Bożena Gwizdek

Program profilaktyczny "Przemoc wobec dzieci", opracowany na zlecenie Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej, jest dostępny na naszym rynku od 1993 roku - spotykam się z nim w szkołach, instytucjach pomocowych, placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Koncentruje się on na przemocy fizycznej i seksualnej, jest przeznaczony dla psychologów, pedagogów, nauczycieli oraz innych osób pracujących z dziećmi, zawiera propozycje zajęć profilaktycznych skierowanych do dzieci - potencjalnych ofiar przemocy. Uczy je lepiej się chronić oraz rozpoznawać sygnały zwiastujące zagrożenie.
Nauczyciele i wychowawcy znają lokalną diagnozę zjawiska przemocy i często są zainteresowani programem, ale nie do końca wiedzą, jak go wykorzystać. Pamiętając o przesłaniach kampanii "Dzieciństwo bez przemocy", myślę, że warto ten program szerzej upowszechnić, podpowiadając realizatorom praktyczny przykład jego modyfikacji: do programu zajęć edukacyjnych "Przemoc wobec dzieci" w opracowaniu Alicji Pacewicz włączyliśmy blok zajęć ruchowych, mających na celu obniżenie czy też rozładowanie napięcia emocjonalnego, które powstaje w czasie omawiania trudnych tematów.
W realizacji opracowanej przeze mnie wspólnie z Elżbietą Sołtys zmodyfikowanej wersji programu wzięli udział nauczyciele wszystkich 14 szkół podstawowych i gimnazjów miejskich w Zawierciu. Było to możliwe dzięki zainteresowaniu tą problematyką naczelnika Wydziału Edukacji Urzędu Miasta, który dostrzegł potrzebę włączenia tematyki krzywdzenia fizycznego i przemocy seksualnej do programów profilaktycznych w szkołach oraz odpowiedniego przygotowania nauczycieli.
Lokalna diagnoza wykazała, że prawie 60% badanej młodzieży czuło się zagrożone, zagubione z powodu sytuacji bądź zdarzeń podobnych do opisanych w historyjkach ankiety, a - co szczególnie istotne - 20% uznało, że nie ma się do kogo zwrócić o pomoc. Realizację programu w poszczególnych szkołach poprzedziło 12-godzinne szkolenie zespołów nauczycieli (pedagogów szkolnych, nauczycieli wychowania fizycznego, pracowników świetlic szkolnych), zorganizowane przez pełnomocnika Zarządu Miasta ds. rozwiązywania problemów alkoholowych.
Wszystkie zajęcia prowadzone są zgodnie z ramowym schematem:
- powitanie, ćwiczenie otwierające zajęcia;
- rozgrzewka, ćwiczenie integrujące grupę;
- ćwiczenie relaksujące, wyciszające;
- temat właściwy - historyjka według programu "Przemoc wobec dzieci", omówienie, miniwykład - komentarz do tematu, wyjaś-nienie;
- ćwiczenie ruchowe;
- pożegnanie: gest, rytuał pożegnalny.
Tak więc strukturę programu porządkowały dwa zasadnicze elementy: omówienie tematu właściwego, czyli kolejnej historyjki z komentarzem prowadzącego zajęcia, oraz ćwiczenia relaksacyjne i ruchowe, służące zarówno wprowadzeniu do tematu właściwego, jak i rozładowaniu nagromadzonego podczas zajmowania się nim napięcia emocjonalnego.
We wszystkich szkołach program był realizowany od kwietnia do grudnia 2002 roku.

Spostrzeżenia po realizacji programu. W moim przypadku program został przeprowadzony w Ośrodku Usług Opiekuńczo-Wychowawczych w Zawierciu, który jest placówką opieki całkowitej i całodobowej dla 42 wychowanków, 14 z nich brało udział w zajęciach profilaktycznych. Zajęcia w tej grupie były bliższe terapii w porównaniu do realizacji w szkołach, która miała bardziej edukacyjny charakter, a jej celem było otwarcie tematu, przełamanie tabu i diagnoza grupy. Moja grupa była zintegrowana, miała poczucie bezpieczeństwa i była przyzwyczajona do zajęć grupowych - dlatego szybko wykorzystała program do odreagowania swoich emocji, związanych z doświadczaną przez wychowanków przemocą domową.
A oto moje uwagi do realizacji programu.
- W spotkaniu "Dlaczego biją?" dzieci brały na siebie winę za postępowanie dorosłych wobec nich: "Biją, bo byłem niegrzeczny", "Bo nie chciało mi się uczyć" itp. Zajęcia zdjęły z nich odpowiedzialność za krzywdzące zachowanie dorosłych.
- W spotkaniu "Sposoby na bijących rodziców" dzieci z ośrodka podawały propozycje ryzykowne dla ich zdrowia i życia (na przykład: żeby uniknąć bicia, trzeba wrócić do domu, kiedy rodzice zasną), skupiłam się więc na ustaleniu sposobów bezpiecznych.
- Największą trudność (osobistą) sprawiły mi zajęcia "Czym bić nie wolno?". Nie spodziewałam się tak długiej listy "zakazanych" sposobów bicia i przedmiotów służących do bicia dzieci (również żelazko i siekiera, oprócz wymienianych "jak z rękawa" pasów z klamrą, kabli itp.). Pozostał mi po tym balast, z którym musiałam sobie poradzić: pomogła lista pomysłów z zajęć "Jak zrobić, żeby nie bolało", która była obszerna i bardzo pomysłowa.
- W zajęciach "Jak lubię spędzać czas z rodzicami i innymi dorosłymi" skupiłam się na szukaniu pozytywów w rodzinach moich wychowanków i przypomnieniu dobrych doświadczeń z okresu pobytu w domu.
- Zajęcia "Prawa dzieci" - ciekawą i trafną propozycją jest układanie listów - dzieci robią to chętnie, ustawiając się w roli pomagacza.
- W zajęciach "Kiedy ja będę rodzicem" moi wychowankowie - w odróżnieniu od uczestników ze szkół - zdecydowanie wiedzieli, czego nie chcą powielać w dorosłym życiu, w wyniku swoich doświadczeń życiowych w rodzinach dysfunkcyjnych.
- W cyklu zajęć dotyczących przemocy seksualnej grupa moich wychowanków miała mniejsze trudności z mówieniem o nadużyciach niż uczestnicy programu w szkołach. Zajęcia koncentrowały się na ćwiczeniu odmawiania, odciążaniu z poczucia winy, pracy w zakresie obrony własnych granic.
- Uczestnicy chętnie wykonywali "drzewo zaufania" (osoby, które mogą pomóc) oraz plakaty.
Duży nacisk musiałam położyć na wyeliminowanie wulgarnych słów przy poruszaniu tematyki związanej z seksem.
- Poważną trudność sprawiało ustalanie zasad chronienia siebie oraz ich przyjmowanie.
- Po przeprowadzeniu cyklu zajęć według programu nadal pracuję indywidualnie z dziećmi - ofiarami nadużyć seksualnych.

Tematy zajęć programu "Przemoc wobec dzieci"
Zajęcia 1. Ustalenie kontraktu i zasad pracy grupy, jej zintegrowanie i stworzenie poczucia bezpieczeństwa.
Zajęcia 2. "Historyjka z mojego dzieciństwa" - "otwarcie" tematu kar fizycznych.
Zajęcia 3. "Dlaczego biją?" - zebranie motywów bicia dzieci przez dorosłych, wyraźne określenie odpowiedzialności dorosłych.
Zajęcia 4. "Quiz o biciu dzieci" - ujawnia przekonania dzieci i stereotypy wyniesione z domu. Dzieci głosują za lub przeciwko określonym przekonaniom, dostarczając pośrednio wiedzy o swoich rodzicach.
Zajęcia 5. "Sposoby na bijących rodziców" - informacje o strategii powstrzymywania przemocy z wykorzystaniem schematycznego obrazka lub zdjęcia z gazety przyniesionego przez prowadzącego (korzystanie z rysunków uczniów może sprowokować uwagi na temat konkretnego ucznia i jego sytuacji domowej, naznaczyć go "etykietką").
Zajęcia 6. "Gdy dziecko coś przeskrobie" - ćwiczenie pozwala wprowadzić pojęcie tzw. kary zasłużonej oraz wymienić wachlarz kar, które są "do przyjęcia".
Zajęcia 7. "Czym bić nie wolno?" - to ćwiczenie po raz pierwszy sprowadza zachowanie krzywdzące dziecko wprost do rodziny, pytając czym i jak rodzic nigdy nie powinien bić. Zmierzamy do tego, aby każde dziecko znalazło dorosłe osoby, do których mogłoby się zwrócić o pomoc, również osoby spoza rodziny, które mogą przełamać zmowę milczenia.
Zajęcia 8. "Pewnego dnia na twojej ulicy" - to sytuacja, w której dziecko jest świadkiem przemocy. Szukanie różnych sposobów interweniowania (mogą być nawet śmieszne, absurdalne) ma pozwolić dzieciom poradzić sobie z poczuciem własnej bezsilności w sytuacji przemocy.
Zajęcia 9. "Jak uniknąć niezasłużonej kary?" - tu posługujemy się postaciami wyciętymi z szablonu i całkiem wymyśloną historyjką, nie korzystając z doświadczeń dzieci. Szukamy sposobów przekazania dorosłym wiarygodnej informacji o braku winy: i bezpośrednio tym, którzy chcą ukarać dziecko, i innym (szukamy, komu powinny powiedzieć dzieci, kto jeszcze może pomóc w takiej sytuacji).
Zajęcia 10. "Jak zrobić, żeby nie bolało?" - jest to pytanie kierowane wprost do rodziny. Uczniowie sięgają do własnych doświadczeń, a wymyślając "sposoby na rodzica" tworzą swoistą grupę samopomocową.
Zajęcia 11. "O pewnym chłopcu, któremu nikt nie mógł pomóc" - uświadomienie dzieciom, że jeśli znajdzie się ktoś dorosły, który będzie umiał wysłuchać dziecko i zrozumieć jego problem - jest to pierwszy krok w kierunku uzyskania przez nie pomocy.
Zajęcia 12. "Jak lubię spędzać czas z rodzicami i innymi dorosłymi?" - swoisty "wentyl" po cyklu trudnych tematów: uczniowie tworzą bank pomysłów, co jeszcze ciekawego, fajnego można robić z dorosłymi, szukają sposobów zachęcenia ich do zabawy ze swoimi dziećmi, do spędzenia wspólnie wolnego czasu.
Zajęcia 13. "Prawa dzieci - konferencja prasowa w ich obronie" - ugruntowanie wiedzy dzieci o ich prawach (tak, aby nie wzbudzać ich agresji i oporu). Warto wykorzystać redagowanie listów - odpowiedzi na prośbę młodego człowieka o pomoc.
Zajęcia 14. "Kiedy ja będę rodzicem" - omówienie w grupie kilkunastu hipotetycznych, konkretnych sytuacji w poszukiwaniu pomysłów dla dorosłych na rozwiązanie sytuacji, w której są źli i zdenerwowani na dziecko (czyli: jak nie bić?).
Zajęcia 15. "Uwaga na miny" - kolejne zajęcia "wentyl" z ćwiczeniami, które mają rozluźnić atmosferę, pozwolić na odreagowanie emocji. Podsumowanie i ocena przez uczniów dotychczasowego przebiegu zajęć przed rozpoczęciem drugiego cyklu, dotyczącego przemocy seksualnej.
Zajęcia 16. "O czym będą zajęcia?", "Jak lubię być dotykany?", "Jakiego dotykania dzieci nie lubią?" - jasny i otwarty komunikat o temacie dalszych zajęć, pilnowanie terminologii (odwulgaryzowanie, wprowadzenie kilku prawidłowych nazw) oraz przedstawienie hipotetycznych sytuacji dotyczących "złego dotyku".
Zajęcia 17. "Czy można odmawiać dorosłym?", "Dlaczego dzieciom tak trudno powiedzieć «nie», gdy dorośli o coś proszą?" - wobec zmowy milczenia, które otacza temat wykorzystywania seksualnego dzieci, osoba prowadząca zajęcia powinna jasno przedstawić konkretne sytuacje, w których to, co dorośli proponują dziecku, jest złe.
Zajęcia 18. "Sytuacje, w których lepiej odmówić. Czy dziecko jest bezbronne?" - uczniowie muszą usłyszeć informację wprost i wręcz przećwiczyć sytuacje, w których dziecko powinno kategorycznie odmówić i/lub się bronić. Dzieci odgrywają scenki ze sposobami i pomysłami obrony (realnymi i możliwymi do zastosowania, a jednocześnie łatwymi do odegrania).
Zajęcia 19. "Drzewo zaufania" - to okazja, aby poinformować uczniów o możliwościach uzyskania pomocy od różnych ludzi wokół nich (ważne, aby wśród "mężów zaufania" znalazły się osoby spoza rodziny).
Zajęcia 20. "Plakaty" - podsumowanie zajęć, możliwość wyrażenia w formie plastycznej tego, czego nie powiedziały na zajęciach albo co wzbudziło w nich silne emocje.

Podczas realizacji programu:
- prowadzący nie powinien zamykać tematu, dopóki nie zrobią tego uczniowie;
- na trudniejsze ćwiczenia trzeba przeznaczyć więcej czasu;
- nie należy "na siłę" otwierać tematu, jeśli grupa nie chce go realizować, ale jednocześnie warto zastanowić się, dlaczego tak się dzieje;
- dobrze jest mieć przygotowany szerszy wachlarz gier i zabaw, aby móc go dostosować do nastroju grupy;
- w trakcie zajęć nastrój powinien być podniesiony, nie wolno zostawić uczestników w powadze i smutku.