Grzegorz Hryszkiewicz

Jak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli, prawie
2/3 gmin buduje lokalne programy rozwiązywania problemów alkoholowych bez wstępnego zdiagnozowania skali tych problemów. Jest to jedno z istotnych zaniedbań w działaniach samorządowych. Moje doświadczenie w tym obszarze jest oparte na prowadzeniu przez wiele lat badań monitoringowych dla macierzystego Urzędu Miasta i Gminy w Bogatyni oraz na zlecenie różnych samorządów lokalnych. Wśród
diagnozowanych gmin były zarówno miasta ponad 100-tysięczne, jak i gminy liczące niespełna 5 tysięcy mieszkańców.

Myślę, że przed przystąpieniem do określenia skali problemów alkoholowych w gminie należy odpowiedzieć na kilka pytań. Co mamy badać? Po co podejmujemy badania? Jak przedstawiać wyniki? Jaki ma być raport?

Co mamy badać?
Chcemy dowiedzieć się, jaka jest skala zagrożeń związanych ze spożywaniem alkoholu, paleniem papierosów, zażywaniem narkotyków oraz jak wyglądają problemy związane z przemocą w szkole i domu. Na przykład obniżenie spożycia alkoholu w danej grupie wiekowej może być wynikiem działań profilaktycznych albo zastępowania napojów alkoholowych środkami odurzającymi - bez szerszych badań nie dowiemy się, jak jest naprawdę. Musimy też wiedzieć, jakimi zasobami dysponuje gmina, czyli jakie osoby i instytucje są zaangażowane w rozwiązywanie problemów alkoholowych. Przedstawię listę pytań, na które poszukuję odpowiedzi poprzez analizę wyników badań diagnostycznych.
 Jak wygląda spożycie alkoholu przez młodych i dorosłych mieszkańców regionu? Pierwsze kontakty z alkoholem: gdzie, z kim i kiedy? Przyczyny picia, reakcje na odmowę.
 Szkody społeczne: "Alkohol szkodzi zdrowiu" - slogan, czy realne zagrożenie? Alkohol i łamanie prawa.
 Dorośli i młodzież: gdzie i z kim młodzi ludzie piją alkohol? Czy kryją się przed dorosłymi? Czy ktoś próbuje im pomóc w wybraniu właściwej drogi? Czy uczniowie mają problemy z zakupem alkoholu?
 Zmiany obyczajów: pijemy mniej czy więcej niż kiedyś? Może pijemy inaczej (inne wzorce picia)? Alkohol w pracy: co się zmieniło w ostatnich latach? Jak oceniamy skuteczność działań leczniczo-rehabilitacyjnych? Czy dostrzegamy wzrost obyczajów abstynenckich? Jaka jest rola działań lokalnych w pobudzaniu tych zmian?
 Co młodzież i dorośli wiedzą na temat używania i nadużywania alkoholu? Jaka jest ich wiedza na temat uzależnień?
 Narkotyki: czy i co zażywa młodzież? Jaka jest wiedza młodych ludzi o zagrożeniach związanych z używaniem środków odurzających? Dojście do dealerów: łatwe czy trudne? Karać czy nie karać - co o tym myślą młodzi?
 Jak alkoholizm i narkomania spostrzegane są na tle innych problemów społecznych? Jak mieszkańcy patrzą na konieczność działań lokalnych w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych? Czy młodzież oczekuje od dorosłych liberalizacji zasad dotyczących picia alkoholu?
 Przemoc - czy szkoła jest miejscem bezpiecznym dla uczniów? Jakie wychowanie: surowe czy liberalne? Poglądy rodziców. Ich postawy a zachowania. Kary fizyczne w oczach rodziców i dzieci. Przemoc fizyczna i psychiczna.

Po co badamy?
 Trudno sobie wyobrazić poprawny Gminny Program Rozwiązywania Problemów Alkoholowych bez rzetelnego określenia skali tych problemów. Pod względem skali zagrożeń, stanu zasobów oraz możliwości i specyfiki działania pomiędzy gminami istnieją zasadnicze różnice, tak jakościowe, jak ilościowe. Nie wystarczy więc odwołanie się do ogólnej wiedzy o szkodliwości nadużywania alkoholu.
 Istotne jest również dostarczenie pełnomocnikowi Zarządu Gminy i Gminnej Komisji materiałów umożliwiających użycie mocnej argumentacji w forsowaniu swoich pomysłów.
 Ważne jest także przekonanie miejscowych decydentów, że lokalne działania w obszarze patologii społecznej wychodzą naprzeciw oczekiwaniom ludzi, pozwalają więc zyskać kapitał zaufania i nie muszą być tylko "odrabianiem pańszczyzny".
 Celem badań jest również pokazanie, że społeczności lokalne nie są bezbronne wobec zagrożeń związanych z używaniem substancji uzależniających oraz z innymi patologiami społecznymi. Wbrew temu, co się nieraz sądzi, zawsze można zaobserwować jakieś korzystne tendencje i wyznaczyć interesujące kierunki działania.
 Duże znaczenie ma cykliczne diagnozowanie skali problemów alkoholowych. Powtarzanie badań co 2-3 lata pozwala uchwycić dynamikę zachowań patologicznych, kierunki i tendencje zmian.

