Janusz Sierosławski

Używanie substancji psychoaktywnych w badaniach szkolnych (ESPAD)


Porównanie wyników badania z 1999 roku, uzyskanych
w Polsce i innych krajach europejskich, nie daje podstaw do uważania
polskich nastolatków za szczególnie rozpitych. Pod względem używania
alkoholu nie lokujemy się na pierwszych miejscach w Europie.
Europejskie Badanie w Szkołach na Temat Używania Alkoholu i Narkotyków (European School Survey Project on Alcohol and Drugs - ESPAD) zostało przeprowadzone dwukrotnie: w 1995 i w 1999 roku. Badaniami objęto uczniów, którzy w momencie ich realizacji mieli i 15-16 lat. Dane zebrano jednocześnie w 26 krajach europejskich w pierwszej połowie 1995 roku oraz w 30 krajach w pierwszej połowie 1999 roku. Były to w 1999 roku: Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Cypr, Dania, Grecja, Estonia, Francja, Finlandia, Węgry, Islandia, Irlandia, Włochy, Litwa, Łotwa, Malta, Grenlandia, Holandia, Macedonia, Norwegia, Polska, Portugalia, Rosja (Moskwa), Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Ukraina, Wielka Brytania, Włochy i Wyspy Owcze.
Program zainicjowała i koordynowała Szwedzka Rada ds. Informacji o Alkoholu i Innych Narkotykach (CAN) przy współpracy z Grupą Pompidou (Rada Europy). W Polsce badanie w 1999 roku zostało sfinansowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Biuro ds. Narkomanii.
Starano się ujednolicić warunki badań, żeby ich wyniki były w jak największym stopniu porównywalne między wszystkimi krajami uczestniczącymi w ESPAD. Zastosowano więc taki sam kwestionariusz (poprzez podwójne tłumaczenia z angielskiego na język danego kraju, a następnie z tego języka znów na angielski i porównanie z oryginałem starano się zmniejszyć zniekształcenia wynikające z tłumaczenia), badania prowadzono w tym samym czasie, a szczególnie zadbano o wystandaryzowanie badanej grupy oraz sposobu doboru próby. Liczba uczniów objętych badaniem różniła się znacznie w poszczególnych krajach, jednak większość zbliżała się do zalecanych 2400 lub nawet je przekraczała.
Jak w świetle wyników badań wypadła polska młodzież na tle młodzieży z innych krajów? Ze względu na znaczne zróżnicowanie zachowań alkoholowych według płci dane zostaną przedstawione osobno dla chłopców i dziewcząt. Zaczniemy od doświadczeń z napojami alkoholowymi zebranych w ciągu całego życia, a konkretnie od osób, które dotychczas piły napoje alkoholowe co najmniej 40 razy. Pod tym względem polscy uczniowie zajmują siódme miejsce (35%), a uczennice - miejsce dziesiąte (18%) wśród 30 krajów uwzględnionych w analizach. Zarówno wśród chłopców, jak i dziewcząt pierwsze miejsce zajmuje Dania (odpowiednio 66% i 53%), a drugie greccy chłopcy (51%) i irlandzkie dziewczęta (39%). Warto zwrócić uwagę, że w tych krajach zróżnicowanie związane z płcią jest mniejsze niż w Polsce.
Wskaźnikiem częstego używania alkoholu jest picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. W porównaniach międzynarodowych uwzględniono takich, którym zdarzyło się to co najmniej 10 razy. Tak często piło ostatnio w Polsce napoje alkoholowe aż 12% chłopców, co lokuje nasz kraj na ósmym miejscu pod tym względem. W jedenastu krajach tak częste picie zdarza ponad 10% młodych ludzi, przy czym krajem o najwyższym poziomie tego wskaźnika jest Malta - 25%. Z kolei wśród polskich dziewcząt rozpowszechnienie bardzo częstego picia wynosi 5%, gdy najwyższe odsetki zanotowano na Malcie i w Irlandii - 16%. Polska znajduje się w grupie krajów, gdzie różnice między chłopcami i dziewczętami są szczególnie duże.
Porównywano też odsetki uczniów, którym w tym czasie zdarzyła się przynajmniej trzykrotna konsumpcja danego napoju. Pod względem picia piwa - zdawałoby się tak popularnego wśród polskich nastolatków - chłopcy znaleźli się dopiero na dwunastej pozycji (39%) wśród młodzieży badanych krajów. W Danii i Czechach wskaźnik ten jest znacznie wyższy. Podobnie jest w przypadku dziewcząt: polskie uczennice znajdują się jeszcze bliżej środka tabeli z wynikiem 19%. Odsetki te są przeszło dwukrotnie niższe niż u dziewcząt z Danii czy Grenlandii, które zajmują pierwsze pozycje.
Jeszcze niższe miejsce zajmuje polska młodzież, gdy rozpatrujemy picie wina. Chłopcy z odsetkiem 12% lokują się na szesnastej pozycji wraz z Wielka Brytanią, Łotwą i Cyprem. Kraje o najwyższym rozpowszechnieniu to Malta (42%) i Włochy (29%). Dziewczęta z odsetkiem 4% zajmują 26 miejsce. Wśród dziewcząt wino jest najbardziej popularne także na Malcie.
Najbardziej zaskakujące wyniki przynosi porównanie badanych pijących wódkę. Mimo że napoje spirytusowe to tradycyjny trunek w naszym kraju, chłopcy z Polski zajmują pod tym względem 27. pozycję (13%), dziewczęta zaś ulokowały się na ostatnim, 30. miejscu (4%). Tymczasem odsetek chłopców pijących często wódkę wynosi na Malcie 43%, w Danii 41%, a w Grecji 25%. Podobnie wysokie odsetki obserwujemy u dziewcząt: Malta 45%, Irlandia 42% i Wielka Brytania 40%. Warto zauważyć, że w ostatnich dwóch krajach odsetki pijących wódkę są większe u dziewcząt niż u chłopców.
Także pod względem częstego upijania się polska młodzież nie lokuje się na pierwszych miejscach wśród krajów naszego kontynentu. W Polsce odsetki młodych ludzi, którzy przekraczali próg nietrzeźwości przynajmniej trzy razy w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem, są znacznie niższe, niż w krajach zajmujących pod tym względem czołowe pozycje w Europie - w Wielkiej Brytanii, Danii, Finlandii. Polscy chłopcy znaleźli się na ósmym miejscu wraz z chłopcami z Ukrainy i Norwegii, a dziewczęta (z odsetkiem tylko 6%) są na 14. miejscu w grupie krajów o średniej wartości wskaźnika. W naszym kraju jest ponad cztery razy mniej upijających się dziewcząt niż na przykład w Danii.
Można oczekiwać, że używanie alkoholu przez młodzież podlegać będzie znacznym zmianom. Najważniejszym, długoterminowym celem badania ESPAD, które pozwala - obok oszacowania rozmiarów picia alkoholu i używania narkotyków wśród uczniów w Europie - dokonać porównania trendów w różnych krajach. Dlatego planowane jest kontynuowanie badań w następnych latach.
[tekst nieautoryzowany]

Janusz Sierosławski
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa