Aleksandra Karasowska

Pracując z młodzieżą, koncentrujemy się na aktualnych zdarzeniach, zakładając, że w nich przejawiają się istotne trudności naszych klientów.
W Wojewódzkiej Przychodni Odwykowej w Gdańsku od kilku lat realizowany jest program pomocy dla młodzieży z rodzin alkoholowych. Jego adresatami są osoby w wieku od 16 do 24 lat, które jeszcze nie założyły własnej rodziny, najczęściej mieszkają z rodzicami i są z nimi związane materialnie. Zależy nam na dotarciu z ofertą do szerokiego grona młodzieży z rodzin alkoholowych, dlatego stosujemy różne sposoby rekrutacji: informujemy naszych pacjentów (alkoholików i osoby współuzależnione) o możliwościach pomocy dla ich dzieci, młode osoby, które zgłaszają się do przychodni pod hasłem: ,,Jak pomóc rodzicom?" otrzymują także ofertę pomocy dla siebie, wychodzimy z naszą ofertą do szkół i uczelni, a także placówek opieki zdrowotnej, w których leczy się młodzież, część młodzieży trafia do nas poprzez swoich rówieśników, którzy wcześniej skorzystali z takiej po mocy. Warunki, w jakich pracujemy powodują, że pomoc ograniczamy wyłącz nie do starszej młodzieży. Przychodnia odwykowa nie jest przyjaznym miejscem dla dzieci, poza tym praca z dziećmi wymagałaby specjalnie wyposażonych pomieszczeń, którymi nie dysponujemy. Dodatkowym ograniczeniem jest fakt, że do przychodni odwykowej przyjdą tylko te osoby, które są świadome, że w ich rodzinie występuje problem alkoholowy i są gotowe przełamać tabu.

ROZMOWY WSTĘPNE
Na początku młodzież odbywa rozmowy wstępne z terapeutą (od jednego do kilku spotkań). W czasie tych rozmów staramy się ustalić jak najpełniejszy obraz warunków, w jakich żyje dana osoba, jej sposób funkcjonowania, problemy oraz potrzeby. Informację uzyskujemy z wywiadu, obserwacji kandydata podczas rozmowy oraz z kwestionariusza, w którym odpowiada na pytania dotyczące różnych sfer swojego życia.

W przypadku młodzieży niepełnoletniej, staramy się nawiązać kontakt z rodzicami lub opiekunami oraz pedagogiem szkolnym.

Na podstawie zebranych informacji dokonujemy diagnozy potrzeb i problemów danej osoby.

Ustalamy czy kandydat, poza pomocą psychologiczną, potrzebuje tak że innych form pomocy prawnej, socjalnej, zdrowotnej. Młodzież może korzystać w przychodni z konsultacji lekarza i psychiatry oraz po rad prawnika. Pomagamy także w załatwieniu spraw socjalnych, a w przypadku przemocy prowadzi my interwencje przy współpracy z innymi służbami (jest to zadanie Zespołu ds. Przemocy).
Określamy poziom funkcjonowania i zaburzeń u danej osoby. Program jest adresowany do osób przeciętnie przystosowanych. Zdarzają się wśród nich osoby z elementami za burzeń odżywiania, a także zaburzeń pod postacią psychosomatyczną. U części młodzieży występuje reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne np. stany lękowe, depresyjne, myśli samobójcze.
Takie osoby przyjmujemy po konsultacji z lekarzem psychiatrą i usta leniu, czy nie jest konieczne leczenie farmakologiczne lub hospitalizacja.Nie przyjmujemy osób, które wymagają specjalistycznego leczenia, np. uzależnionych od środków chemicznych lub zdradzających objawy psychotyczne.

OKREŚLENIE PROBLEMÓW, KTÓRE BĘDĄ PRZEDMIOTEM PRACY
Młodzież uczestniczy w programie wyłącznie na zasadzie dobrowolności i wspólnie z terapeutą określa cele, które będzie realizować podczas terapii.

Młodzi ludzie mają różne oczekiwania. Zdarzają się osoby o dużej samo świadomości, które precyzyjnie potrafią nazwać swoje problemy i określić cele, np. "chciałbym zrozumieć, co się dzieje w mojej rodzinie" lub "nie potrafię sobie radzić w kontaktach z ludźmi".

Niektórzy poszukują leku na różne dolegliwości np. zaburzenia trawienia, bóle głowy; gdy spotkają się z za interesowaniem i akceptacją terapeuty, zwykle podczas kilku pierwszych spotkań, odkrywają psychologiczne uwarunkowania swoich kłopotów i wiążą je z sytuacją w rodzinie.

Młodzież, która poszukuje pomocy dla rodziców, oczekuje konkretnych informacji i porad; staramy się zaspo koić te oczekiwania jednocześnie kierując uwagę na uczucia i potrzeby młodego człowieka, np. "musi ci być ciężko z tymi wszystkimi sprawami" lub "widzę, że martwisz się o mamę" w wyniku takiej strategii może pojawić się osobista motywacja do skorzy stania z pomocy.

Część młodzieży jest kierowana przez rodziców lub pedagogów szkolnych i wtedy podczas pierwszego spo tkania próbujemy ustalić, jaka jest własna motywacja takiej osoby do skorzystania z pomocy; jeżeli powodem skierowania przez dorosłych są problemy wychowawcze oferujemy rodzicom lub pedagogom konsultacje,których celem jest rozwiązanie tych problemów, natomiast młody człowiek sam określa, co dla niego stanowi trudność i nad czym chciałby pracować.

Rozmowy wstępne kończą się przedstawieniem przez terapeutę oferty pomocy i zawarciem kontraktu. Większość młodzieży korzysta jednocześnie z grupy edukacyjno-terapeutycznej i spotkań indywidualnych z terapeutą. Cykl pracy grupy trwa około 10 miesięcy rok szkolny.

ZAŁOŻENIA I CELE PROGRAMU
Przygotowując program pomocy dla młodzieży przyjęliśmy kilka założeń:

Program (treść i metody pracy) musi być dostosowany do potrzeb i zadań rozwojowych młodzieży.

Jest to okres, w którym człowiek przechodzi przemianę z dziecka w osobę dorosłą, rozluźnia więzi emocjonalne z rodzicami i angażuje się emocjonalnie w związki poza rodziną (przyjacielskie i intymne), buduje własną tożsamość, poszukując odpowiedzi na pytania: "kim jestem?" "dokąd dążę?".

Rozwija swoje możliwości, zdobywa kompetencje, które umożliwiają mu uzyskanie niezależności materialnej. Przyjmuje odpowiedzialność za siebie: "Ja kieruję własnym życiem".

Młodzież, wychowując się w rodzi nie alkoholowej, doznaje wielu urazów, których konsekwencją może być zakłócenie rozwoju we wcześniej szych etapach dzieciństwa, a także trudności w realizacji aktualnych za dań rozwojowych.

Większość zgłaszających się do nas osób jest uwikłana emocjonalnie przez rodzinę, rozdarta pomiędzy własnymi potrzebami a poczuciem odpowiedzialności za rodziców i rodzeństwo, przeżywa lęk przed światem i ludźmi, ma poczucie własnego nie dostosowania i alienacji. Brakuje im sił psychicznych i kompetencji potrzebnych do osiągnięcia niezależności i zbudowania własnego życia.

Młodzież ta jest szczególnie zagrożona uzależnieniami. Część osób w niebezpieczny sposób eksperymentuje z alkoholem i innymi środkami chemicznymi, powielając wzorce realizowane w rodzinie.

Jeśli rodzice podejmą leczenie lub rodzina jest objęta działaniami interwencyjnymi, np. w sprawie przemocy, młodzież potrzebuje pomocy w przystosowaniu się do zmian zachodzących w rodzinie.

Naszym celem jest: wsparcie młodzieży w realizacji zadań i potrzeb rozwojowych, pomoc w radzeniu sobie w trudnych sytuacjach rodzinnych, tak aby zmniejszyć koszty, pomoc w przekroczeniu ograniczeń i deficytów będących skutkami do znanych urazów (rozwój samoświadomości, uczenie umiejętności interpersonalnych), nauczenie bezpiecznych sposobów kontaktowania się z alkoholem i zdrowego stylu życia. Pracując z młodzieżą, koncentruje my się na aktualnych zdarzeniach, zakładając, że w nich przejawiają się wszystkie istotne trudności naszych klientów. Często podczas pracy ujawniają się wcześniejsze urazy, które mogą zostać przepracowane w grupie lub podczas kontaktu indywidualne go. Unikamy prowokacji, raczej sta ramy się podążać za procesem, jaki przechodzą młode osoby.

Ponieważ celem tego procesu jest integracja osobowości właściwą postawą terapeutyczną jest empatyczne towarzyszenie z zachowaniem pewnego dystansu, który daje nasze mu klientowi przestrzeń na wyrażenie jego własnych uczuć, potrzeb, wartości. Innym ważnym celem jest budowanie niezależności. Sprzyja temu odpowiednie wyważenie proporcji wsparcia i wymagań, akceptacji i konfrontacji, przejmowania inicjatywy i oddawania odpowiedzialności klientowi.

Siedemnastoletnia dziewczyna zgłosiła się do przy chodni w bardzo trudnym momencie swojego życia w rodzinie panowała prze moc, oboje rodzice pili, a ona znajdowała się w kryzysie emocjonalnym. Potrzebna była interwencja, w wyniku której przeprowadziła się do internatu, a także wiele wsparcia i akceptacji, aby mogła po wrócić do równowagi. W pewnym momencie ważna okazała się konfrontacja: "picie rodziców to nie po wód, żeby zawalać naukę" oraz postawienie przed nią wymagań: "powinnaś skończyć szkołę to twoja szansa", a także oddanie jej odpowiedzialności za własne sprawy: "weź życie w swoje ręce".

PRACA W GRUPIE
Planując pracę z konkretną grupą, uwzględniamy jej specyfikę: wiek uczestników nieco inne problemy ma młodzież w wieku 16-18 lat i młodzież w wieku 19-24 lat podjęcie leczenia przez rodziców (w niektórych grupach przeważają ta kie osoby), problemy zgłaszane przez młodzież oraz przebieg procesu grupowego. Pracujemy z młodzieżą na kilku obszarach:

Relacje w obrębie własnej rodziny.
Relacje z dalszym otoczeniem (relacje przyjacielskie, intymne, z autorytetami).
Sytuacje zadaniowe (nauka szkolna, praca, realizacja własnych celów i zainteresowań), poczucie tożsamości (kim jestem?) i kontrola emocjonalna (jak sobie radzę z własnymi uczuciami?).
Wartości i cele życiowe (co jest dla mnie ważne, do czego dążę?)
Profilaktyka.
To, ile czasu poświęcamy na każdy obszar i od czego zaczynamy, zależy od potrzeb grupy. Podczas jednego z pierwszych spotkań przeprowadzamy procedurę nazwaną przez nas "Mapą problemów". Pozwala ona prowadzącym i uczestnikom zorientować się, jaki jest rozkład oczekiwań w grupie.

Identyfikacja z problemem alkoholowym w rodzinie. Hasło: "Jesteśmy dziećmi alkoholików" jednoczy grupę. Świadomość wspólnych doświadczeń zwiększa poczucie bezpieczeństwa, ułatwia przełamanie tabu, po konanie wstydu w mówieniu o swoich przeżyciach w rodzinie. Początkowo młodzi ludzie myślą o sobie "Jestem gorszy, nienormalny, nieadekwatny, moja rodzina jest gorsza".

Z czasem, obserwując innych uczestników grupy, porównując się do nich, zdobywając informacje o tym, co się dzieje we wszystkich rodzinach alkoholowych, stwierdzają: "Jestem normalny, ale warunki w jakich żyję są nienormalne. Moją rodzinę niszczy choroba. Moje zachowania i uczucia, jakich doznaję, wynikają z tych warunków. Żyjąc w mojej rodzinie ponoszę koszty, ale też nauczyłem się czegoś, co mogę wykorzystać w dalszym życiu".

W miarę rozwoju grupy i zdobywania wspólnych doświadczeń, początkowa identyfikacja wokół problemu alkoholowego zostaje poszerzona: "Jesteśmy młodzieżą, wspólnie tworzymy grupę, razem coś robimy". Decyduje to o atrakcyjności grupy dla młodzieży.

GRUPA TERYTORIUM DO EKSPERYMENTOWANIA
Uczestnictwo w grupie daje młodzieży szansę na bezpieczne eksperymentowanie: przyjmowanie różnych ról, wyrażanie swoich uczuć i potrzeb, rozwiązywanie konfliktów. Młodzi ludzie zaczynają rozumieć za sady współżycia: "W mojej rodzinie wszyscy krzyczą tu odkryłam, że mogę mówić spokojnie i też zostanę wysłucha na", "Zawsze myślałem, że złość krzywdzi innych tak jest w mojej rodzinie. Dzisiaj okazało się, że wyrażanie złości jest ważne dla grupy".

WSPARCIE GRUPY
Młodzi ludzie starają się dać sobie to, czego brakuje im w rodzinach akceptację, szacunek, wsparcie. Wspierają się w trudnych sytuacjach, w realizacji ważnych zadań życiowych, w dokonywaniu wyborów. Chętnie dzielą się swoimi doświadczeniami. Młody chłopak, który opowiadał, jak ciężko jest mu mieszkać z uzależnioną i agresywną matką, otrzymał od grupy wiele wsparcia. Na koniec stwierdził: "Wprawdzie wiem, że nie rozwiążecie mojego problemu, ale dzięki wam czuję, że nie jestem z tym sam. Wiem w jakim kierunku działać i mam nadzieję, że coś się zmieni".

Wsparcie grupy pomaga uczestnikom w przezwyciężeniu kryzysów, wyjściu z roli "ofiary skrzywdzonej przez los i rodzinę", odbudowaniu poczucia osobistej mocy.

ODREAGOWANIE
Podczas pracy w grupie młodzież ma wiele okazji do odreagowania na gromadzonych uczuć często pojawiają się śmiech, płacz, krzyk. Wprowadzenie elementów zabawy, humoru, żartu, pozwala na zdystansowanie się do ciężkich bolesnych spraw, z którymi musi radzić sobie na co dzień.

OTWARTOŚĆ
Zasadniczym, związanym z rozwojem, celem pracy młodzieży w grupie jest budowanie dojrzałej tożsamości. Temu procesowi sprzyja ujawnienie siebie przed grupą: przyglądanie się w atmosferze akceptacji, szacunku, zaufania swoim uczuciom, potrze bom, wartościom, problemom i możliwościom, oraz dzielenie się tym z innymi.

Młodzież, uczestnicząc w grupie pogłębia wiedzę o sobie i samoświadomość, tworzy bardziej spójny obraz siebie, określa własne granice.

Informacje zwrotne od uczestników grupy pomagają młodemu człowiekowi zrozumieć, jaki wpływ wywiera na innych dzięki temu może skorygować swoje zachowania i przekonania przejęte od rodziny, które utrudniają mu kontakty z ludźmi.

Dwudziestoletnia dziewczyna do wiedziała się, że jej rozkazujący ton głosu, próby "ustawiania innych" budzą w grupie irytację i sprzeciw. Ta konfrontacja okazała się dla niej szokująca. W atmosferze akceptacji i troski zdecydowała się ujawnić targające nią sprzeczne uczucia. Dzięki temu odkryła, że przejmowanie kontroli nad innymi pozwalało jej i młodsze mu rodzeństwu wyjść cało z wielu niebezpiecznych sytuacji w rodzinie uchronić się przed agresją pijanego ojca, ale jednocześnie narażało ją na Czasami, gdy część młodzieży jest skoncentrowana na problemach w rodzinie, zaczynamy od tego obszaru. Niekiedy jednak dzieje się wręcz od wrotnie na czoło wysuwają się problemy związane z poczuciem tożsamości. Niezależnie jednak od obszaru, zawsze staramy się zaczynać od spraw łatwiejszych, pracując na płytszym poziomie i stopniowo przechodząc do trudniejszych problemów.

W początkowym etapie pracy grupy, szczególnie dbamy o budowanie poczucia bezpieczeństwa i zaufania. Sprzyja temu wprowadzenie zasad, które są ustalone wspólnie przez pro wadzącego i grupę: zasada dyskrecji, poszanowania praw każdej osoby, możliwość osobistego decydowania o zaangażowaniu się i otwartości w grupie (zawsze możesz powiedzieć "nie"), punktualne rozpoczynanie i kończenie zajęć. Młodzież początkowo "testuje" te normy np. odmawiając udziału w ćwiczeniu lub zabrania głosu w rundce. Gdy zostanie to zaakceptowane lub nawet wzmocnione przez terapeutę ("widzę, że potrafisz zadbać o swoje prawa, wiesz dobrze czego chcesz"), zwykle w miejsce negacji pojawia się gotowość do współpracy.

Uczestnicy grupy początkowo nie chętnie przyjmują wszelkie ograniczenia czasowe, np. próbują przedłużać zajęcia. Punktualne kończenie spotkania przez prowadzącego budzi ich sprzeciw, jednak stworzenie wyraźnych ram czasowych sprzyja budowaniu poczucia bezpieczeństwa w grupie. Zdecydowana, ale jednocześnie życzliwa, postawa prowadzącego pomaga w uznawaniu ograniczeń jest to dla uczestników ważne doświadczenie o znaczeniu terapeutycznym.

Praca w grupie młodzieżowej stwarza szczególne możliwości oddziaływania terapeutycznego. Działa tu kilka ważnych czynników: Przynależność do grupy rówieśniczej; dla wielu młodych osób z rodzin alkoholowych jest to pierwsze pozytywne doświadczenie grupowe, stwarzające szansę na wyjście z izolacji i osamotnienia: "dotychczas zawsze byłem z boku w szkole, na podwórku. Dopiero teraz czuję, że jestem niepowodzenia w sytuacjach towarzyskich. Zrozumiała też, że pod maską pewnej siebie, apodyktycznej dziewczyny kryje się wystraszone, potrzebujące dziecko. Podczas dalszej pracy w grupie uczyła się jak zaspokajać swoje potrzeby i wywierać wpływ na innych z poszanowaniem ich praw i granic.

KONTAKT INDYWIDUALNY
Spełnia ważne funkcje w terapii młodzieży:

Dodatkowe wsparcie gdy młoda osoba jest w szczególnie trudnej sytuacji życiowej (przemoc, alkoholizm obojga rodziców itp.), gdy podejmowane są interwencje w jej rodzi nie, gdy korzysta z różnych form po mocy (np. prawnej, socjalnej) konieczna jest integracja tych oddziaływań, a także reagowanie na szybko zmieniającą się sytuację.

Możliwość podjęcia pracy nad specyficznymi problemami, na które nie ma miejsca w programie grupy, a które są ważne w terapii (np. zaburzenia jedzenia).

Przepracowanie urazowych do świadczeń, których dana osoba nie jest gotowa ujawnić w grupie, np. dwudziestojednoletnia dziewczyna doznała poważnego urazu. Zdecydowała się opowiedzieć o tym jednej z terapeutek prowadzących grupę. Po wielu spotkaniach indywidualnych odważyła się ujawnić w grupie, co ją spotkało (w momencie, gdy grupa była gotowa na przyjęcie tak poważnego problemu), otrzymała wiele wsparcia od innych osób i miało to duże znaczenie w "przepracowaniu" tego urazu.

Integracja doświadczeń wyniesionych z grupy - treści przekazywane w grupie: "jesteś ważny", "masz prawo być sobą", "masz prawo wyrażać swoje uczucia" są przeciwne w stosunku do reguł panujących w rodzinie alkoholowej: "nie mów, nie ufaj, nie czuj, nie zmieniaj".

Poddanie się wpływom grupy, prze łamanie tabu może zagrażać więzi z rodziną, dlatego młodzież często ma trudności ze zintegrowaniem doświadczeń wyniesionych z grupy. Przeżywa wiele konfliktów wewnętrznych. Kontakt indywidualny umożliwia terapeucie czuwanie nad tym procesem ujawnienie i przepracowanie konfliktów wewnętrznych.

EFEKTY
Efekty naszych oddziaływań często są trudne do oceny. Niektóre z nich obserwujemy podczas pracy w grupie, np. wzrost samoświadomości uczestników (świadomość własnych uczuć, potrzeb, wartości, celów), a także zmniejszenie wstydu z powodu picia rodziców, przejawiające się w bardziej otwartym mówieniu o tym, co się dzieje w rodzinie.

Organizujemy też spotkania absolwentów (rok lub więcej po ukończeniu terapii). Z ich relacji, a także z wy pełnionych przez nich ankiet, dowiadujemy się o zmianach w ich życiu świadczących o wzrastającej niezależności od rodziców, np. wyprowadzenie się z domu, podjęcie pracy zarobkowej, walczenie o swoje prawa w rodzi nie, np. alimenty, nawiązanie pozytywnych, dających oparcie relacji poza rodziną (przyjacielskich i intymnych).

W relacjach absolwentów przeważa optymistyczne podejście do przyszłości i własnych możliwości. Większość z nich uznaje udział w programie terapeutycznym jako ważne wy darzenie w ich życiu i wsparcie w krytycznym momencie.

Aleksandra Karasowska


Autorka jest psychologiem, konsultantem PARPA do spraw tworzenia i wdrażania programów pomocy dla dzieci z rodzin alkoholowych, autorką Programu Wspierania Rodziny i programu szkoleń dla pracowników świetlic socjoterapeutycznych.