Hanna Węgrzynowicz

Grupa obala mit o wszechmocy sprawcy, buduje przekonanie, że sprawujący przemoc musi przyjąć odpowiedzialność za szkody jakie wyrządza oraz, że stosowanie przemocy jest przestępstwem, które nie uchodzi bezkarnie.

W Wojewódzkiej Przychodni Odwykowej w Gdańsku funkcjonuje zespół ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, którego model pracy przedstawiłam w 2(5)/99 numerze TUiW (str.4-5).

Podstawowym celem działania zespołu jest natychmiastowe usuwanie zagrożenia życia i zdrowia maltretowanych osób, poprzez zabezpieczenie im schronienia lub skutecznych interwencji policji oraz opieki prawnej. W dalszej pracy z tymi osobami ważną rolę pełni grupa samoobrony przed przemocą. Nie jest to grupa psychoterapeutyczna w tradycyjnym znaczeniu. Filozofia pomagania w tej grupie nadal zakłada jako priorytetowy cel zatrzymania przemocy, a nie odreagowywanie traumatycznych przeżyć, szukanie przyczyn obecnych problemów w dzieciństwie.

Osoby ulegające przemocy w rodzinie są przerażone, zrozpaczone, ich poczucie własnej wartości jest zniszczone. Są odizolowane od otoczenia, czują się osamotnione i zdegradowane. Upokorzenia i urazy fizyczne, jakich doznają od sprawców przemocy, zawstydzają je i piętnują, zwiększając coraz bardziej poczucie beznadziejności i bezradności.

Uczestnictwo w grupie daje im szansę na obronę przed przerażeniem i rozpaczą. Znalezienie się wśród osób, które uważnie słuchają, wierzą w to co mówią, okazują empatię i zrozumienie pozwala odbudować poczucie przynależności. Grupa zapewnia wysoki poziom wsparcia i akceptację. Kontakt z ludźmi, którzy mają za sobą podobne przejścia, pomaga pozbyć się uczucia wstydu i napiętnowania. Kompetencja terapeutów, którzy mówią "wiem, jak ci pomóc" oraz zmiany poczynione przez osoby o dłuższym stażu, dają nadzieję na zmianę sytuacji.

Przyczyną, dla której ofiary przemocy w rodzinie nie podejmują działań obronnych, jest strach przed zemstą partnera, lęk przed napiętnowaniem, wstyd przekonanie o własnej winie i brak wiary, że zmiana jest możliwa. Grupa obala mit o wszechmocy sprawcy, buduje przekonanie, że sprawujący przemoc musi przyjąć odpowiedzialność za szkody jakie wyrządza oraz że stosowanie przemocy jest przestępstwem, które nie uchodzi bezkarnie.

Metody pracy w grupie przeciwdziałania przemocy wymagają korzystania z wielu kierunków psychologicznego pomagania. Najbardziej użyteczne jest podejście behawioralno-poznawcze, które pozwala na uczenie zmiany zachowań. Zaczyna się najczęściej od eliminowania uległych zachowań poprzez kwestionowanie irracjonalnych, obezwładniających przekonań.

Następuje zmiana postrzegania swoich możliwości i środowiska. Przygotowaniu poznawczemu towarzyszy ćwiczenie nowych obronnych zachowań. Bardzo duży nacisk kładzie się na zwiększanie zdolności do praktycznego zastosowania nabytych umiejętności w życiu.

W początkowej fazie pomagania terapia ma charakter dyrektywny. Terapeuta przyjmuje postawę eksperta udzielającego rad i pouczającego jak należy powstrzymać przemoc. Z czasem jednak, w miarę odzyskiwania mocy osobistej przez uczestników grupy, pomaganie musi opierać się na współpracy. Grupa zapewnia warunki, w których ofiara przemocy domowej może dotrzeć do swoich zasobów i skorzystać z proponowanych sposobów powstrzymania przemocy.

KIERUNKI I CELE PRACY GRUPIE PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY
Praca terapeutyczna zmierza do uzyskania zmian we wszystkich obszarach funkcjonowania. W sferze intelektualnej zmierzamy do zakwestionowania mitów na temat przemocy (np., że jest ona normalnym elementem relacji w rodzinie), do przeorientowania charakterystycznego dla maltretowanych kobiet myślenia, że to one są wszystkiemu winne. Zwiększamy także świadomość praw osobistych.

W sferze emocjonalnej istotna jest pomoc w dotarciu do uczucia gniewu spowodowanego maltretowaniem, dostarczenia okazji do bezpiecznego odkrywania lęku, wstydu, poczucia krzywdy i poczucia winy.

W pracy nad zmianą zachowań dążymy do tego, by pacjentka zrezygnowała z zachowań uległych, przepraszających, przyzwalających na bicie i upokarzanie, ucząc w zamian obrony przed atakiem, wzywania pomocy, zorganizowania bezpiecznego miejsca w domu, z możliwością wezwania policji. Uczymy zachowań niezbędnych do podjęcia pracy, poradzenia sobie z policją i na sali sądowej. Słowem, wszystkiego, co niezbędne do wyjścia z sytuacji przemocy.

Ważny kierunek pracy dotyczy sfery "JA". Chcemy umożliwić poprawę obrazu siebie. Stwarzamy okazję do poszukiwania mocnych stron w celu zwiększania poczucie własnej wartości. Odbudowywanie poczucia kompetencji pomaga pacjentkom w osiąganiu niezależności (od "nic nie potrafię", "jestem do niczego", "bez niego zginę" do "potrafię sama", "dobrze sobie radzę").

CELE JAKIE MAJĄ ZREALIZOWAĆ UCZESTNICY GRUPY:
dowiedzieć się, że przemoc jest przestępstwem i można się przed nią skutecznie obronić;
dowiedzieć się, jakie zjawiska towarzyszą przemocy w rodzinie i jak tę wiedzę wykorzystać do uwalniania się w przemocy;
rozpoznać sztywne i uporczywe schematy myślowe dotyczące rodziny, roli kobiety i mężczyzny, towarzyszące trwaniu w zniewoleniu oraz przeformułować ich treść tak, aby nie przeszkadzały w wyjściu z sytuacji przemocy;
przekonać się, że ofiara przemocy w rodzinie jest pod prawną ochroną i sprawca musi być postawiony w stan oskarżenia;
zwiększyć świadomość praw osobistych i zdobyć umiejętności niezbędne do ich realizowania;
nauczyć się wzywania policji i wyegzekwowania skutecznej interwencji;
zaplanować zmiany, jakie będą niezbędne do rozpoczęcia samodzielnego życia;
dotrzeć do uczucia gniewu, pobudzić sprzeciw, bunt i energię niezbędną do podjęcia skutecznych zachowań obronnych.
Program grupy przeciwdziałania przemocy jest przeznaczony dla dorosłych osób. Liczebność grupy nie jest ograniczona, jest to grupa otwarta. Zajęcia odbywają się co tydzień, trwają trzy godziny.

W pracy grupy stosowane są wielorakie techniki: wykłady, prace indywidualne uczestników z kwestionariuszami, moderacja wizualna, praca w podzespołach, burza mózgów, dyskusja, praca indywidualna na forum grupy, odgrywanie scenek z modelowaniem zachowań przez prowadzącego, elementy treningu konstruktywnych zachowań, zadania domowe.

Z grupą pracują dwie terapeutki, jedna z nich ma w zakresie swoich obowiązków współpracę z instytucjami zajmującymi się pomocą ofiarom przemocy domowej oraz towarzyszenie uczestniczkom w egzekwowaniu właściwej pracy tych instytucji (tzw. pracownik socjalny).

W grupie obowiązuje zasada dyskrecji. Efektywną pracę w grupie zabezpiecza wprowadzenie do kontraktu terapeutycznego dwóch specyficznych norm:

zobowiązanie do szukania sposobu na obronę przed atakami sprawcy przemocy, do zrezygnowania z wzięcia odwetu, zemsty i walki ze sprawcą,
zobowiązanie do poszukiwania sposobów na pokonywanie trudności w wychodzeniu z sytuacji przemocy, w myśl zasady "z każdej, nawet najgorszej sytuacji jest wyjście", bowiem tylko takie podejście pozwoli przemóc poczucie przytłaczającej bezradności.
Wprowadzenie i rygorystyczne przestrzeganie tych norm wyzwalają energię niezbędną do podejmowania działań obronnych. Pomagają terapeucie nie dopuścić do makabrycznych opowieści o przeżyciach związanych ze znęcaniem się oraz do powielania przytłaczającej bezradności. Otwierają przestrzeń nadziei, mobilizują do sięgania po kolejne działania aby żyć godnie i bez lęku. Pacjentka, która właśnie otrzymała pismo o umorzeniu sprawy karnej przeciwko maltretującemu ją mężowi, mówi: "przecież się nie poddam, jeżeli się poddam, to zginę" i umawia się na napisanie odwołania.

