ks. dr Marek Dziewiecki

W ostatnim dziesięcioleciu drastycznie wzrosło wśród dzieci i młodzieży występowanie zachowań problemowych i niebezpiecznych, zwłaszcza sięganie coraz częściej i w coraz młodszym wieku po alkohol, nikotynę, narkotyki, leki psychotropowe. Jednocześnie coraz częstsze stają się przestępczość, przemoc, niepowodzenia szkolne, przedwczesna inicjacja seksualna, autoagresja, stany samobójcze. Rośnie też obojętność nieletnich na własny los, a to ułatwia podejmowanie destrukcyjnych zachowań. Jednocześnie coraz bardziej widoczny staje się kryzys rodziny, szkoły i parafii, coraz bardziej też szkodliwe wychowawczo jest oddziaływanie telewizji, radia i prasy, mody i dominującej mentalności. W tej sytuacji konieczna jest wyraźna intensyfikacja i integracja działań, mających zapobiegać zachowaniom problemowym i niebezpiecznym wśród dzieci i młodzieży. Konieczne jest także objęcie coraz większej liczby nastolatków specjalistyczną pomocą resocjalizacyjną i terapeutyczną.

Na szczeblu centralnym

1.1 Podstawowym priorytetem na szczeblu centralnym powinno być intensywne uwrażliwianie opinii publicznej na różnorodne zagrożenia wśród dzieci i młodzieży, a także promowanie w społeczeństwie świadomości przyczyn i konsekwencji sięgania po substancje psychotropowe w wieku rozwojowym. Znacznie większą niż dotąd rolę powinny tu odegrać środki społecznego przekazu, zwłaszcza telewizyjne programy dla dzieci, młodzieży i wychowawców. Warto, aby PARPA na szeroką skalę przeprowadziła szkolenia dziennikarzy. Dopóki znaczna część rodziców czy nauczycieli będzie twierdzić, że piwo to nie alkohol, że istnieją "miękkie" narkotyki, a tolerancja jest ważniejsza od wychowania i zdrowego rozsądku itp., dopóty trudno będzie o dokonanie jakościowego skoku w dziedzinie profilaktyki i wczesnej resocjalizacji.

1.2 Drugim priorytetem powinno być promowanie pozytywnych zmian w ustawodawstwie państwowym. Trzeba zmobilizować wszelkie grupy nacisku, aby skutecznie przeciwstawić się przygotowywanym obecnie planom liberalizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości. Ponadto trzeba promować takie zmiany w prawie, które umożliwią skuteczniejszą niż dotąd ochronę nieletnich przed reklamą napojów alkoholowych oraz przed ich nielegalną sprzedażą. Powinny pojawić się znacznie wyższe kary finansowe za naruszanie prawa oraz prostsze procedury przy odbieraniu koncesji za sprzedaż alkoholu nieletnim lub nietrzeźwym.
Na szczeblu centralnym potrzebny jest także nacisk na rząd, aby skuteczniej niż dotąd blokował przemyt oraz sprzedaż alkoholu nielegalnego pochodzenia. Takie działania, jak niedawna znaczna obniżka akcyzy i ceny napojów alkoholowych, sprzyjają wzrostowi spożycia alkoholu.

1.3 Sytuacja wymaga działań instytucji centralnych na rzecz znacznie skuteczniejszego niż dotąd egzekwowania kodeksu karnego, kodeksu rodzinnego, kodeksu pracy i kodeksu drogowego. Odpowiednie metody dla osiągnięcia tego celu to m.in. szkolenie policjantów, sędziów, prokuratorów, kuratorów rodzinnych, pedagogów i psychologów szkolnych, a także rodziców i nauczycieli. Warto przeprowadzić w mediach ogólnopolskich akcję uświadamiającą rodziców i innych dorosłych, że mogą podawać do sądu z powództwa cywilnego tych, którzy sprzedają alkohol nieletnim, żądając od nich wysokich odszkodowań finansowych za spowodowane tym szkody fizyczne i psychiczne.

1.4 Zadaniem instytucji centralnych jest tworzenie podstaw prawnych, finansowych, organizacyjnych i merytorycznych dla współpracy oraz integracji środowisk, które mają istotne znaczenie dla profilaktyki i resocjalizacji. Chodzi tu zwłaszcza o promowanie współpracy rodziny, szkoły, parafii, świetlic socjoterapeutycznych, klubów sportowych, ruchów samopomocy, policji, prawników, kuratorów, pracowników socjalnych itd. Umożliwi to bardziej systematyczne i kompleksowe oddziaływanie na nieletnich, zwłaszcza z grup podwyższonego ryzyka.

