Zdzisław Majchrzyk

Określenie roli i znaczenia alkoholu jako jednego z uwarunkowań przestępczości agresywnej, czyli przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, stanowi od dawna przedmiot zainteresowania kryminologów, psychiatrów i psychologów sądowych. Dotychczasowe badania wskazują, że związki między uzależnieniem od alkoholu, jego nadużywaniem czy stanem upicia a wzbudzeniem u sprawcy zachowań agresywnych są złożone i nie do końca wyjaśnione. Spornym zagadnieniem jest zwłaszcza ocena roli alkoholu w wywoływaniu agresji.
Agresja i jej krańcowa postać, jaką jest zabójstwo, podlega często ocenie biegłych sądowych, którzy określają, jak stan upicia alkoholem wpłynął na zdolność rozumienia znaczenia popełnionego czynu i możliwość pokierowania swoim zachowaniem. Popełnienie przestępstwa w stanie nietrzeźwości rodzi natychmiast trudny problem rozstrzygania o poczytalności, a w konsekwencji o winie i karze.
Zasadnicza trudność w pracy biegłego polega na tym, że przedmiotem ocen nie jest rzeczywistość spostrzegana bezpośrednio, ale odtwarzana z przeszłości, często w oparciu o bardzo skąpe i mało wiarygodne informacje. W konsekwencji o stanie psychicznym sprawców usiłuje się wnioskować na podstawie skutków ich działania oraz innych pośrednich przesłanek, takich jak somatyczne lub psychiczne czynniki sprzyjające, a także tło osobowościowe i motywacyjne czy wreszcie sposób działania sprawców. Zależności te, jak wskazuje praktyka biegłych, są bardzo złożone, szczególnie pomiędzy oceną poczytalności a rodzajami upić alkoholem, typami nieprawidłowej osobowości i indywidualnymi cechami sprawców.
Nadużywanie i uzależnienie od alkoholu powoduje wzrost agresywności, natomiast długotrwałe używanie alkoholu stanowi przyczynę lub ma znaczący udział w powstawaniu zaburzeń osobowości i zmian organicznych w mózgu. Z drugiej strony zaburzenia emocjonalne, zwłaszcza współwystępujące z nasiloną agresją bądź lękiem, powodują nadużywanie alkoholu i uzależnienie. Zaś konsekwencje nadużywania i uzależnienia stają się z czasem przyczyną narastania agresywności i zwiększają ryzyko wystąpienia zachowań agresywnych stanowiących przestępstwo.
Osoby uzależnione inaczej reagują na alkohol niż pijące okazjonalnie. Redukcja napięcia, lęku czy innych negatywnych emocji występuje u osób pijących okazjonalnie, które spożyły małe dawki alkoholu i mają pozytywne oczekiwania wobec niego. Natomiast u osób nadużywających alkoholu efekt jest odmienny: negatywne uczucia, często występujące jeszcze przed rozpoczęciem picia, nasilają się po użyciu nawet małej ilości alkoholu i wywołują efekt przeciwny do oczekiwanej redukcji przykrych stanów emocjonalnych.
Literatura przedmiotu wskazuje jednoznacznie na kryminogenne oddziaływanie alkoholu, niezależnie od takich cech sprawców jak wiek czy pochodzenie społeczne. Zależność tę potęgują natomiast zaburzenia osobowości: agresywne czyny są w wyraźnym związku nie z samym użyciem alkoholu, ale z łącznym występowaniem alkoholu i określonego typu zaburzeń osobowości. Wszystkie rodzaje zaburzeń osobowości odznaczają się uwarunkowaniami biopsychicznymi, które mogą zmieniać tolerancję na alkohol.
Działanie alkoholu na organizm wyraża się m.in. zmianami nastroju, reaktywności emocjonalnej, osłabieniem refleksyjności moralnej i racjonalnej oraz mechanizmów kontroli zachowania, zniekształceniami procesów poznawczych. Taki wpływ alkoholu najwyraźniej widać u osób z zaburzeniami osobowości i zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. Jednostka, która bez alkoholu potrafi sobie radzić z problemami, jakie napotyka, pod wpływem intoksykacji alkoholowej przestaje się w pełni kontrolować. Natomiast typ upicia (patologiczne, atypowe, zwykłe) nie ma większego związku z typem zaburzeń osobowości.
Agresja, jej nasilenie i nietypowość może wynikać nie z użycia alkoholu, tylko z innych niż nietrzeźwość uwarunkowań: doświadczeń życiowych, sytuacji sprawcy i jego motywacji. Uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego czy charakteropatia, zmniejszające odporność biologiczną i psychiczną na działanie rozmaitych czynników, w tym alkoholu, mogą prowadzić u tych osób do zachowań słabo kontrolowanych, agresywnych bądź impulsywnych.
Kształtowaniu proalkoholowych postaw sprzyja patologia rodziny i występujące w niej wzorce przemocy, brak więzi rodzinnych i zaburzona komunikacja. Nie bez znaczenia jest relacja sprawca-ofiara, która nierzadko bywa źródłem agresji w większym stopniu niż alkohol. Zaburzona rodzina - przez niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb swoich członków - kształtuje skłonność zarówno do nadużywania alkoholu, jak i agresji.
Struktura przestępczości sprawców trzeźwych jest zbliżona do globalnej struktury przestępczości i bardziej zróżnicowana niż struktura przestępczości osób nietrzeźwych. U sprawców trzeźwych dominują przestępstwa przeciwko mieniu (kradzieże, rozboje, oszustwa), natomiast użycie alkoholu zwiększa w istotny sposób liczbę przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu (zabójstwa, uszkodzenie ciała, udział w bójce i pobiciu).
Statystyki podają zróżnicowane, ale znaczące odsetki osób w stanie nietrzeźwym, które są sprawcami czynów agresywnych: od 64% do 83%. Wskaźniki nietrzeźwości ofiar i sprawców zabójstw w różnych krajach są podobne i wynoszą od 33% do 75%. Typowe dla "uczestników" zabójstw są wysokie stężenia alkoholu we krwi - około 2.0 promili. Zabójstwa występują zwykle w dniach wolnych od pracy, kiedy wzrasta spożycie napojów alkoholowych.
Istnieje związek zabójstw z alkoholizmem, przejawiający się w większym prawdopodobieństwie, że alkoholicy staną się ofiarami zabójstw, występowania alkoholizmu w rodzinach zabójców oraz w wysokim odsetku sprawców i ofiar systematycznie nadużywających alkoholu.
Analizując związek alkoholu z agresją i zabójstwem, trzeba pamiętać, że nie występuje on jako samodzielny czynnik, lecz zawsze jako element określonej sytuacji kryminogennej, na którą nakłada się splot zjawisk o charakterze bio-psycho-społecznym. Warto zauważyć, że alkohol jest ważnym czynnikiem pośredniczącym między zaburzeniem osobowości a nasiloną agresją, której wynikiem jest często zabójstwo człowieka.

Zdzisław Majchrzyk
Klinika Psychiatrii Sądowej Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Pruszków