Magdalena Marszał Wiśniewska

Terapia osób dorosłych uzależnionych od alkoholu doczekała się precyzyjnego programu. Nadal brakuje jednak analogicznego programu dla młodzieży

Pojęcie młodzieży odnosimy w psychologii przede wszystkim do okresu dorastania. Okres ten jest ogromnie zróżnicowany interindywidualnie i trudno wyznaczyć granice wiekowe dotyczące wszystkich jednostek w danej kulturze. W celach porządkowych przyjęto jednak granice między 11 a 18 rokiem życia. Początek tego okresu wyznaczają zmiany natury anatomicznofizjologicznej, jakie zachodzą w organizmie. One właśnie sygnalizują rozpoczęcie fazy dorastania. Fazę tę kończy osiągnięcie biologicznej dojrzałości: zdolności do dawania życia. Fazę pierwszą nazywa się także fazą pokwitania lub pubertalną. Fazę drugą wyznaczają zmiany w sferze psychicznej, przede wszystkim w obrazie własnej osoby. Zakończenie tej fazy wiąże się z osiągnięciem dojrzałości psychicznej, czyli ze zdolnością do decydowania o sobie, odkryciem sensu własnego istnienia i odnalezieniem własnej tożsamości. Słowem najlepiej charakteryzującym okres dorastania jest słowo konflikt.

Dorastanie bowiem ma w znacznym stopniu charakter konfliktowy. Podstawowe konflikty to: konflikt między potrzebą samodzielności (pobudzaną osiąganiem dojrzałości płciowej i dużym wzrostem możliwości intelektualnych), a ograniczeniami narzucanymi przez rodziców i przedłużającą się zależnością materialną; konflikt między potrzebą samodzielności a lękiem przed odpowiedzialnością; konflikt między dążeniem do niezależności a potrzebą oparcia (silną jeszcze z uwagi na brak wielu kompetencji i doświadczeń); konflikt między przywiązaniem do rodziców a rozbudzonym krytycy zmem w myśleniu; konflikt między wizjami idealnymi a realnym obrazem świata, ludzi i siebie samego; konflikt między poziomem rozwoju w różnych sferach funkcjonowania ("dorosłości" w jednej dziedzinie np. intelektualnej czy fizycznej towarzyszy "brak dorosłości" w innych dziedzinach, np. społecznej czy emocjonalnej). Powyższe konflikty wynikają ze specyfiki okresu dorastania. Polega ona na:

