Katarzyna Michalska

Szacuje się, iż w Polsce jest ponad 3 miliony osób nadużywających alkoholu, w tym 800 tysięcy uzależnionych, a więc wymagających leczenia. Te osoby i członkowie ich rodzin trafiają często do gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych (GKRPA). Z danych nadesłanych do PARPA przez pełnomocników zarządów województw ds. profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych wynika, że w 2001 roku członkowie gminnych komisji przeprowadzili 57 104 rozmowy interwencyjno-motywujące z osobami nadużywającymi alkoholu, 14 899 razy występowali do sądów z wnioskiem o zobowiązanie do leczenia. Trudno powiedzieć, ile osób z tej grupy stosowało przemoc wobec swoich najbliższych, trzeba jednak założyć, że jest to znaczny procent. Tymczasem dane z województw pokazują, że w przypadku 932 osób, zdiagnozowanych przez gminne komisje jako sprawcy przemocy wobec najbliższych, wysłano wnioski do prokuratury, a 971 osób skierowano na terapię dla sprawców. Członkowie komisji przeprowadzili również 29 031 rozmów z osobami doświadczającymi przemocy.
Nasuwa się więc wniosek, że w większości przypadków członkowie gminnych komisji zajmują się problemami nadużywania alkoholu, pomijając sytuację pozostałych członków rodziny alkoholowej i doświadczanej przez nich przemocy. I zapewne nie wynika to ze złej woli, lecz z kilku innych czynników.
Pierwszym z nich jest koncentracja na ustawowym zadaniu komisji, związanym z instytucją zobowiązania do leczenia, polegającym m.in. na motywowaniu osób uzależnionych do podjęcia terapii. Skupienie się wyłącznie na uzależnieniu rozmówcy może prowadzić do bagatelizowania lub niedostrzegania problemu przemocy w jego rodzinie i w konsekwencji doprowadzić do tragedii.
Drugim czynnikiem może być brak właściwego przygotowania członków gminnych komisji do skutecznego rozpoznawania i zajmowania się przemocą domową. Bez odpowiedniej profesjonalnej wiedzy narażamy osobę doświadczającą przemocy nie tylko na brak pomocy, ale również na wtórne zranienia - tym większe, że zadane przez przedstawiciela instytucji, do której zwróciła się o pomoc. Bardzo ważne jest więc przejście odpowiednich szkoleń i warsztatów, które dostarczają wiedzy, uczą kontaktu ze zgłaszającymi się osobami, pozwalają "rozbroić" głęboko zakorzenione stereotypy dotyczące na przykład ról w rodzinie.
Poza tym GKRPA brakuje wystandaryzowanego narzędzia do rozpoznawania przemocy w rodzinie i jasnych wskazówek dalszego postępowania wobec członków rodzin uwikłanych w przemoc. Tylko nieliczne komisje posiadają stworzone na własne potrzeby kwestionariusze wywiadu, zwykle ograniczające się do protokołu zawierającego dane osobowe rozmówcy i krótki opis problemu.
Nie ma również czegoś, co moglibyśmy nazwać systememem pomocy. Chodzi tu przede wszystkim o współpracę służb, a więc najważniejsze ogniwo w procedurze "Niebieska Karta", która od 1998 roku funkcjonuje w policji i pomocy społecznej. W wielu gminach przedstawiciele różnych instytucji i organizacji pracują w pojedynkę, podejmują samodzielne próby "zbawiania świata i ludzi", które zwykle kończą się porażką i jakże często wypaleniem zawodowym.
W związku z tym w Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia" powstał zespół, który opracował procedurę interwencji dla GKRPA w sprawach przemocy w rodzinie. Nie będę szczegółowo opisywać procedury, ogólnie ją tylko scharakteryzuję. Służy ona:
 rozpoznaniu zaburzeń życia rodzinnego wywołanych nadużywaniem alkoholu i stosowaniem przemocy wobec najbliższych;
 uporządkowanemu zbieraniu informacji na temat problemów alkoholowych w danej rodzinie;
 ułożeniu planu pomocy członkom rodziny - dorosłym i dzieciom:
a) zaplanowaniu działań interwencyjnych wobec sprawców,
b) uruchomieniu systemu wsparcia dla ofiar przemocy domowej;
 monitorowaniu sytuacji rodziny.
"Niebieska Karta" składa się z:
1) dokumentacji wywiadu zawierającej formularze:
- zgłoszenia,
- wywiadu ze sprawcą przemocy domowej,
- wywiadu z ofiarą;
2) analizy sytuacji i planu działań profilaktyczno-naprawczych;
3) monitorowania sytuacji rodziny;
4) propozycji działań służących udzieleniu kompleksowej pomocy członkom danej rodziny.
