Michał Janiszewski

Wprowadzenie

W latach 2000-2001 Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego zrealizował dwa programy badawcze: "Studenci 2000" oraz "Żołnierze 2001". Obydwa miały na celu diagnozę rozmiarów spożycia substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi
Celem artykułu jest próba przyjrzenia się powodom, które skłaniają młodych ludzi do picia alkoholu oraz bliższa charakterystyka towarzyszących temu okoliczności.
Opisywana grupa to młodzi pijący ryzykownie. Nie jest wykluczone, że część z nich trafi w przyszłości do placówek lecznictwa odwykowego. Być może dane pochodzące z tego lub podobnych programów badawczych pomogą w planowaniu zintegrowanych działań profilaktycznych obejmujących tę grupę ryzyka.
Z obydwu badanych populacji , zarówno studentów jak i żołnierzy, zostały wyselekcjonowane osoby, które należą do grupy wysokiego ryzyka uzależnienia alkoholu, czyli takie, które na pytanie kwestionariuszowe: "Ile razy w ciągu ostatnich 30 dni poprzedzających badanie zdarzyło się Panu/Pani upić ?" wybrały kategorie odpowiedzi "10 razy lub więcej". Można więc wnioskować, że to osoby, które średnio, co trzeci dzień znajdują się w stanie upojenia alkoholowego.


Badane grupy

W programie "Żołnierze 2001" wzięło udział 1588 osób. Wszyscy badani to żołnierze zasadniczej służby wojskowej z czterech różnych jednostek wojskowych w Polsce. Do grupy zdefiniowanej jako pijący ryzykownie zakwalifikowano 106 respondentów, co stanowi prawie siedem procent wszystkich badanych. Najwyższy odsetek stanowiły osoby, które przed powołaniem do służby wojskowej mieszkały na wsi (31%), pochodzenie z miasta powyżej 500 tys. mieszkańców deklarowało 14% badanych. Ponad połowa badanych (51%) uzyskała wykształcenie zasadnicze zawodowe, a tylko co piąty badany był po maturze (18%). Siedemdziesiąt procent żołnierzy pijących ryzykownie uważa się za osoby wierzące lub głęboko wierzące, ale regularnie, co tydzień, w nabożeństwach uczestniczy już tylko 15% zapytanych. Większość badanych przed powołaniem do służby wojskowej miało jakieś stałe zajęcie. Osoby bezrobotne to tylko 9% żołnierzy pijących ryzykownie.
W programie badawczym "Studenci 2000" wzięło udział 9471 osób. Ponad siedem procent z nich (694 osoby) to studenci, którzy zostali zaklasyfikowani do grupy pijących ryzykownie. Warto zauważyć, że ten odsetek jest taki sam jak w przypadku żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. Większość z nich (46%) mieszka wraz ze współlokatorem. Podobna ilość pytanych (43%) mieszka z rodzicami. Niecałe 14% ankietowanych pochodziło ze wsi, a co czwarty (25%) urodził się i wychował w mieście powyżej 500 tys. mieszkańców. Sześćdziesiąt procent studentów pijących ryzykownie uważa się za osoby wierzące, ale regularnie, co tydzień, w nabożeństwach uczestniczy już tylko 22% zapytanych.


Rodzina pochodzenia

Rodzina jako najważniejsze dla każdego dojrzewającego człowieka środowisko może mieć wpływ na rozwój zachowań związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Sposób używania alkoholu przez rodziców (opiekunów), zwyczaje dotyczące używania środków psychoaktywnych w rodzinie, stosowanie przemocy w rodzinie (szczególnie, jeżeli jest ona wynikiem nadużywania alkoholu przez sprawcę) stanowią przykłady czynników ryzyka zwiększających prawdopodobieństwo rozwinięcia się w przyszłości zaburzeń zachowania, w tym również alkoholizmu.
Duża część badanych żołnierzy mówi, że w ich rodzinach spożywało się niewielkie ilości alkoholu i nie dochodziło do sytuacji, kiedy ktoś się upijał. Odpowiedzi takie zaznaczyło 42% żołnierzy pijących ryzykownie (warto zauważyć, że wśród pozostałych badanych, odsetek ten był znacznie wyższy i wyniósł 62%). Jednocześnie, co czwarty respondent z grupy pijących ryzykownie odpowiadał, że w jego rodzinie często pito alkohol. Wśród pozostałych badanych, odsetek osób zaznaczających tę kategorię odpowiedzi był ponad dwukrotnie niższy (10,5%). Co piąty żołnierz pijący ryzykownie (20%) przyznał, że jego ojciec upijał się przynajmniej raz w tygodniu i miał problemy alkoholowe (wśród pozostałych 11%). Większość matek osób badanych (zarówno wśród żołnierzy jak i studentów) to abstynentki lub osoby pijące rzadko i w małych ilościach.
W przypadku studentów ponad pięć procent respondentów z grupy pijących ryzykownie mówi o tym, że w ich rodzinach tolerowano częste upijanie się. Odsetek ten jest dwukrotnie niższy w przypadku pozostałych badanych studentów. Ponad 10% ankietowanych przyznało, że ich ojciec upijał się przynajmniej raz w tygodniu lub miał problemy alkoholowe. Analizy wykazały, że sposób spożywania alkoholu przez rodziców nie ma wpływu na stosunek studentów do substancji psychoaktywnych, natomiast w przypadku żołnierzy zasadniczej służby wojskowej rodzina pochodzenia ma istotny wpływ na ich późniejszy stosunek do alkoholu.


Przemoc w rodzinie

Wśród żołnierzy z grupy pijących ryzykownie prawie 12% często doświadczało przemocy fizycznej w rodzinie. W przypadku pozostałych badanych odsetek ten jest trzykrotnie niższy (4%). Ponad 30% żołnierzy z grupy wysokiego ryzyka uzależnienia uważa, że sytuacje te miały bezpośredni związek z alkoholem.
Co piąty student z grupy pijących ryzykownie doświadczał w swojej rodzinie przemocy fizycznej. Podobny był odsetek ankietowanych (17%), którzy uważali, że zachowania te miały bezpośredni związek z alkoholem. Do bycia ofiarą przemocy psychicznej w rodzinie przyznało się 38% studentów pijących ryzykownie. Uzyskane dane statystyczne nie wykazują jednak istotnych różnic pomiędzy doświadczeniami przemocy w rodzinie a obecnym stosunkiem badanych do alkoholu. Być może wynika to z odmiennego stylu życia charakterystycznego dla środowisk inteligenckich.


Inicjacja i motywy

Stosunkowo duży odsetek żołnierzy z grupy pijących ryzykownie (16%) przechodziło inicjację alkoholową mając mniej niż 10 lat. Odsetek ten jest aż czterokrotnie wyższy od odsetka pozostałych badanych żołnierzy. Podobne różnice występują w przedziale wiekowym 10-12 lat. Co piąty badany z grupy pijących ryzykownie przechodził inicjację alkoholową w tym wieku (wśród pozostałych 6%). Żołnierze pijący ryzykownie, istotnie częściej niż pozostali, jako motywy, którymi się kierowali, sięgając pierwszy raz po alkohol wymieniali namowy kolegów z podwórka oraz chęć wprawienia się w dobry humor, zabawienia się.
W przypadku studentów pijących ryzykownie ponad 10% z nich przechodziło inicjację alkoholową, nie mając skończonych 9 lat (wśród pozostałych 5%). Prawie trzy czwarte pijących ryzykownie pierwszy raz piło alkohol przed ukończeniem 15 roku życia. Wśród pozostałych badanych odsetek ten jest znacząco niższy (49%). Ponad 40% badanych studentów pijących ryzykownie pierwszy raz upiło się alkoholem przed ukończeniem 15 lat. Podobne doświadczenie ma za sobą tylko 15% pozostałych studentów.


Substancje psychoaktywne inne niż alkohol

W ostatnim czasie w Polsce notuje się dynamiczny wzrost używania przez młodych ludzi środków psychoaktywnych innych niż alkohol. Szczególnie narażeni na kontakt z narkotykami, a co za tym idzie na konsekwencje wynikające ze stosowania tych substancji są ludzie młodzi. Stosunkowo często zdarza się, że osoby nadużywające alkoholu nie stronią także od innych środków psychoaktywnych.
Żołnierze z grupy pijących ryzykownie znacznie częściej sięgali po narkotyki niż pozostali badani. Do najczęściej używanych przez nich substancji psychoaktywnych innych niż alkohol należą przetwory konopi indyjskich oraz amfetamina. Kontakt z tymi substancjami przynajmniej raz w życiu miało odpowiednio 56% i 48% badanych. Wśród pozostałych żołnierzy doświadczenie tego typu deklaruje odpowiednio 28% i 17% badanych. Największe różnice pomiędzy dwiema analizowanymi grupami występują odnośnie zażywania "ecstasy" oraz heroiny (w tym brown sugar). Prawie połowa żołnierzy pijących ryzykownie przynajmniej raz w życiu miała kontakt z ecstasy, a niewiele mniejszy odsetek z heroiną. W przypadku pozostałych badanych odsetki te nie przekraczają progu 10% (odpowiednio 9% i 5%).



Dane te może tłumaczyć zdecydowanie większa dostępność narkotyków dla żołnierzy z grupy pijących ryzykownie niż dla pozostałych pytanych. Ponad 40% żołnierzy pijących ryzykownie twierdzi, że na terenie jednostki, w której pełnią służbę, można spotkać osoby sprzedające narkotyki. Wśród pozostałych badanych odsetek ten jest prawie dwukrotnie niższy. Nie można również zapomnieć, że nadużywanie alkoholu sprzyja sięganiu po inne środki psychoaktywne.
W przypadku studentów pijących ryzykownie najczęściej stosowanym narkotykiem były przetwory konopi indyjskich. Ponad połowa z nich przyznaje się, że próbowała tego narkotyku przynajmniej raz w życiu. W grupie pozostałych studentów odsetek ten jest ponad dwukrotnie niższy. Inne popularne substancje psychoaktywne stosowane przez studentów to: amfetamina – 24% (wśród pozostałych badanych 7,5%), LSD – 16% (wśród pozostałych badanych 3,5%) oraz ecstasy – 10,5% (wśród pozostałych badanych 2,5%).
Prawie połowa studentów pijących ryzykownie (48%) twierdzi, że na terenie ich uczelni można kupić narkotyki, natomiast blisko 70% pozostałych studentów, na zadane pytanie: "Czy na terenie Twojej uczelni działają osoby sprzedające narkotyki?" odpowiedziało "Nie wiem".



Podsumowanie

Przedstawione wyniki można interpretować na różne sposoby. Pierwszy i według mnie najważniejszy wniosek, który nasuwa się po analizie wyników badań, to fakt, że zarówno w populacji żołnierzy jak i studentów odsetek osób pijących ryzykownie jest taki sam, pomimo iż te dwie grupy młodych ludzi wyraźnie się od siebie różnią (poziomem wykształcenia, miejscem zamieszkania itp.). Zarówno w jednej jak i drugiej grupie można wyodrębnić stosunkowo dużą ilość osób, które są na prostej drodze do placówek lecznictwa odwykowego. Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że mówimy tylko o osobach, które przyznały się, że upijają się co najmniej 10 razy w miesiącu.
Dlaczego tak się dzieje? Jakie są powody, że młodzi ludzie, dopiero wkraczający w dorosłe życie już na starcie stają w obliczu poważnego problemu, jakim jest uzależnienie ? Uzyskane dane nie umożliwiają udzielenia bezpośredniej odpowiedzi na to pytanie. Można stwierdzić, że w przypadku wielu osób trudne doświadczenia z dzieciństwa (nadużywanie alkoholu przez rodziców, przemoc w rodzinie) mają wpływ na rozwój ich postaw wobec alkoholu i narkotyków. Również moment pierwszego kontaktu badanych z alkoholem nie pozostaje bez znaczenia. Młody wiek inicjacji alkoholowej jest czynnikiem wyraźnie odróżniającym od siebie grupę osób pijących ryzykownie od pozostałych.
Nadal jednak nie można wymienić wszystkich czynników, które powodują, że młodzi ludzie zaczynają eksperymentować z alkoholem. Warto zaznaczyć, że w naszym kraju nadal podejmuje się zbyt mało inicjatyw i działań profilaktycznych adresowanych do tych dwu społeczności młodych ludzi wchodzących w dorosłe życie.


Autor jest psychologiem, pracownikiem Działu Badań i Informacji Naukowej Instytutu Psychologii Zdrowia.