dojrzewaniu biologicznym gwałtownym rozwoju pierwszo i drugo rzędowych cech płciowych; zaznacza się wyraźnie dymorfizm płciowy w rozwoju motorycznym,
rozwoju psychoseksualnym rozwoju potrzeby seksualnej; różne rodzaje miłości: miłość szczenięca (ważniejsze jest kochanie niż obiekt uczuć), romantyczna (idealizowanie osoby obdarzonej uczuciem); pierwsze formy aktywności seksualnej (necking, pieszczoty górnej części ciała partnera, petting pieszczoty narządów płciowych partnera);
rozwoju w sferze poznawczej - wzroście wrażliwości i czułości zmysłów, rozwoju wyobraźni (pomysłowość, marzenia i twórczość), krytycyzmie myślenia (dzięki rozwojowi decentracji; wieloaspektowego patrzenia na rzeczywistość), myślenie hipotetycznodedukcyjne (świadomość wielu, często sprzecznych rozwiązań; stawianie hipotez wymagających weryfikacji);
zmianach w sferze emocjonalnej zmianach hormonalnych determinujących dużą wrażliwość na bodźce emocjonalne (drażliwość), dużą labilność emocjonalną i dużą intensywność przeżywanych stanów emocjonalnych;
rozwoju tożsamości dorastanie to okres poszukiwania własnej tożsamości i próby określenia siebie. Dorastający szuka odpowiedzi na pytanie: "Jaki jestem sam w sobie?". Jest to podstawowy problem tego okresu. Zaznacza się kryzys tożsamości. Aby go rozwiązać, młody człowiek musi mieć poczucie wewnętrznej identyczności i ciągłości. Ta identyczność i ciągłość musi być dostrzegana przez innych. Młody człowiek musi wreszcie uzyskać po twierdzenie percepcji samego siebie w kontaktach interpersonalnych. Często więc tworzy nowy obraz swojej osoby poprzez przyjmowanie cudzych zachowań, poglądów, przekonań (np. różnych subkultur młodzieżowych). Brak rozwiązania kry zysu tożsamości prowadzi do trudności w ustalaniu właściwych relacji z otoczeniem, poczucia dezorientacji, co do tego, kim się jest, a w skrajnych przypadkach do przyjmowania negatywnej tożsamości, przejawiającej się zachowaniami bądź postawami sprzecznymi z obserwowanymi u rodziców i wychowawców (picie, branie).
rozwoju światopoglądu w okresie dorastania światopogląd dopiero zaczyna się kształtować. Ulega on ciągłym przemianom i jest niestabilny. Specyficzną formą światopoglądu młodzieży jest tzw. idealizm młodzieńczy przejawiający się w trzech kolejno po sobie następujących postaciach: idealizmu antycypacyjnego, polegającego na optymistycznej wizji przyszłości, połączonej z wiarą w realizację własnych pragnień i marzeń, idealizmu kompensacyjnego, wyrażającego się w krytykowaniu innych i buncie (jako wyniku rozczarowania na skutek zderzenia się młodzieńczych ideałów z rzeczywistością), idealizmu normatywnego praktycznego, polegającego na rozróżnianiu tego, co jest, od tego, co jest możliwe do zrealizowania.
zmianach w sferze społeczno moralnej moralność okresu dorastania charakteryzuje się tzw. kon formizmem moralnym, który wiąże się z dostosowywaniem się do grupy i opinii większości. Wyrazem tego konformizmu jest subkultura młodzieżowa. Należy pamiętać, że akceptacja grupy rówieśniczej przez dorastającego jest tym większa, im więcej przeżywa on konfliktów z dorosłymi. Konflikty z dorosłymi są typowe dla tego okresu. Wynikają one nie tylko ze wzmożonego krytycyzmu młodzieży, ale i z bardziej restrykcyjnego zachowania się rodziców, którzy chcą opóźnić wkroczenie swego dziecka w świat dorosłych. W miarę jak młodzi ludzie wyzwalają się spod wpływu dorosłych, zacieśniają się ich więzi z gru pą rówieśniczą (paczki, przyjaźnie). Większość dorastających identyfi kuje się z rówieśnikami. Wyznaje wartości, które są przez nich przyjmowane.
CECHY WSPÓLNE
Z moich doświadczeń wynika, że do ośrodków pomocowych dla młodzieży (takich jak np. Profilaktyczno-Roz wojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci "PROM" w Łodzi) trafiają dorastają cy o pewnych cechach wspólnych. Typowa sylwetka naszego klienta charakteryzuje się następującymi właści wościami:

krytycyzmem wobec świata dorosłych (krytycyzm w myśleniu skiero wany jest głównie wobec dorosłych);
dużą labilnością emocjonalną i motywacyjną oraz dużą intensywnością przeżywanych stanów emocjonalnych;
silnym rozwojem potrzeby psycho seksualnej (idealizowanie osoby obdarzonej uczuciem, często wczesna inicjacja seksualna),
negatywną tożsamością związaną z kryzysem tożsamości (chcę być inny niż moi rodzice);
brakiem koncepcji przyszłości i planów dalszego życia;
idealizmem młodzieńczym, zwłaszcza w postaci idealizmu kompensa cyjnego wyrażającego się w krytyko waniu innych i buncie wobec autorytetów;
konformizmem moralnym związanym z dostosowywaniem się do grupy i opinii większości (silny związek z określoną subkulturą młodzieżową);
zaburzonymi relacjami z rodzicami, wychowawcami i opiekunami (ostre konflikty z dorosłymi).
NIESKUTECZNOŚĆ WYBRANYCH ELEMENTÓW TERAPII OSÓB DOROSŁYCH W TERAPII MŁODZIEŻY
Terapia osób dorosłych uzależnionych od alkoholu doczekała się precyzyjnego programu. Nadal brak jest jednak analogicznego programu dla młodzieży.

Często w pracy z młodzieżą wykorzystuje się elementy lub całą procedurę pracy z dorosłymi. Zarówno rozważania teoretyczne dotyczące specyfiki okresu dorastania, jak i moje własne doświadczenia terapeutyczne przekonały mnie, że proste przeniesienie procedury terapii osób dorosłych do pracy z młodzieżą jest nie skuteczne. W tym miejscu skoncentruję się na tych elementach terapii osób dorosłych, które są nieefektywne w pracy z młodzieżą, podając jednocześnie powody owej nieefektywności. Dotyczą one przede wszystkim dwóch pierwszych tematów pracy te rapeutycznej, od których najczęściej zaczyna się proces leczenia. Podstawowe tematy pracy i zadania w strategiczno-strukturalnej terapii uzależnienia stosowane w pracy z dorosłymi (Mellibruda, 2000) to:

Rozpoczynanie procesu zdrowienia

nawiązanie wstępnego kontaktu,
rozpoznanie problemów życiowych i ich związku z piciem,
wzbudzenie motywacji do zmiany i leczenia.
Uznanie własnego uzależnienia i powstrzymywanie się od picia

zrozumienie uzależnienia i zasad terapii,
rozpoznanie własnego uzależnienia i bezsilności wobec alkoholu,
zmiana tożsamości alkoholowej pacjenta,
wspieranie wczesnej abstynencji,
wycofywanie się z sytuacji wysokiego ryzyka, budowa konstruktywnego środowiska osobistego.
Rozbrajanie mechanizmów uzależnienia

zmiana mechanizmu nałogowej regulacji emocji,
zmiana mechanizmu iluzji i zaprzeczania,
zmiana mechanizmu rozpraszania i rozdwajania JA,
uczenie konstruktywnych form kontaktu z emocjami,
uczenie racjonalnego myślenia, budowanie realistycznego obrazu siebie i integracja JA.
Radzenie sobie z nawrotami

rozpoznawanie nawrotu,
zatrzymywanie nawrotu,
uczenie się umiejętności zapobiegania nawrotom.
Rozwijanie umiejętności życiowych pacjenta

rozwijanie umiejętności intraperso nalnych,
rozwijanie umiejętności interpersonalnych,
rozwijanie umiejętności zadaniowych.
Rozwiązywanie problemów osobistych

zmiana tendencji autodestrukcyjnych,
zmiana destrukcyjnych form relacji z otoczeniem,
praca nad innymi problemami emocjonalnym,
budowanie pozytywnej wizji własnego życia,
rozwój osobisty i realizacja wartości.
TERAPIA MŁODZIEŻY SUGESTIE PROGRAMOWE
Nie chcę przez to powiedzieć, że powyższe tematy i zadania terapeutyczne powinny być wyeliminowane z terapii młodzieży. Moje doświadczenia wskazują jednak, że rozpoczynanie od nich procesu leczenia (zwłaszcza w systemie ambulatoryjnym), jest mało efektywne. Główna sugestia programowa dotyczyłaby więc zmiany kolejności poszczególnych faz procesu terapeutycznego.

Rozpoczęcie procesu terapii od rozpoznania aktualnych problemów życiowych dorastającego (instru mentem "załatwiania czego" jest alkohol?);
Wzbudzanie motywacji do terapii, nie tyle poprzez analizę destrukcji alkoholowej, co poprzez możliwość rozwiązania konkretnych problemów życiowych młodego człowieka; (nie etykietowanie "Jestem alkoholikiem" to wzbudza opór i pogłębia negatywną tożsamość młodego człowieka; nie wymaganie całkowitej abstynencji, a raczej kontrakt na ograniczone picie zwłaszcza w pierwszej fazie terapii)
Uczenie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych i rozwią zywania problemów życiowych;
Obowiązkowa praca z całą rodziną (jako warunek konieczny realizacji dwóch pierwszych sugestii);
Mniej dyrektywny, a bardziej "po dążający za" styl terapii (a więc taki, który jest charakterystyczny dla późniejszych faz terapii osób dorosłych);
Tworzenie przez młodzież rówieśniczych środowisk alternatywnych (takich np. jak "Śnieżna kula"). Chodzi o to, by nie odsyłać młodych ludzi do innych środowisk (budzi to opór), lecz włączać ich w aktywne uczestnictwo w kreowaniu czegoś nowego. Powyższe postulaty dotyczą również terapii młodzieży nadużywającej alkoholu (jeszcze bez jednoznacznej diagnozy uzależnienia). Tak naprawdę większość klientów ośrodków pomocowych dla młodzie ży rekrutuje się z tej właśnie grupy. Trafiają do placówek ambulatoryjnych po mniej lub bardziej licznych epizodach zapicia. Dla nich rozpoczęcie procesu terapii od rozpoznania konkretnych problemów osobistych wydaje się szczególnie efektywne, czego przykładem jest program PROM-u w Łodzi.
* * *
Nadal rozstrzygnięcia wymaga dylemat, czy terapia młodzieży uzależnionej od alkoholu możliwa jest w systemie ambulatoryjnym. Większość z moich kolegów terapeutów skłania się do odpowiedzi negatywnej. Raczej ośrodki zamknięte, lecz takie, w których spełnione będą wymagania stworzenia możliwości pracy z całą rodziną (konieczne jest wypracowanie procedur pracy młodzieży z rodzicami), kontaktu z realnym życiem i rozwoju zainteresowań w kreowaniu własnego, zdrowego środowiska.

Magdalena Marszał Wiśniewska

Autorka jest profesorem w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, współpracuje z PROM w Łodzi.
* Wykład zaprezentowany podczas konferencji pt. "Profilaktyka rodzinna w społeczności lokalnej" w Sobieszewie (czerwiec 2000).