Anna Bakuła, Piotr Bakuła

Po 5 latach prób i poszukiwań skutecznej metody terapii możemy powiedzieć, że opracowany przez nas program jest skuteczny i możliwy do realizacji prawie w każdej placówce ambulatoryjnej

W lecznictwie odwykowym coraz częściej mamy do czynienia ze zjawiskiem uzależnienia bądź używania na pograniczu uzależnienia substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież. To problem, który prawdopodobnie będzie narastać, a sytuacja jest o tyle trudna, że większość placówek leczenia uzależnień zajmowała się do tej pory dorosłymi alkoholikami. Wynika to z braku oferty terapeutycznej skierowanej do młodego człowieka, lęku przed zajęciem się czymś mało znanym w lecznictwie odwykowym, przekonaniami na temat skuteczności terapii w leczeniu tego rodzaju pacjenta, własnymi przekonaniami na temat zjawiska narkomani i alkoholizmu wśród młodzieży… Nie bez znaczenia jest efekt sztucznego podziału kompetencji przy leczeniu uzależnień. Dzisiaj nie musimy chyba już nikogo przekonywać, że nie ma wielu uzależnień; to jedna jednostka chorobowa, różni się tylko rodzajem przyjmowanego środka bądź rodzajem kompulsji. Stajemy obecnie przed wyborem: albo zachowujemy dotychczasowe status quo i próbujemy nie dostrzegać narastającego zjawiska, albo spróbujemy się z nim skonfrontować i w jakiś sposób mu zaradzić. W lecznictwie odwykowym pracuje obecnie wielu wysokiej klasy terapeutów uzależnień, placówki leczenia są w prawie każdym mieście, a więc dostępność leczenia w przeciwieństwie do stacjonarnych ośrodków leczenia uzależnień dla młodzieży jest ogromna; posiadamy programy, które po niewielkich modyfikacjach możemy stosować przy zapobieganiu i leczeniu uzależnienia wśród młodzieży.
W Ostrowi Mazowieckiej z młodym pacjentem pracujemy już od 1998 roku. W 90 tysięcznym powiecie jesteśmy jedyną placówką zajmującą się uzależnieniami. Od początku uważaliśmy, że młody pacjent to również nasz pacjent. Po 5 latach prób i poszukiwań skutecznej metody terapii możemy powiedzieć, że opracowany przez nas program jest skuteczny i możliwy do realizacji prawie w każdej placówce ambulatoryjnej.

ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE
Program terapeutyczny dla młodzieży adresowany jest zarówno do osób uzależnionych jak i do osób eksperymentujących i nadużywających substancji psychoaktywnych.
W programie terapeutycznym korzystamy z wielu podejść wykorzystywanych w leczeniu osób uzależnionych od alkoholu, zdając sobie sprawę z różnic między dorosłym pacjentem alkoholowym a młodzieżą uzależnioną od wielu substancji psychoaktywnych. Nasz model leczenia opiera się na modelu wspólnoty terapeutycznej, w który wpleciono psychoterapię uzależnienia opartą na psycho-bio-społecznym modelu uzależnień prof. J. Mellibrudy.

ZAKŁADAMY ZATEM, ŻE:
* Istotą uzależnienia są zmiany w psychologicznym funkcjonowaniu człowieka we wszystkich sferach jego psychiki, w wyniku których powstają psychologiczne mechanizmy uzależnienia. Mechanizm nałogowego regulowania uczuć oraz mechanizm iluzji i zaprzeczeń są spójne do mechanizmów dorosłego alkoholika. Różnice zauważamy w mechanizmie związanym z JA. U młodego człowieka struktura JA jest jeszcze nieukształtowana i należy budować ją od początku, opierając się o jasny klarowny system wartości i czytelne normy postępowania.
* U młodzieży uzależnionej od substancji psychoaktywnych nie mówimy o osobowości nieprawidłowej, która jest trwałą ustaloną strukturą, lecz o zaburzeniach jej rozwoju, czyli zahamowaniu rozwoju osobowości jako systemu. Słaby rozwój, zwłaszcza struktur poznawczych, przejawia się w słabym rozumieniu otaczającego świata ( brak umiejętności przetwarzania informacji i antycypowania),a tym samym niemożnością działania celowego, rozwiązywania problemów i sterowania własnym zachowaniem. Dlatego tak ważna jest w tym przypadku metoda behawioralno – poznawcza oraz praca nad zwiększaniem poczucia koherencji.
* Terapia ma na celu rozpoznanie mechanizmów uzależnienia, powstrzymanie ich działania i budowanie nowej trzeźwej struktury JA.
* Dzięki terapii pacjent powinien nauczyć się innych niż nałogowe, „trzeźwych” schematów myślenia, przeżywania, zachowania.
* Zapobieganie nawrotom choroby polega na wyuczeniu pacjentów rozpoznawania działania własnych mechanizmów uzależnienia i stosowania alternatywnych sposobów funkcjonowania.
* W procesie zdrowienia ważne jest indywidualne podejście do każdego pacjenta.
* Uwzględniamy zarówno zaburzenia wspólne dla wszystkich osób uzależnionych jak i czynniki indywidualne.

