Diagnoza jest ogromnie istotną częścią postępowania,
gdyż w zależności od rozpoznania pacjent powinien być kierowany na krótką poradę, intensywne leczenie (zwłaszcza gdy poprzednia terapia się nie powiodła) lub złagodzenie objawów odstawienia nikotyny
(ambulatoryjnie bądź na oddziale szpitalnym).

Gotowość do zmiany i motywacja do rzucenia palenia. Około 40% obecnych palaczy nie bierze pod uwagę zaprzestania palenia. Ci pacjenci mogą być niedoinformowani, nie wierzyć w możliwość zmiany, mieć postawę obronną albo opór przed zmianą. Kolejne 40% ma mieszane uczucia w związku z zaprzestaniem: pojawiają się plany rzucenia palenia, ale pacjenci nie są jeszcze gotowi, żeby się do tego zobowiązać. Pozostałe 20% ma zamiar przestać palić w ciągu najbliższych kilku miesięcy. Znaczna część z nich w poprzedzającym roku próbowała rozstać się z papierosami lub zrobiła niewielkie kroki w tym kierunku, takie jak zmniejszenie liczby wypalanych papierosów [*].
Oczywiście ważne jest także określenie stopnia uzależnienia, ponieważ kiedy jest on głębszy, może być potrzebne bardziej intensywne leczenie, zwłaszcza farmakoterapia. Potwierdzoną trafność i rzetelność ma szeroko stosowana do diagnozy skala Fagerströma. Proponuje się także inne wskaźniki uzależnienia od nikotyny, takie jak liczba papierosów wypalanych dziennie, pora zapalenia pierwszego (jest to jedna z pozycji skali Fagerströma), poziom kotyniny (jednego z produktów rozpadu nikotyny), objawy odstawienia podczas ostatniej próby, liczba niepowodzeń w rzucaniu palenia.

Motywacja i przeszkody. Najczęściej spotykane powody podejmowania prób rzucania palenia to dążenie do poprawy stanu zdrowia i reakcja na nacisk społeczny. Najczęstsze przeszkody to obawa przed przybraniem na wadze, lęk przed złym znoszeniem objawów abstynencyjnych i lęk przed porażką.

Historia palenia. Próbowało rzucić je w przeszłości 70% palaczy. Najważniejsze obszary wymagające rozpoznania to m. in. powody rzucania palenia, zaburzenia psychiczne podczas prób zaprzestania, przyczyny wpadki, jak długo udało się utrzymać abstynencję, czy poprzednie leczenie było prowadzone właściwie (jak długo trwało, jak dawkowane były leki), akceptowanie leczenia, wiara w jego skuteczność, oczekiwania względem leczenia w przyszłości.

Czynniki psychospołeczne. Ponieważ wsparcie społeczne jest jednym z głównych czynników, który pozwala przewidzieć sukces próby zaprzestania palenia, trzeba dowiadywać się również o to, czy inne osoby w gospodarstwie domowym i bliscy przyjaciele kiedykolwiek palili i czy palą obecnie, a jeśli tak, to jaka jest ich gotowość do rzucenia palenia wraz z pacjentem, albo przynajmniej niepalenia w jego obecności. Określić trzeba też, czy bliskie osoby i przyjaciele wspierali poprzednie próby rozstania się z papierosami, czy też w nich przeszkadzali.

Preferencje pacjenta. Wielu pacjentów ma zdecydowanie pozytywny lub negatywny stosunek do farmakoterapii, terapii grupowej i indywidualnej. Czasem woleliby przerwać jakiegoś określonego dnia. Takie i inne preferencje oraz ich podłoże muszą być brane pod uwagę przy opracowywaniu planu terapii.

Poziomy nikotyny i kotyniny oraz tlenku węgla. Poziom dwóch pierwszych związków może być mierzony we krwi, ślinie i moczu. W poziomie nikotyny znajduje odbicie palenie podczas kilku ostatnich godzin, podczas gdy poziom kotyniny - produktu przemiany nikotyny - jest wrażliwy na palenie przez ostatnich siedem dni i jest lepszą miarą całkowitej dziennej dawki nikotyny. Poziom tlenku węgla jest mierzony zwykle w wydychanym powietrzu i obejmuje palenie podczas kilku ostatnich godzin. Największą zaletą tego wskaźnika jest łatwość pomiaru.

Ogólna ocena psychiatryczna i medyczna. W rozpoznaniu psychiatrycznym u palaczy powinno się kłaść szczególny nacisk na występowanie zaburzeń afektywnych oraz na nadużywanie innych substancji psychoaktywnych. Problemy jednego i drugiego typu są bardzo rozpowszechnione wśród palaczy i nie ulega wątpliwości, że mają duży wpływ na rzucanie palenie. Trzeba także ustalić, czy u palaczy występują sygnały lub objawy, wskazujące na najczęstsze przyczyny zachorowań i śmiertelności w tej populacji, na przykład choroby sercowo-naczyniowe, rak płuc i inne przewlekłe choroby płuc. Palaczy cygar, fajki oraz osoby używające tabakę lub tytoń do żucia trzeba zbadać na okoliczność raka jamy ustnej i górnych dróg oddechowych.

[*] W.F.Velicer, J.L.Fava, J.O.Prochaska, D.B.Abrams, K.M.Emmons, J.P.Pierce: Distribution of smokers by stage in three representative samples. Preventive Medicine R.1995 nr 24, s.401-411.