Procedura obejmuje pięć etapów działań podejmowanych w sytuacji stwierdzenia przemocy w rodzinie:
 przyjęcie zgłoszenia dokonanego przez instytucję, organizację lub osoby trzecie (rodzina, sąsiedzi);
 zebranie niezbędnych dokumentów i informacji na temat danej rodziny: z policji, pomocy społecznej, sądu czy szkoły, do której uczęszczają dzieci;
 zaproszenie na rozmowę osoby doświadczającej przemocy, przeprowadzenie z nią wywiadu na temat sytuacji domowej i funkcjonowania członków jej rodziny oraz skonstruowanie długofalowego planu działań profilaktyczno-naprawczych uwzględniającego pomoc dzieciom i dorosłym;
 wezwanie sprawcy na rozmowę interwencyjno-motywującą, przeprowadzenie z nim wywiadu i konfrontacji z faktami zawartymi w dokumentach, działania zmierzające do podjęcia przez niego leczenia odwykowego, rozpoczęcie kroków związanych z zatrzymaniem przemocy w ramach długofalowego planu działań profilaktyczno-naprawczych;
 monitorowanie sytuacji rodziny - zbieranie informacji i zaświadczeń o przebiegu terapii od sprawcy, zbieranie informacji od członków rodziny i instytucji, z którymi oni się kontaktują (policja, sąd, opieka społeczna, szkoła, organizacje pozarządowe) na temat sytuacji danej rodziny
Może pojawić się głos, że GKRPA jest miejscem, gdzie powinno się organizować i koordynować politykę w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a nie placówką diagnostyczno-terapeutyczną, która zatrudnia specjalistów z zakresu psychologii i terapii, i nie jest w stanie zajmować się tym, co chcemy zaproponować. Jednak praktyka pokazuje, że procedura ta nie jest niczym nowym. Przecież członkowie gminnych komisji i tak przeprowadzają rozmowy z osobami uzależnionymi, ofiarami i sprawcami przemocy w rodzinie oraz uczestniczą w udzielaniu pomocy rodzinom z problemem alkoholowym. Rozwiązania zaproponowane przez nas mają na celu ułatwienie pracy komisji, są próbą stworzenia standardów jej funkcjonowania w kontakcie z członkami rodzin z problemem alkoholowym.
Pewnym ułatwieniem pracy gminnych komisji jest powoływanie zespołów ds. przeciwdziałania przemocy domowej, skupiających przedstawicieli służb i instytucji przygotowanych do tego typu pracy. Zespoły takie, utworzone przy gminnych komisjach, zajmowałyby się m.in. pomocą w indywidualnych przypadkach przemocy w rodzinie, monitorowaniem sytuacji rodzin, w których dochodzi do przemocy, zbieraniem i przekazywaniem informacji o skali zjawiska przemocy w rodzinie w danej gminie, inicjowaniem tworzenia nowych miejsc pomocy dla ofiar i oddziaływań korekcyjnych dla sprawców, wspieraniem istniejących placówek.
Chciałabym podkreślić, że procedura interwencji GKRPA w sprawach przemocy w rodzinie jest przedsięwzięciem, które ma na celu zaangażowanie kolejnej służby w działania na rzecz tworzenia systemu pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie. Mam nadzieję, że ułatwi ona podejmowanie kroków związanych z przeciwdziałaniem zjawisku przemocy domowej. Kładzie bowiem nacisk na współpracę pomiędzy przedstawicielami poszczególnych służb, co znacznie podnosi skuteczność ich pracy. Pozwala na udzielenie kompleksowej pomocy rodzinie uwikłanej w przemoc, zgodnie z potrzebami jej członków i zasobami środowiska lokalnego. Dokumentacja jest tylko elementem procedury, swoistą wskazówką nadającą kierunek rozmowom z osobami zgłaszającymi się do komisji.
W marcu 2002 procedura "Niebieska Karta" została zaprezentowana podczas narady przedstawicieli Gmin Wiodących i Sieci Dużych Miast. Uczestniczący w niej pełnomocnicy zarządów gmin mogli zapoznać się z procedurą i dokumentacją podczas kilkugodzinnych warsztatów. Zebraliśmy od nich sporo uwag i propozycji rozwiązań, ale ogólnie procedura została przyjęta pozytywnie. Przed nami jej pilotaż. Podczas narady zgłosiło się kilka gmin zainteresowanych sprawdzeniem jej w praktyce.

Katarzyna Michalska
Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych