wyrazić wprost. Głodzenie się może być wyrazem odrzucenia bądź niepozwalania sobie na przyjęcie ciepła od najbliższych osób.

* * *
Problemy emocjonalne osób z zaburzeniami odżywiania się dotyczą zazwyczaj trudności w zakresie separacji indywiduacji od rodziców, ustalenia granic i budowania autonomii. W przypadku osób zaniedbywanych w dzieciństwie, które miały słaby kontakt emocjonalny z rodzicami, najistotniejszym problemem są ich deficyty emocjonalne i związane z tym tendencje symbiotyczne. Zazwyczaj towarzyszy im konflikt między sprzecznymi tendencjami pacjentki (np. potrzebą zależności, a potrzebą niezależności, poszukiwaniem bliskich kontaktów z mężczyznami, a obawą lub wrogością wobec nich).

Inne problemy osób z zaburzeniami odżywiania się to brak samoakceptacji własnej osoby, własnego ciała lub płci, trudności w uświadomieniu sobie i ekspresji negatywnych emocji, trudności w przyjmowaniu wsparcia emocjonalnego, tendencje autoagresywne oraz urazy emocjonalne związane z przemocą w rodzinie lub nadużyciami seksualnymi.

W terapii Gestalt kładzie się nacisk na samoświadomość pacjentki, ułatwiając jej uświadomienie sobie spostrzeżeń, doznań cielesnych, wypartych emocji i nieakceptowanych myśli. Podkreśla się jej prawo do wszelkich przeżywanych przez nią emocji, jak i jej odpowiedzialność za to, jaka jest i jak się zachowuje. Terapeuta uznaje jej ludzkie potrzeby i naturalną zdolność do ich zaspokajania. Przedmiotem jego zainteresowania są emocje pacjentki doświadczane ,,tu i teraz" w trakcie sesji terapeutycznej. Mogą być one przeżywane w związku ze sprawami, o których pacjentka opowiada, w relacjach z rodzicami, jak i doświadczane w relacji z terapeutą. Terapeuta wielokrotnie pyta o uczucia, wzmacnia je, prowokuje ekspresję. Tematy, które są poruszane w trakcie sesji psychoterapeutycznych, to na przykład przejawy braku akceptacji ze strony rodziców i związane z tym poczucie odrzucenia, brak akceptacji własnego ciała i własnej płci, brak umiejętności zabiegania o ciepło i przyjmowania go, brak umiejętności wyrażania negatywnych uczuć, zwłaszcza złości czy nienawiści do rodziców, problemy separacji od rodziców. Sprawy związane z jedzeniem, wagą pacjentki i jej figurą traktowane są jako objaw problemów emocjonalnych, których rozwiązanie automatycznie unormuje jej sposób odżywiania się.

* * *
Psychoterapeuta koncentruje się na rozwiązaniu konfliktu między sprzecznymi tendencjami pacjentki, dostarczeniu jej korekcyjnych doświadczeń, pomocy w odreagowaniu tłumionych emocji, nauczeniu jej rozpoznawania własnych potrzeb i deficytów emocjonalnych oraz brania na siebie odpowiedzialności za ich zaspokojenie. Techniki stosowane w tym celu to m.in.: uwrażliwianie na przeżywane emocje, odgrywanie ról i praca z pustym krzesłem. Także relacja z terapeutą ma stwarzać pacjentce możliwość samookreślenia, odkrycia własnych postaw, opinii i emocji odmiennych od otoczenia, zaakceptowania sprzecznych aspektów własnej osoby, uznania swoich reakcji za własne i przyjęcia za nie odpowiedzialności. Doświadczenia zdobyte w relacji z psychoterapeutą są następnie sprawdzane i wykorzystywane w realnym życiu, w relacjach z najbliższymi.

Leczenie zaburzeń odżywiania się jest trudne. Niemniej całkowite, trwałe usunięcie objawów (tj. utrzymywanie prawidłowej wagi oraz normalne jedzenie bez potrzeby kontrolowania się), oraz poprawa funkcjonowania społecznego to cel możliwy do osiągnięcia. Terapia może trwać od kilku miesięcy do 2 lat lub dłużej. Czynniki wpływające na czas jej trwania i szanse powodzenia to: współistnienie innych zaburzeń (zwłaszcza zaburzeń osobowości) wraz z zaburzeniami odżywiania się, nasilenie objawów, jakość funkcjonowania społecznego pacjentki, jej zaangażowanie w terapię oraz gotowość rodziców do zaakceptowania zmian w relacjach z córką. Im bardziej korzystny układ tych czynników, tym szybciej możliwe jest uzyskanie znacznej poprawy lub całkowite ustąpienie objawów.



Bibliografia

Abraham, S., Llewelyn-Jones D., Bulimia i anoreksja, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
ICD-10. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, UWM "Vesalius" i IPiN, Kraków Warszawa 1997.
Małkiewicz-Borkowska M., Żechowski C., Jadłowstręt psychiczny u młodego mężczyzny opis przypadku, Psychiatria Polska, tom XXXI, nr 4, str. 409-416, 1997.
Pilecki M., Podstawy terapii poznawczobehawioralnej zaburzeń odżywiania się, [w:] Józefik B. (red.), Anoreksja i bulimia psychiczna, Rozumienie i Leczenie zaburzeń odżywiania się, WUJ, Kraków 1999
Rabe-Jabłońska J., Zaburzenia obrazu własnego ciała w jadłowstręcie psychicznym, Psychiatria Polska. t. XXXI, nr 4, 4397-408, 1997.
Józefik, B., Ulasińska, R., Perspektywa rodzinna a rozumienie zaburzeń odżywiania się, [w:] Józefik B. (red.), Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i Leczenie zaburzeń odżywiania się. WUJ, Kraków 1999.
Dodziuk, A., Kapler, L., warsztat: Tropienie smoków, czyli praca z nałogowymi zachowaniami, 1998.
Enright J., Pomaganie bez oporu, w: Santorski, J., ABC psychologicznej pomocy, J. Santorski & Co., Warszawa 1993.
Czabała J.C., Czynniki leczące w psychoterapii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.