Bożena Bielaszka

Policjanci to zazwyczaj pierwsze osoby, które trafiają do rodzin potrzebujących interwencji w celu rozwiązania konfliktu. Zapobieganie przemocy w rodzinie oraz ściganie jej sprawców należy do priorytetowych ustawowych zadań Policji, jednak nie jest ona w stanie realizować go samodzielnie. Może być jedynie elementem skomplikowanego systemu, inicjatorem działań, pomysłodawcą czy - wraz z innymi podmiotami - współrealizatorem programów profilaktycznych.

Ustawa o Policji w art.1 wyraźnie wskazuje, że zadaniami Policji są nie tylko ochrona życia i zdrowia ludzi, wykrywanie przestępstw, ściganie ich sprawców, ale również inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi. Tego rodzaju współpraca i działania o charakterze interdyscyplinarnym są niezbędne do zapewnienia kompleksowego podejścia do problemu przemocy domowej. Samo podniesienie skuteczności działań w zakresie ścigania sprawców nie jest wystarczające, potrzebna jest różnorodna pomoc rodzinom, której organy ścigania samodzielnie nie są w stanie zapewnić.
W zakresie zapobiegania i zwalczania przemocy w rodzinie wprowadzono systemowe rozwiązania, które zostały zawarte w Zarządzeniu Komendanta Głównego Policji nr 25/1998 i po kilku latach zmodyfikowany Zarządzeniem nr 21/2002 w celu usprawnienia działań. Dokument ten, który obowiązuje policjantów na terenie całego kraju, określa sposób postępowania funkcjonariuszy podczas podejmowania interwencji domowych związanych z przemocą w rodzinie, wprowadza specjalną dokumentację z interwencji o nazwie Niebieskie Karty i określa procedury związane z jej wypełnianiem oraz późniejszą realizacją działań pomocowych. Ideą powstania tego przepisu jest nie tylko uregulowanie postępowania podczas interwencji, ale próba stworzenia systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, angażującego podmioty zainteresowane udzielaniem wsparcia i pomocy rodzinie.
Wszystkie interwencje domowe w przypadkach przemocy w rodzinie są rejestrowane w ogólnopolskim systemie statystycznym Niebieskie Karty (Krajowy System Informacyjny Policji), co umożliwia analizowanie i pomaga w diagnozowaniu zjawiska w całym kraju i w poszczególnych obszarach oraz pozwala na tej podstawie planować działania profilaktyczne i pomocowe.

Wzrost liczby interwencji

W 2004 roku policjanci w całym kraju przeprowadzili 92 495 interwencji związanych z przemocą w rodzinie, co stanowi w porównaniu z rokiem 2003 wzrost o ponad 8%. W naszym województwie świętokrzyskim z ogólnej liczby 11 365 interwencji domowych 5752 były związane z przemocą w rodzinie. Ofiarami przemocy są przede wszystkim kobiety: 5282 z 8308 ofiar, czyli 64%; dzieci do lat 13 było 1689, czyli 20.3%; mężczyzn zaś zaledwie 590, czyli 7.1%. Sprawców było ogółem 5753, w tym 5520 mężczyzn (96%).
Wzrost liczby przeprowadzonych interwencji w przypadkach przemocy w rodzinie w 2004 roku w porównaniu z rokiem 2003 świadczy zarówno o skuteczności kampanii informacyjnych skierowanych do społeczeństwa, uświadamiających ofiarom konieczność szukania pomocy, jak też o zaangażowaniu policjantów we właściwą realizację procedury Niebieskie Karty.
Jednakże liczba interwencji Policji nie jest jedynym miernikiem skuteczności: ideą tej procedury jest nie tylko prawidłowy przebieg interwencji, ale również podejmowanie późniejszych działań pomocowych. Przejawem dużego zaangażowania policjantów jest intensyfikacja takich działań oraz współpraca w tym zakresie z instytucjami i organizacjami pozapolicyjnymi. Z roku na rok następuje wzrost liczby przekazywanych im informacji o przypadkach przemocy w rodzinie: w roku 2004 było ich 2188, czyli o 20% więcej niż w roku poprzednim.

Właściwa realizacja procedury

Odpowiednie zakwalifikowanie czynów zabronionych popełnianych w rodzinie, zwłaszcza z użyciem przemocy, a co za tym idzie problematyka związana z wdrożeniem odpowiedniego rodzaju postępowania (o wykroczenie, z oskarżenia prywatnego, z oskarżenia publicznego) należy do ogromnie trudnych, na co wskazują liczne przykłady z praktyki.
Właściwa realizacja procedury Niebieskie Karty powinna przebiegać dwutorowo i obejmować:
działania wobec sprawcy przemocy domowej, których celem jest przede wszystkim zatrzymanie przemocy;
udzielenie wsparcia ofiarom przemocy domowej i pokazanie możliwości uzyskania wszechstronnej pomocy. Zgodnie z ustawą o Policji (art. 15 ust.1 p. 6 i 7) policjanci mają prawo żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, samorządowych i organów administracji rządowej.
Dyżurny zapewnia natychmiastową reakcję na zgłoszoną przemoc w rodzinie. Dokumentuje on interwencję domową wobec przemocy w rodzinie Niebieskie Karty w rejestrze interwencji i w książce przebiegu służby. Na przykład po sprawdzeniu i zakończeniu przez policjantów interwencji oraz otrzymaniu karty A w rejestrze interwencji w rubryce 12 wpisuje "Niebieska Karta" oraz właściwy numer KW z książki przebiegu służby. Z kolei w książce przebiegu służby w rubryce 7 "Uwagi" uzupełnia wpis o numer z rejestru interwencji, pod jakim została ona zarejestrowana oraz numer ZIW.
Podczas przeprowadzania interwencji domowej wobec przemocy w rodzinie należy przede wszystkim zapewnić bezpieczeństwo domownikom, zwłaszcza dzieciom, tj. stosować się do przepisów, zgodnie z którymi policjant ma prawo zatrzymać daną osobę na podstawie odpowiednich artykułów ustawy o policji, przedstawionych na s. 25.
Dzielnicowy - jego istotną rolą w realizowaniu procedury Niebieskie Karty jest utrzymywanie kontaktu z rodziną uwikłaną w przemoc, dbanie o bezpieczeństwo domowników oraz zainicjowanie objęcia rodziny działaniami pomocowymi. Powinien on w zależności od potrzeb przekazywać informacje instytucjom zobowiązanym do udzielania wsparcia i pomocy rodzinie, w której występuje przemoc, przede wszystkim sądowi rodzinnemu, placówkom pomocy społecznej, gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Wszystkie podejmowane czynności i dokonywane ustalenia muszą być dokumentowane i przekazywane odpowiednim służbom w jednostce Policji, a także innym organom i instytucjom zgodnie z ich kompetencjami. Zadaniem dzielnicowego jest również inicjowanie współdziałania z innymi podmiotami w celu udzielania kompleksowego wsparcia ofiarom przemocy (na przykład wspólne wizyty policjanta, pracownika socjalnego i przedstawiciela gminnej komisji RPA.
Zarządzenie nr 21/2002 Komendanta Głównego Policji nie określa terminów, tylko okoliczności pozwalające dzielnicowemu na zakończenie prowadzenia teczki zagadnieniowej "Przemoc domowa". Z dokumentacji i uzyskanych informacji musi jednoznacznie wynikać, że przemoc w danej rodzinie już nie występuje. Niedopuszczalne jest, aby dzielnicowy po pierwszej wizycie w rodzinie stwierdzał, że nie ma tam przemocy, i kończył prowadzenie teczki zagadnieniowej. Najkrótszym terminem, pozwalającym na dokonanie niezbędnych ustaleń, wydaje się okres trzech miesięcy. Przemoc bowiem dotyczy członków rodziny często uzależnionych emocjonalnie i materialnie od sprawcy. Ofiary przemocy niejednokrotnie boją się zarówno sprawcy, jak i reakcji otoczenia. Przemoc zwykle dokonywana jest w czterech ścianach, sąsiedzi i dalsza rodzina o niej nie wiedzą lub nie chcą się wtrącać, traktując jako sprawę prywatną. Dlatego zamknięcie każdej teczki zagadnieniowej musi być poprzedzone sumiennym, dokładnym rozpoznaniem oraz udokumentowaniem dokonanych ustaleń i powinno odbywać się w czasie pozwalającym na szczegółowe sprawdzenie wszystkich okoliczności.
Zgodnie z intencją §2 wspomnianego zarządzenia każdy policjant podejmuje i przeprowadza interwencję domową i nie należy jej utożsamiać tylko z zadaniami komórek patrolowo-interwencyjnych. Niebieską Kartę sporządza także dzielnicowy, który udał się na interwencję, gdyż powziął wiadomość o przemocy w rodzinie, podobnie policjant komórki ds. nieletnich, a ponadto policjant służby kryminalnej prowadzący czynności na miejscu zdarzenia.
Trzeba tu podkreślić, że działania Policji nie mogą ograniczać się tylko do prowadzenia Niebieskich Kart. Każda informacja uzyskana w trakcie interwencji domowej albo z innych źródeł powinna zostać wnikliwie przeanalizowana, także pod kątem uzasadnionego przypuszczenia popełnienia wykroczenia lub przestępstwa - i ewentualnie znaleźć swoje odzwierciedlenie w trybie procesowym. Nie oznacza to oczywiście, że każda informacja powinna inicjować postępowanie przygotowawcze o przestępstwo z art.207 kk. (o znęcanie się). Bezzasadne wszczynanie takich postępowań jest praktyką negatywną, którą należy wyeliminować.

Znaczenie właściwego rozpoznania

Podejmujący interwencje policjanci służby prewencyjnej zazwyczaj jako pierwsi uzyskują informacje o tym, że w rodzinie popełniane są czyny zabronione. Niezwykle ważne jest zatem, aby w miejscu interwencji dokonać właściwego rozpoznania charakteru tych czynów: czy są to przestępstwa ścigane z urzędu, na wniosek, z oskarżenia prywatnego, czy też wykroczenia, a jeżeli tak, to czy ścigane z urzędu, czy na żądanie pokrzywdzonego. Trudne jest zwłaszcza różnicowanie pomiędzy przestępstwem znęcania się a przestępstwami ściganymi z oskarżenia prywatnego. Z drugiej strony wadliwie przeprowadzone rozpoznanie może doprowadzić do zaniechania ścigania bardzo poważnych przestępstw i to nie tylko z art.207 kk, ale i takich jak zgwałcenie, rozbój, wymuszenie rozbójnicze czy nawet usiłowanie zabójstwa.
Dlatego tak istotne jest przeszkolenie policjantów komórek patrolowo-interwencyjnych oraz dzielnicowych w rozpoznawaniu znamion czynów zabronionych popełnianych w rodzinie i trybie ich ścigania. Powinni oni także pozostawać w kontakcie z odpowiednio przeszkolonymi policjantami komórek dochodzeniowo-śledczych, którzy w razie potrzeby udzielą konsultacji albo sami natychmiast przystąpią do dokonywania czynności procesowych.
Po odebraniu informacji od policjantów, którzy przeprowadzali interwencję, decyzja o tym, jak wstępnie zakwalifikować stwierdzone naruszenia prawa i jaką w związku z tym procedurę wdrożyć, powinna należeć do wykwalifikowanych policjantów komórek dochodzeniowo-śledczych. Weryfikacja prawidłowości tej decyzji spoczywa na właściwych przełożonych. Jako zasadę należy przyjąć, że punktem wyjścia do rozważań, jaki tryb postępowania należy wdrożyć, powinny być pojedyncze czyny zabronione, o których Policja posiada informacje, jak również pojedyncze wykroczenia. Dopiero w dalszej kolejności należy zastanawiać się nad tym, czy mamy do czynienia z przestępstwem z art. 207 kk.
Istnieje szereg uregulowań prawnych, umożliwiających karną reakcję na czyny przestępcze skierowane przeciwko najbliższym, nacechowane przemocą, nie będące znęcaniem: na przykład aborcja bez zgody kobiety - art.153 kk, groźba karalna - art.190 kk, naruszenie miru domowego - art.193 kk, porzucenie nieporadnego - art.210 kk, uprowadzenie małoletniego lub nieporadnego - art.211 kk, zniewaga - art.216 kk, naruszenie nietykalności cielesnej - art.217 kk. Poszczególne zachowania sprawcy mogą w efekcie wyczerpać znamiona przestępstwa znęcania się i w ostatecznym rachunku, zgodnie z zasadą konsumpcji, następuje "wchłonięcie" poszczególnych czynów zabronionych przez przestępstwo znęcania się. Może również nastąpić "przekroczenie" znamion przestępstwa znęcania się, a co za tym idzie popełnienie przez sprawcę dodatkowych przestępstw.

System współpracy na rzecz pokrzywdzonych

W ramach wiodącego programu "Bezpieczne Świętokrzyskie" Komenda Wojewódzka Policji w Kielcach realizuje Świętokrzyski Program Pomocy Ofiarom Przestępstw, podejmując liczne działania zmierzające do organizowania pomocy dla nich. Wychodząc z założenia, że ta pomoc nie może mieć charakteru doraźnych jednostkowych przedsięwzięć, chcieliśmy, aby powstał system oparty na współpracy instytucji, organizacji i wolontariuszy.
Udało się nam stworzyć m.in. dwa Stowarzyszenia Pomocy Ofiarom Przestępstw z siedzibami w Kielcach i Dwikozach (tam założycielem jest dzielnicowy), a przy Sądzie Okręgowym w Kielcach powstało Stowarzyszenie "Wspólnie Pomagamy". Ponadto na terenie województwa działają łącznie 62 punkty konsultacyjne, których siedziby znajdują się poza budynkami policyjnymi, a dyżury oprócz policjantów pełnią jako wolontariusze przedstawiciele różnych instytucji i organizacji społecznych.
We wszystkich komendach powiatowych województwa świętokrzyskiego i w komendzie miejskiej Policji wyodrębniono specjalne pomieszczenia - pokoje wyciszeń, w których prowadzone są pierwsze czynności, głównie procesowe z pokrzywdzonymi. Wyposażenie tych pokoi stwarza poczucie bezpieczeństwa, zapewnia "wyciszenie" ofiary, dyskrecję i swobodę wypowiedzi.
Działania ukierunkowane na ochronę dzieci - ofiar i świadków przemocy, głównie domowej - zmierzają do poprawy sposobu prowadzenia pierwszych czynności procesowych z małoletnimi ofiarami przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Podczas ich prowadzenia możemy korzystać - we współpracy ze Świętokrzyskim Centrum Profilaktyki i Edukacji w Kielcach - z bazy lokalowej centrum i pomocy biegłych psychologów.
Ponadto w każdej komendzie powiatowej i miejskiej zostali powołani koordynatorzy policyjni, których zadaniem było stworzenie lokalnego programu przeciwdziałania przemocy - powiatowej strategii w tym zakresie. Obecnie w każdym powiecie koncepcja wspólnej pracy została uzgodniona z prokuraturą, sądem oraz pozostałymi instytucjami i organizacjami działającymi w środowisku lokalnym. Dokonano przeglądu posiadanych sił i środków (bazy) celem dopracowania w szczegółach form pomocy rodzinie z uwzględnieniem posiadanych środków finansowych.
Dla policjantów służb patrolowo-interwencyjnych w 2003 roku opracowano algorytm postępowania przy realizowaniu interwencji związanych z przemocą domową. Wskazówki te w postaci wkładki do notatnika otrzymał każdy policjant prowadzący interwencje domowe.

Cele i środki

Należy podkreślić, że na realizację przedstawionych zadań nie zostały wyasygnowane celowe środki finansowe. Wdrażając konkretne programy profilaktyczne bądź przedsięwzięcia z zakresu pomocy ofiarom przestępstw, zmuszeni jesteśmy niejednokrotnie poszukiwać funduszy na ich realizację. Najczęściej wspierają nas samorządy lokalne, głównie gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, stowarzyszenia "Bezpieczny Powiat", fundacje, sądy orzekające nawiązki w sprawach, w których sprawca działał pod wpływem alkoholu lub z pobudek chuligańskich.
Głównym celem naszych działań jest usprawnienie wymiany informacji i współdziałanie w realizacji obowiązujących procedur pomiędzy służbami Policji oraz instytucjami pozapolicyjnymi. Są one nierozerwalnie związane z opracowanymi w poszczególnych powiatach lokalnymi Planami Przeciwdziałania Przestępczości i zakładają współdziałanie wszystkich podmiotów podporządkowanych samorządom lokalnym, w tym oświaty, kultury, służby zdrowia, pomocy społecznej, Policji, a ponadto organizacji kościelnych i społecznych, sądu i prokuratury.
Oceniając wpływ działań Policji związanych z procedurą Niebieskie Karty na skuteczność rozwiązywania problemów przemocy w rodzinie, trzeba podkreślić, że przynosi ona pozytywne rezultaty. Mimo wielu problemów zgłaszanych przez jednostki terenowe Policji - m.in. brak miejsc na izolowanie sprawcy od ofiary, za mało ośrodków terapii, grup wsparcia czy niewystarczające zaangażowanie instytucji i organizacji powołanych do świadczenia różnorodnej pomocy ofiarom przemocy - procedura ta wpływa i na podnoszenie jakości samych interwencji, i na poziom działań pomocowych, związanych z obowiązkiem stałego kontaktu dzielnicowego z zagrożoną rodziną.
Pełna współpraca instytucji i służb na rzecz rodzin dotkniętych przemocą będzie możliwa tylko przy zapewnieniu bezpośrednich roboczych kontaktów ich przedstawicieli na najniższych szczeblach: w gminach i powiatach.