Uczestnicy grupy bardzo szybko dostrzegają korzyści takiego nastawienia, do nowoprzybyłych mówią: "po co biadolisz, ja w tej sytuacji zrobiłam to i to", albo "walczysz z nim, chcesz go ukarać, zostaw to sądom, policji, walka cię osłabia, niszczy".

Przestrzeganie normy zobowiązującej do szukania skutecznych sposobów obrony przed atakami sprawcy eliminuje z grupy osoby mocno współuzależnione, traktujące grupę jako sojusznika do walki o ograniczenie i kontrolowanie picia uzależnionego partnera. Sprawdzanie w jakich okolicznościach dochodzi do przemocy, kto sprawuje kontrolę i usiłuje narzucić swój porządek, kto usiłuje podporządkować sobie partnera i do czegoś go zmusić, konfrontuje ofiarę przemocy domowej z tym, na ile jej cele osobiste są zgodne z celami grupy.

Odkrycie destrukcyjnej potrzeby kontrolowania i ograniczenia picia partnera pozwala skierować pacjentkę na grupę dla współuzależnionych, w przeciwnym wypadku wzmacnia ona nadkontrolę, dostaje do ręki potężną broń w walce o zabranie alkoholu.

Odróżnienie sytuacji przemocy od walki o ograniczenie picia partnera wymaga od terapeuty dużej uwagi i wiedzy.

PRZEBIEG, STRUKTURA I TEMATYKA ZAJĘĆ
Zaczynamy od przedstawienia wcześniej opisanych zasad pracy w grupie. Następuje rozmowa mająca na celu ich zrozumienie i przyjęcie. Każda z uczestniczek wyraża ustną zgodę na ich przestrzeganie.

W pierwszej części zajęć zajmujemy się bieżącymi sprawami. Terapeuta zachęca uczestników do zgłaszania problemów, związanych z podjętymi działaniami obronnymi. Omawiamy powodzenia i niepowodzenia w kontaktach z policją, sądem, kuratorem, pomocą społeczną. Uczymy wzywania policji, odgrywane są scenki, w których ktoś pełni rolę policjanta, a osoba ćwicząca uczy się wyegzekwowania skutecznej interwencji, np. za pomocą tekstu: "czuję się zagrożona i oczekuję, że zabierzecie mojego męża".

Uczestniczki dzielą się swoimi doświadczeniami, podpowiadają rozwiązania i sposoby pokonywania trudności. Relacjonują przebieg spraw w sądzie, czerpią wsparcie i otuchę od tych, które już przebrnęły przez sprawę karną, czy rozwodową, przygotowują się do wystąpienia na sali sądowej. W tej części zajęć jest czas, by opowiedzieć o ostatniej awanturze, omówić reakcje na agresję sprawcy czy to, co ofiara zrobiła było zniewalające, czy wyzwalające z przemocy.

Terapeuta zwraca uwagę na procesy myślowe, towarzyszące uległym zachowaniom, pasywnemu trwaniu w czasie ataku i myślom pojawiającym się po awanturze, na przykład: "jestem jak sparaliżowana, nogi wrastają mi w ziemię", "nic nie mogę zrobić". Proponuje zmianę treści myśli na pozwalające trafnie ocenić możliwość obrony i przeciwstawić się sprawcy: "mogę krzyczeć i wołać o pomoc", "muszę stanąć blisko wyjścia", "włączę dyktafon" itp. Uczestnicy trenują nowe zachowania w scenkach, często po zamodelowaniu ich przez prowadzącego. Zapisują teksty, którymi posługują się w domu i z entuzjazmem chwalą się sukcesami: "zacisnęłam pięści, wypięłam pierś, popatrzyłam mu w oczy, zatrzymałam go gestem ręki i powiedziałam stop, ani kroku dalej" itp.

W tej części zajęć pracownik socjalny bada zgłaszane problemy pod kątem podjęcia wspólnych kroków na zewnątrz przychodni. Umawia się na pójście do komisariatu, sądu, prawnika, szkoły.

Druga część zajęć ma charakter edukacyjny. Rozpoczyna się odbiorem zadań domowych.

OPIS 14 KOLEJNYCH SPOTKAŃ GRUPOWYCH
Temat 1. Poglądy, przekonania i porzekadła dotyczące rodziny, roli kobiety i mężczyzny, wychowywania dzieci, utrzymujące w sytuacji przemocy.