DIAGNOZA I FORMY TERAPII
Przy podjęciu decyzji o formie leczenia niezwykle ważna jest diagnoza uzależnienia oraz diagnoza sytuacji, w jakiej pacjent w tej chwili się znajduje. Rodzaj terapii, jej długość, typ ośrodka należy dobierać indywidualnie. Baczną uwagę należy zwracać na rodzaj środka zażywanego przez pacjenta, długość trwania uzależnienia, stopień degradacji psychicznej, fizycznej, społecznej, typ osobowości.
Inne formy leczenia należy stosować wobec pacjenta, który od pięciu lat przyjmuje opiaty i wypadł ze wszystkich ról społecznych, a zupełnie inne wobec tego, który się jeszcze uczy bądź pracuje, ma rodzinę lub przyjaciół, którzy mogą stanowić dla niego oparcie. W przypadku tego drugiego pacjenta leczenie długoterminowe w ośrodku stacjonarnym może przynieść więcej szkód niż korzyści. Długotrwały kontakt z ludźmi, którzy mają większą niż nasz pacjent wiedzę na temat narkotyków, przerwanie szkoły, rezygnacja z pracy zawodowej, izolacja od niebiorących znajomych może być przyczyną decyzji o przerwaniu leczenia i powrocie do używania substancji psychoaktywnych. Taki pacjent ma bardzo duże szanse „wytrzeźwieć przy poradni”.
Zmianę rodzaju terapii należy również każdorazowo rozważać w przypadku złamania abstynencji. Pacjent musi otrzymać od terapeuty jasny komunikat o tym, że nie radzi sobie w programie ambulatoryjnym i konieczna jest zmiana programu na stacjonarny. Unikamy wtedy dość trudnej sytuacji typu „Ty udajesz, że się leczysz, a ja udaję, że cię leczę”. Nasi pacjenci o takim postępowaniu informowani są na samym początku terapii przy kontakcie wstępnym w formie ustnego kontraktu.
Bardzo dobre efekty osiągamy współpracując z WOTUW w Pruszkowie. Tam kierujemy pacjentów ze średnim okresem brania substancji psychoaktywnych, również uzależnionych od alkoholu bądź pijących szkodliwie, posiadających wsparcie w rodzinie lub wśród znajomych nie używających środków. U nas odbywają terapię wstępną, następnie realizują 8 tygodniowy program terapeutyczny w Pruszkowie i wracają do nas na grupę pogłębioną realizowaną w programie ambulatoryjnym.
Dość dużym problemem są pacjenci kończący długoterminowe leczenie w ośrodkach, gdzie nie prowadzono zajęć psychoterapii uzależnienia. Mają znaczną abstynencję, natomiast nie posiadają żadnej wiedzy na temat własnej choroby, możliwości nawrotu i sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Czasem wracają z pomysłem, że skoro wyleczyli się z narkomanii, to teraz mogą zacząć pić alkohol, przecież od niego nie są uzależnieni. Z naszych doświadczeń wynika, że taki pacjent powinien od początku „przerobić” cały program terapeutyczny.

FORMY PRACY
Grupy psychoterapeutyczne:

Grupa motywacyjna
Odbywa się dwa razy w tygodniu. Obejmuje cykl około 8 zajęć. W grupie tej zajęcia mają charakter psychoedukacyjny. Praca polega na urealnieniu młodym ludziom wszystkich aspektów brania substancji psychoaktywnych. Łączymy w jedną całość zarówno reakcję po środku psychoaktywnym, która jest oczekiwanym pozytywnym wzmocnieniem, oraz reakcję następczą działania środka psychoaktywnego, która jest niepożądana. Powinni sobie uzmysłowić, że nieodłączną częścią składową brania substancji psychoaktywnych, oprócz dobrego samopoczucia, jest złe samopoczucie, głód, psychozy, problemy życiowe. W grupie tej pokazujemy, że przyszli do poradni, ponieważ nie radzą sobie w życiu na wszystkich płaszczyznach, a narkotyk to jedna, wcale nie najlepsza, z możliwych dróg radzenia sobie, istnieje natomiast wiele innych możliwości, które są mniej destrukcyjne.
Z tej grupy pacjent wychodzi z podstawową wiedzą na temat uzależnienia, rozpoznaje u siebie objawy, wie, czym grozi łączenie życiowych problemów z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych.
Grupa intensywnej psychoterapii
W grupie intensywnej psychoterapii pacjenci pracują w trzech kierunkach
- Praca nad głodem związanym z zaprzestaniem przyjmowania substancji psychoaktywnych. Jest identyczna jak w przypadku pacjenta dorosłego.
- Praca nad bezsilnością. Skupiamy się głównie na utracie kontroli nad braniem oraz nad życiem, nad aspektem utraty wolności, tak ważnej dla młodego człowieka, urealniamy straty powstałe na skutek brania. Młodzi pacjenci nie dostrzegają destrukcji związanej z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, ponieważ nie mają zwartego systemu wartości. Tylko coś, co jest ważne dla człowieka, może w przypadku straty odczuwane być jako przykrość. Nie pokazujemy im, że tracą na skutek brania np. szkołę, ponieważ na dzień dzisiejszy nie ma ona dla nich żadnej wartości. Dla nich destrukcja to złe samopoczucie fizyczne i psychiczne, to przymus zdobywania środka, odczuwanie alienacji i osamotnienia. Destrukcją dla młodego pacjenta jest brak komfortu brania, tzn. usunięcie z domu, brak jedzenia, możliwości wykąpania się itp. Destrukcja młodzieży to destrukcja na tu i teraz. To, co terapeuci często postrzegają jako destrukcję, dla młodego człowieka wcale destrukcji nie oznacza.
- Praca na tożsamością osoby uzależnionej. Cechą charakterystyczną młodych ludzi jest poszukiwanie własnej tożsamości. Na skutek brania substancji psychoaktywnych i kontaktów z innymi narkomanami nasz pacjent przyjął tożsamość narkomana. Czasem nawet odczuwa z tego powodu pewien rodzaj dumy. Przynależy do grupy osób na swój sposób wyjątkowych, wtajemniczonych. W związku z powyższym nie musimy udowadniać młodemu pacjentowi, że jest uzależniony, on o tym wie. Nasze zadanie to umożliwienie pacjentowi porzucenia tożsamości narkomana, a przyjęcie tożsamości człowieka, który się leczy, pragnie się zmieniać, chce przezwyciężyć kryzys, w którym się znalazł. Musimy mu pokazać, że przynależność do grupy osób zmieniających się może być atrakcyjna, związana z wieloma gratyfikacjami społecznymi. W tej grupie zaczynamy również pracować nad tożsamością syna, córki, członka rodziny. Młody pacjent bardzo długo nie potrafi utożsamić się z własną rodziną, jest w nim wiele buntu, żalu, złości do rodziców. W tej grupie pacjenci zapoznają się z psychologicznymi mechanizmami uzależnienia.
GRUPA PRACY POGŁĘBIONEJ
Pacjenci w tej grupie zajmują się, pod okiem terapeuty, problemami dnia codziennego. Terapeuta ma możliwość dalszej pracy z pacjentem nad rozbrajaniem psychologicznych mechanizmów uzależnienia. Ta grupa pracuje nad zwiększaniem poczucia koherencji w najważniejszych obszarach życiowych:
1. Zwiększanie poczucia koherencji w obszarze związanym z piciem i rozumieniem choroby, jaką jest uzależnienie.
2. Zwiększaniem poczucia koherencji w obszarze związanym z relacjami z ludźmi oraz rozumieniem otaczającego świata.
Praca w grupie pogłębionej trwa dwa miesiące i kończy się maratonami:
,,Radzenie sobie ze stresem” oraz ,,Zwiększanie zasobów własnych, koniecznych do trzeźwego, szczęśliwego życia”.
Praca z młodzieżą w grupie wymaga stosowania wielu atrakcyjnych dla nich form terapii, takich np. jak psychodrama, psychozabawa, psychorysunek. Stosujemy metafory, posługujemy się bajką, opowieścią z morałem, np. zauważyliśmy, że młodzi szczególnie cenią sobie opowieści o uczniu i mędrcu. Kiedy widzimy, że coś działa, staramy się robić tego więcej.
Oprócz terapii grupowej młodzież może również korzystać, w zależności od potrzeb, z terapii indywidualnej. Z naszej praktyki wynika, że jeśli młodzi pacjenci podejmują terapię, bardzo często zgłaszają się indywidualnie. Jeśli chcemy im pomóc, nie możemy „nie znaleźć” dla nich czasu na taki rodzaj wparcia. Oni wymagają bardziej intensywnej opieki indywidualnej niż dorośli alkoholicy. Obserwujemy u nich duże wahania nastroju, silne stany niepokoju, wzmożoną drażliwość lub nagłą apatię i brak motywacji do czegokolwiek.
Wszystkie te stany w połączeniu z brakiem umiejętności radzenia sobie z nimi oraz ciągłym oczekiwaniem od życia gratyfikacji, niecierpliwością i wzmożoną reaktywnością mogą skończyć się złamaniem abstynencji. Pamiętamy zawsze, że oni uważają, że mają niewiele do stracenia.
GRUPA DLA RODZICÓW
Problem uzależnienia od substancji psychoaktywnych młodych ludzi jest przeżyciem niezwykle traumatyzującym, dotykającym nie tylko samego uzależnionego, ale i jego rodzinę. Analizując dotychczasowe doświadczenia w pracy z ludźmi uzależnionymi, dochodzimy do wniosku, że rola rodziny jest niezwykle ważna w trzech bardzo trudnych etapach powrotu do zdrowia osoby uzależnionej.
Zauważamy wysoką korelację pomiędzy uzyskaniem zmiany w myśleniu i funkcjonowaniu młodego pacjenta uzależnionego a uczestniczeniem rodziców w grupie terapeutycznej.
* Etap motywacji do leczenia – na tym etapie rodzina przygląda się sytuacji, w jakiej się znajduje oraz szuka z pomocą terapeuty najbardziej efektywnego sposobu zmotywowania młodej osoby do leczenia. Stosując różne techniki, powoduje spiętrzenie osobie uzależnionej kryzysu, w jakim się znajduje, czym przyspiesza i umacnia zewnętrzną motywację do leczenia.
* Etap leczenia, w którym rodzina stanowi konstruktywne oparcie dla osoby leczącej.
* Etap powrotu osoby uzależnionej do domu rodzinnego- jest to jeden z trudniejszych momentów w leczeniu osób uzależnionych. Wymaga czasem dość gruntownego przebudowania systemu rodzinnego, tak aby umożliwić osobie uzależnionej powrót i normalne funkcjonowanie w rodzinie.
Efektami uczestnictwa w tej grupie jest zwiększenie wiedzy na temat uzależnienia, zwiększenie poczucia sprawczości, oczyszczenie z poczucia winy i zmniejszenie bezradności poczynań rodziców. Praca w grupie umożliwia również dostrzeżenie oczywistego faktu, że nie tylko ja mam taki problem, uczestnicy grupy stanowiąc dla siebie oparcie, umożliwiają łagodniejsze przejście przez kryzys.

Społeczność terapeutyczna
Grupa społeczności terapeutycznej jest integralną częścią programu terapeutycznego. Uczestniczą w niej pacjenci ze wszystkich grup, na społeczność może wejść nawet człowiek nieuczestniczący w programie terapeutycznym pod warunkiem, że jest trzeźwy i grupa go przyjmie. Grupa posługuje się własnymi normami i zasadami wypracowanymi przez swoich członków. Daje poczucie przynależności, oparcia, współdecydowania. Wprowadza poprzez normy i kryteria ład i porządek w ich życie. Umożliwia proces autonomizacji norm, niezwykle istotny w życiu dorastającego uzależnionego człowieka.
Zauważyliśmy, że udział w grupie społeczności terapeutycznej jest dla młodego pacjenta czymś nobilitującym, dającym mu poczucie przynależności do czegoś wyjątkowego. Społeczność staje się alternatywą wobec grupy rówieśniczej używającej substancji psychoaktywnych. Wspólny cel – trzeźwienie jest najważniejszym spoiwem grupy.

WNIOSKI KOŃCOWE
Uważamy, że lecznictwo odwykowe powinno zająć się leczeniem młodego pacjenta uzależnionego nie tylko od alkoholu, ale i innych substancji psychoaktywnych. Leczenie ambulatoryjne z dobrze przygotowaną ofertą terapeutyczną może przynieść pozytywne efekty. W psychoterapii uzależnienia młodego człowieka doskonale sprawdza się model psycho – bio - społeczny uzależnienia poszerzony o społeczność terapeutyczną, która wprowadza w chaos, w jaki żyje nasz pacjent, pierwsze normy i staje się wielokrotnie nośnikiem pierwszych wartości. Ważnym elementem terapii jest dobra diagnoza uzależnienia oraz diagnoza sytuacji życiowej, bo w zależności od niej dobieramy odpowiednią formę leczenia. Integralną częścią programu dla młodzieży powinna być grupa terapeutyczna dla rodziców.

Autorzy pracują w Przychodni Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia przy SPZOZ Ostrów Mazowiecka.
powrót