Jak przedstawiać wyniki badań?
Chodzi o to, aby radnym i przedstawicielom instytucji zajmujących się bezpośrednio lub pośrednio rozwiązywaniem problemów alkoholowych zaprezentować obraz gminy w sposób klarowny, interesujący i przekonujący. Jakie konkretnie problemy obejmą badania monitoringowe - to oczywiście zależy od celów stawianych sobie przez instytucję zlecającą. Niemniej za istotne uważam, aby w badaniach uzyskać dane zarówno o młodzieży, jak osobach dorosłych.
Trzeba uznać za oczywiste i przestać się dziwić, że działacze samorządowi mają na problemy alkoholowe spojrzenie zdroworozsądkowe, często nie spełniające kryteriów profesjonalnych. Zawężają je na przykład wyłącznie do alkoholizmu, spodziewają się realizowania z pieniędzy za zezwolenia na sprzedaż alkoholu zadań oświatowych, socjalnych czy będących w gestii służby zdrowia. Nie odróżniają nowoczesnych programów profilaktycznych od pogadanek, oczekują działań efektownych, a nie efektywnych. Mają do tego prawo. Natomiast zadaniem fachowców jest zmiana ich postaw.
Przedstawiając na forum gminy rezultaty badań diagnostycznych trzeba być przygotowanym na różnego rodzaju wątpliwoś-ci. Działacze samorządowi pytają często o wymierne rezultaty działań związanych z realizacją programu gminnego. Musimy z posiadanych danych wybrać i przekonująco przedstawić to, czego oczekują. Często też sami wychodzą z prostymi (nie zawsze realnymi) receptami na rozwiązanie tych problemów - przydaje się wówczas znajomość ustaw samorządowych, Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, zaleceń Krajowej Rady Regionalnych Izb Obrachunkowych, rozporządzeń ministerialnych i innych dokumentów regulujących działania w tej dziedzinie.
Przy prezentacji badań wskazane jest pokazanie nie tylko problemów alkoholowych, ale również m.in. narkomanii, nikotynizmu, przemocy domowej i szkolnej. Takie podejście wynika z jednej strony z oczekiwań instytucji zlecających, a z drugiej - z faktu, że są to obszary zazębiające się i wpływające na siebie nawzajem.
Istotne jest przedstawienie zróżnicowanego obrazu problemów alkoholowych w całej jego dynamice. W ostatnich latach dokonują się w sprawach alkoholowych zmiany zarówno pozytywne, jak i niepożądane - diagnozować należy jedne i drugie. Eksponowanie zagrożeń ma znaczenie przy podkreślaniu wagi problemów alkoholowych oraz zwiększaniu nacisku na potrzebę działań profilaktyczno-leczniczych, koncentracja zaś na zjawiskach pozytywnych buduje wiarę w skuteczność tych działań i w możliwość poprawy sytuacji. Istotne jest zachowanie równowagi w eksponowaniu tych danych.

Jaki ma być raport?
Walorem raportu diagnostycznego - oprócz merytorycznej zawartości informacyjnej - powinno być promowanie działań związanych z realizacją Gminnego Programu RPA. Dlatego staram się, aby tworzone przeze mnie raporty były przejrzyste, wyraziste w przekazie oraz atrakcyjne wizualnie, a najistotniejsze informacje zebrane w postaci syntetycznego obrazu. Dodatkowo tworzę skróconą wersję raportu, ilustrując ją za pomocą wykresów. Ponieważ z raportów mogą korzystać lokalne media, wskazane jest, aby znajdowały się w nich "gotowce" prawie do bezpośredniego wykorzystania.
Istotnym elementem sporządzanych przeze mnie raportów diagnostycznych są wstawki edukacyjne. Rozpowszechniona jest na przykład tendencja do bagatelizowania działań administracyjno-prawnych, takich jak egzekwowanie ograniczeń w reklamie czy przestrzeganie granicy wieku legalnego zakupu alkoholu - trzeba przekazać obiektywne dane pokazujące znaczenie tych działań. Wykorzystujemy też przedstawienie raportu do poszerzenia wiedzy odbiorców o specyfice problemów alkoholowych czy zapoznania ich z nowymi tendencjami w profilaktyce i terapii. Edukacja otwiera możliwość pracy nad zmianą postaw wobec problemów alkoholowych, opartych często na mitach i półprawdach.
Ważne jest też, aby dane o gminie umieścić w szerszym kontekście. Społeczność lokalna jest zainteresowana tym, jak nasza gmina wypada w porównaniu z innymi, jak otrzymane wyniki odnoszą się do danych ogólnopolskich czy światowych.
W celu upowszechnienia wyników badań drukuję po kilkadziesiąt egzemplarzy raportu, aby był dostępny dla jak najszerszego grona odbiorców: radnych, pedagogów, pracowników ośrodków pomocy społecznej, służby zdrowia, policji i innych.
Na zakończenie chciałbym rozwiać wypowiadane czasem obawy, że zrobienie takiego raportu może - zamiast pomóc w promocji programu gminnego - obnażyć jego słabości. Przecież sam fakt zgłoszenia zapotrzebowania na badania diagnostyczne świadczy o zaangażowaniu samorządu i chęci wprowadzenia zmian. W trakcie diagnozowania oprócz pozyskiwania danych może być omawiana formuła i kierunki badań, przewidywane ograniczenia, krąg odbiorców i inne uwarunkowania, a wnioski z badań mogą być formułowane w sposób konstruktywny.