1.5 Skuteczniejsze niż dotąd działania w sferze profilaktyki i resocjalizacji wymagają od instytucji centralnych tworzenia warunków prawnych i finansowych, aby w najbliższym czasie znacznie wzrosła w Polsce liczba świetlic dla dzieci i młodzieży, ośrodków kultury i sportu, szkół prowadzących dodatkowe zajęcia edukacyjne i wychowawcze itp. Programy profilaktyczne, które jedynie przestrzegają przed zagrożeniami, nie mogą być skuteczne, gdyż nie ukazują możliwych i konkretnych alternatyw dla niebezpiecznych zachowań czy patologicznych więzi. Profilaktyka i resocjalizacja zaczyna być wtedy czymś realnym, gdy pokazuje lepsze "boisko do gry w życie" niż inicjacja psychotropowa czy integracja z grupą przestępczą.

1.6 Promowanie integralnych programów profilaktyki uzależnień. Najskuteczniejszą, chociaż jednocześnie najtrudniejszą strategią profilaktyczną jest ograniczanie nie tyle podaży, co popytu na alkohol, narkotyki i nikotynę wśród dzieci i młodzieży. Z tego względu pierwszym zadaniem instytucji centralnych jest przeciwstawianie się mentalności minimalistycznej wśród profilaktyków i innych wychowawców.
Drugim zadaniem instytucji centralnych jest promowanie programów profilaktycznych o charakterze integralnym, zarówno co do treści - uczenie dzieci i młodzieży filozofii życia w wolności i odpowiedzialności we wszystkich sferach życia, a nie jedynie wobec substancji psychoaktywnych - jak też co do adresatów tych programów (nauczycieli, rodziców, kuratorów sądowych, pracowników socjalnych, policji itd).

1.7 Sądzę, że skutecznym narzędziem profilaktyki i resocjalizacji jest opracowanie na szczeblu centralnym specjalistycznych ekspertyz z zakresu omawianej problematyki. Chodzi tu na przykład o przeprowadzenie badań empirycznych na temat związku między wiekiem inicjacji psychotropowej a ryzykiem i szybkością uzależnień czy związku między reklamą a spożyciem napojów alkoholowych (zwłaszcza piwa) wśród nieletnich. Chodzi także o badania na temat związku między spożywaniem alkoholu i narkotyków przez nieletnich a stratami finansowymi państwa, przestępczością, niepowodzeniami szkolnymi, przemocą w rodzinie, zaburzeniami psychicznymi, uszczerbkami na zdrowiu, ryzykownymi zachowaniami seksualnymi itp. Szczegółowa wiedza na ten temat może okazać się skutecznym bodźcem dla rodziców i nauczycieli, a także dla instytucji państwowych i samorządowych do znacznie większej niż dotąd aktywności na rzecz profilaktyki i resocjalizacji nieletnich.

1.8 Ważnym zadaniem na szczeblu centralnym jest zagwarantowanie dalszego istnienia PARPA, a także wyposażenie jej w proporcjonalne do obecnych potrzeb narzędzia prawne, finansowe i organizacyjne. To oczywiste, że bez tego rodzaju centralnej instytucji państwowej, która promuje, a jednocześnie monitoruje aktualny stan ilościowy i jakościowy działań profilaktycznych i resocjalizacyjnych, aktywność województw i gmin byłaby znacznie węższa, mniej profesjonalna, mniej systematyczna i mniej skuteczna. Nic nie może zastąpić instytucji na szczeblu centralnym, gdyż organizacje i struktury wojewódzkie i lokalne nie mają takiej pozycji administracyjnej i społecznej, jaką zdobyła sobie PARPA. Jest to instytucja dysponująca profesjonalną kadrą oraz zdolnością wywierania pozytywnego wpływu na rozwiązania prawne, na kształcenie fachowców, na środki społecznego przekazu, a także na polityków, administrację państwową i samorządy.

Na szczeblu wojewódzkim

Sądzę, że jest to szczebel mający najmniejsze możliwości bezpośredniego wpływu na stan profilaktyki i resocjalizacji oraz na to, co w tym względzie dzieje się w naszym kraju, ponieważ działania profilaktyczne i resocjalizacyjne są podejmowane głównie na szczeblu centralnym i gminnym. Instytucje wojewódzkie, zarówno administracji państwowej i samorządowej, jak również instytucje i organizacje społeczne powinny mieć analogiczne priorytety i formy działania, jak te na szczeblu centralnym.

2.1 Chodzi tu zwłaszcza o tworzenie korzystnych uwarunkowań prawnych i finansowych dla pracy profilaktycznej i resocjalizacyjnej na szczeblu lokalnym oraz o wspieranie i koordynowanie działań instytucji, organizacji i środowisk na tym szczeblu.

Na szczeblu gminnym

3.1 Oddziaływanie przez szkołę. Instytucje państwowe i społeczne nie mają możliwości wywierania bezpośredniego wpływu na rodzaj wychowania w domu, priorytetem jest więc kwestia wychowania i resocjalizacji młodego pokolenia przez szkołę. Od 2003 roku każda szkoła ma obowiązek przygotowania i realizacji szkolnych programów profilaktycznych. Samorządy powinny wspierać materialnie i organizacyjnie szkoły w prowadzeniu zajęć pozalekcyjnych, szkolnych świetlic wychowawczych, kółek sportowych, artystycznych, muzycznych, grup zainteresowań itp. Tworzenie tego typu placówek czy form działania poza szkołą bywa dużo bardziej kosztowne lub wręcz niemożliwe.

3.2 Drugim priorytetem powinno być udzielanie kompetentnej pomocy rodzinom patologicznym oraz tym, które przeżywają różne formy kryzysu. Z takich bowiem rodzin wywodzą się najczęściej młodzi, którzy sięgają po substancje psychoaktywne, wchodzą na drogę przestępczości albo nie radzą sobie z życiem i popadają w poważne trudnoś-ci psychiczne. Samorządy powinny zapewnić zagrożonym rodzinom odpowiednią pomoc prawną, psychologiczną i materialną. Powinny ponadto przeszkolić odpowiednie służby (pracowników socjalnych, kuratorów, policjantów itd.), aby udzielana przez nie pomoc była merytorycznie poprawna, czyli skutecznie chroniła dzieci, młodzież i krzywdzonych współmałżonków. Zdarza się bowiem nadal, że wspomniane instytucje ograniczają swoją pomoc do jednorazowych interwencji lub do udzielania wsparcia materialnego, które jest w praktyce wykorzystywane jedynie do tego, aby komuś w zaburzonej rodzinie tworzyć komfort picia alkoholu lub ułatwiać życie na koszt innych.

3.3 Kolejnym priorytetem powinno być tworzenie wychowawczych świetlic środowiskowych o rozmaitych formach działania: od kółek zainteresowań do działań resocjalizacyjnych i rozmów z pedagogami, psychologami, terapeutami uzależnień. Organizowanie świetlic wychowawczych i socjoterapeutycznych jest znacznie tańsze, a przy tym skuteczniejsze, niż prowadzenie pracy resocjalizacyjnej z młodymi przestępcami lub nieletnimi alkoholikami i narkomanami.

3.4 Egzekwowanie prawa, które chroni nieletnich i krzywdzonych. Tu potrzebne i skuteczne jest tworzenie lobby na rzecz odpowiedzialnego wychowania dzieci i młodzieży oraz organizowanie społecznych grup nacisku spośród rodziców, nauczycieli, pedagogów, księży, terapeutów uzależnień, policjantów, dziennikarzy. Takie grupy nacisku mogłyby skuteczniej niż dotąd zwalczać na przykład sprzedaż alkoholu nieletnim i nietrzeźwym, handel narkotykami, a także pomagać zainteresowanym osobom i środowiskom w skuteczniejszym niż dotąd egzekwowaniu kodeksu rodzinnego, drogowego, pracy czy kodeksu karnego wszędzie tam, gdzie ktoś wyrządza krzywdę dzieciom i młodzieży albo prowokuje młodych do wchodzenia na drogę uzależnień, przestępczości i innych form patologii.

3.5 Współpraca gminnych komisji ze specjalistami. Bardzo ważna jest weryfikacja jakości programów profilaktycznych i socjoterapeutycznych, realizowanych przez placówki państwowe i samorządowe, a zwłaszcza przez gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych. Gminy mają spore - jak na polskie warunki - możliwości finansowe, niestety zdarza się dosyć często, że wydawane są duże środki materialne na programy czy formy aktywności o niskim stopniu skuteczności. Czasem jest to wynik braku kompetencji ze strony lokalnych decydentów, a czasem nawet przejaw powiązań korupcyjnych. W tej sytuacji uważam, że warto wprowadzić obowiązek zwracania się do specjalistów o ekspertyzy na temat oceny zgłoszonych do finansowania programów, aby akceptować rzeczywiście najlepsze projekty.

3.6 Lokalne środki społecznego przekazu - poza nielicznymi wyjątkami - w dużym stopniu powielają negatywne wzorce mediów ogólnopolskich, które często promują szkodliwe postawy, naiwną, niebezpieczną filozofię życia oraz błędne zasady w zakresie wychowania, dyscypliny i wartości. W tej sytuacji warto podjąć współpracę z lokalnymi mediami, aby promowały dojrzałe wzorce społeczne i wychowawcze, aby demaskowały zaburzone postawy wśród rodziców czy pedagogów, a także wśród dzieci i młodzieży. Z drugiej strony odpowiednio przeszkoleni dziennikarze mają szansę skutecznie mobilizować lokalne instytucje i środowiska do integracji działań profilaktycznych i socjoterapeutycznych na swoim terytorium.