Terapeuta w krótkim wykładzie sygnalizuje istnienie i siłę mitów i stereotypów.
Uczestnicy w podzespołach sporządzają listę poglądów skłaniających do uległości i podporządkowania się sprawcy.
Grupa tworzy wspólną listę zniewalających przekonań i porzekadeł, analizując skutki, jakie ich wyznawanie przyniosło w życiu.
Grupa przeprowadza dyskusję, szukając argumentów pozwalających zanegować wybrany mit.
Prowadzący zapoznaje uczestniczki z kołową zależnością między myślami, uczuciami i zachowaniami człowieka. Pokazuje jak dysfunkcjonalne myśli mogą prowadzić do godzenia się na przemoc i uczy techniki zamiany ich na konstruktywne.
W podgrupach uczestnicy wybierają kilka zniewalających stereotypów, wykazują ich szkodliwość i zamieniają na konstruktywne.
Temat 2. Cykle przemocy, zniewalająca moc fazy miodowego miesiąca.

Terapeuta w krótkim wykładzie wyjaśnia fazy w cyklu przemocy, ilustruje wykresem, rozdaje materiał opisujący cykle przemocy.
Uczestnicy w podzespołach wypisują swoje myśli, uczucia i zachowania w kolejnych fazach.
Grupa sporządza wspólną listę.
Zadanie domowe: w ciągu bieżącego tygodnia zaobserwuję siebie i partnera, uzupełniając stworzoną na zajęciach listę.
Temat 3. Co to jest przemoc domowa, sytuacja społeczna i psychologiczna ofiar przemocy domowej?

Terapeuta przedstawia zjawiska i mechanizmy, które zachodzą w relacji między sprawcą przemocy, a ofiarą.
Uczestnicy w dyskusji odnoszą przekazaną wiedzę do własnego życia. Zadają pytania, terapeuta pomaga zrozumieć własną sytuację, akcentuje, że winę ponosi sprawca.
Temat 4. Zwarty system zachowań sprawców przemocy służący łamaniu oporu ofiary i podporządkowaniu jej sobie. Formy przemocy.

Wykład na temat form przemocy i charakterystycznych zachowań sprawców.
Usystematyzowanie zachowań sprawców, z podziałem na przemoc fizyczną i psychiczną (ubliżanie, degradowanie, grożenie i zastraszanie, kontrolowanie, izolowanie itd.).
Uczestnicy tworzą listę zachowań swoich partnerów w poszczególnych kategoriach, terapeuta zapisuje każde zachowanie sprawcy i skutki jakie ono spowodowało u ofiary.
Te zajęcia są bardzo ważne. Każda z uczestniczek sądzi, że tylko ją spotykają upokorzenia, że tylko jej partner znęca się nad nią tak okrutnie. Na zajęciach okazuje się, że podobnym oddziaływaniom poddawane były wszystkie osoby, biorące udział w terapii. Ta świadomość rodzi solidarność, wzbudza gniew i chęć stawiania oporu. Daje poczucie wspólnoty i wyzwala moc.

Uczestniczki przekonują się, że zwarty system zachowań przemocowych jest potężną siłą niszczącą życie ofiary i że przeciwstawienie się mu jest jedyną szansą ratunku.

Temat 5. Przemoc jako zło moralne i złamanie przysięgi małżeńskiej spotkanie z księdzem.

Wykład, w którym ksiądz przedstawia przemoc jako zło, któremu trzeba się przeciwstawić. Podkreśla, że jeśli wskutek przemocy narażone są zdrowie i życie kobiety, krzywdzone są dzieci trzeba odejść. Uświadamia, że tkwiąc w takim układzie kobieta naraża siebie na utratę godności i zniszczenie, jednocześnie utwierdzając męża w okrutnym postępowaniu.
W dyskusji uczestniczki zadają pytania, ksiądz wyjaśnia wątpliwości, czasem umawia się na spotkanie indywidualne w parafii, zaprasza na spotkania w Katolickim Centrum Trzeźwości.
Temat 6. Zachowania i strategie obronne osób dotkniętych przemocą w rodzinie.

Stworzenie i usystematyzowanie listy zachowań i strategii obronnych utrzymujących w przemocy i wyzwalających z przemocy.
Przygotowanie listy adresów i telefonów policji, placówek służby zdrowia, pomocy społecznej, osób, u których można się schronić.
Temat 7. Co skutecznie zatrzymuje przemoc? Jak zachować się przed awanturą, w trakcie wybuchu i po awanturze? Struktura jak przy temacie szóstym.

Temat 8. Prawa człowieka. Strategie obrony osobistych praw.

Terapeuci przedstawiają Deklarację Praw Człowieka i wybrane prawa wynikające z Konstytucji i Kodeksów Prawnych listy praw wieszane są na widocznym miejscu w sali.
Uczestnicy w trybie burzy mózgów lub w podzespołach tworzą listę praw osobistych, wieszają na widocznym miejscu w sali.
Krótki wykład na temat posiadania i obrony własnych granic i mówienia NIE.
Ćwiczenie prostych sytuacji w scenkach.
Zaproszenie osób dłużej uczestniczących w terapii na Trening Konstruktywnych Zachowań Obronnych.
Temat 9. Jak korzystać z pomocy policji. Prawa ofiar, obowiązki policji.

Terapeuta przedstawia prawa ofiar i obowiązki policji.
Uczestnicy ćwiczą wzywanie policji oraz wyegzekwowanie właściwej interwencji w scenkach.
Odbywa się spotkanie z policjantem, przedstawiającym prawa ofiar i obowiązki policji. Uczestniczki zadają pytania, proszą o wyjaśnienia.
Temat 10. Jak prawo określa przemoc w rodzinie i co trzeba zrobić, żeby z niego skorzystać? Spotkanie z prawnikiem.

Temat 11. Co jest dowodem w sprawach karnych o znęcanie się fizyczne i psychiczne nad rodziną? Jak zbierać dowody?

Wykład.
Dyskusja, dzielenie się sposobami zbierania dowodów.
Zadanie domowe: Będę prowadziła "dziennik przemocy" według otrzymanego wzoru.
Temat 12. Dzieci w sytuacji przemocy. Odpowiedzialność matki za bezpieczeństwo dziecka.

Na zajęcia zaproszona jest terapeutka prowadząca Szkołę dla Rodziców.
Temat 13. Jak i gdzie szukać pracy? Motywowanie do jej podjęcia.

Wykład i rozdanie wzorów pism niezbędnych przy staraniu się o pracę oraz listy adresów biur pośrednictwa pracy i organizacji zajmujących się pomaganiem bezrobotnym kobietom.
W podzespołach uczestniczki tworzą listę swoich umiejętności, mocnych stron, cech i zasobów.
Pozytywna autoprezentacja na środku sali.
Temat 14. Złość diagnozowanie własnego sposobu przeżywania i wyrażania złości: konstruktywne sposoby jej przeżywania i wyrażania.

Uczestnicy w trybie "burzy mózgów" tworzą listę własnych przekonań na temat złości.
Wykład przedstawiający uczucie złości, jako cenną informację o zagrożeniu oraz źródło energii do obrony.
Poszukiwanie oznak przeżywania złości w ciele.
Ćwiczenia uczące zastępowania uległych zachowań i towarzyszących im myśli zachowaniami dodającymi siły i godności, a wynikającymi z dotarcia do uczucia złości.
EFEKTY PRACY W GRUPIE PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY
Uleganie przemocy w rodzinie pozbawia ofiary zasobów, umiejętności i zdolności intelektualnych, a przede wszystkim wiary w siebie i w poprawę swego losu w trakcie grupy odzyskują je, przekonują się, że potrafią wypełnić kwestionariusze, prowadzą notatki, korzystają z poradników, muszą uruchomić wyobraźnię, niezbędną do odgrywania ról i ćwiczenia nowych zachowań. Zdobywają siłę do tego, aby wprowadzać nowe zachowania i umiejętności w życie. Nabierają dystansu do zachowań sprawcy, często widząc absurdalność jego wymagań i podporządkowanie się im, uruchamiają poczucie humoru.

Skuteczność pomocy zespołu jest bardzo duża. W 1998 roku na 120 zgłoszonych przypadków, przemoc udało się zatrzymać w 95. Niektóre z ofiar po zatrzymaniu przemocy kontynuują własną terapię w grupach dla osób współuzależnionych.

Do końca czerwca ubiegłego roku zostało zarejestrowanych 60 osób, połowa skorzystała z krótkiej interwencji zespołu, natomiast 30 osób uczęszcza systematycznie na grupę przeciwdziałania przemocy.


Autorka pracuje w Wojewódzkim Ośrodku Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia w Gdańsku. Ukończyła Studium Pomocy Psychologicznej, Studium Terapii Uzależnień, Studium Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Od dziewięciu lat pracuje z osobami współuzależnionymi.