Sławomir Jabłoński

Prezentowany tekst jest kontynuacją cyklu artykułów dotyczących rozwoju człowieka w ciągu całego życia, ukazujących się pod wspólnym tytułem "Portrety psychologiczne człowieka". Zamieszczone poniżej rozważania dotyczą najważniejszych zjawisk rozwojowych w wieku przedszkolnym, czyli od czwartego do siódmego roku życia.
W wieku przedszkolnym w rozwoju fizycznym dziecka nie obserwujemy gwałtownych zmian, jak miało to miejsce podczas pierwszych dwóch lat życia. Stosunkowo powolnemu wzrostowi organizmu towarzyszy stopniowe doskonalenie różnego rodzaju czynności ruchowych (tab.1).
Jeżeli procesy rozwojowe w poprzednich etapach przebiegały pomyślnie, w funkcjonowaniu całkiem sprawnego już lokomocyjnie przedszkolaka pojawia się nowy element. Jest nim potrzeba wtargnięcia na nowe obszary i opanowania ich własną aktywnością. Ów "rzutki intruz" - jak charakteryzuje dziecko w tym wieku Erikson (zob. Witkowski, 2000, s.132) - dąży do podporządkowania sobie innych ludzi, spostrzeganego świata oraz własnych zachowań. W przeciwieństwie do okresu wczesnego dzieciństwa jest jednak w stanie dokonywać tego bardziej systematycznie i celowo, ponieważ dzięki sprawnemu już korzystaniu z mowy, po raz pierwszy w swojej historii uzyskuje możliwość korzystania z pamięci: zapamiętywania i odpamiętywania. Rodzice dziecka w tym wieku często w naturalny sposób stymulują rozwój pamięci, pytając je o wydarzenia z przedszkola, ze spaceru, o to co robiło dzień wcześniej. Sami również przypominają mu różne wspólnie spędzone chwile i nierzadko rozmawiają z nim o planach na najbliższe godziny czy następny dzień.

Nastawienia społeczne
Rozwijająca się najintensywniej w wieku przedszkolnym pamięć, umożliwia gromadzenie i dostęp do coraz większego zakresu informacji. Dzięki temu treści psychiczne przestają jedynie towarzyszyć różnym sytuacjom, w których dziecko bierze udział (jak to miało miejsce we wczesnym dzieciństwie), ale "żyją własnym życiem" także później. Dlatego właśnie dopiero w wieku przedszkolnym możemy po raz pierwszy mówić o istnieniu u dziecka prawdziwego "życia wewnętrznego", choć ono samo słabo jeszcze zdaje sobie z niego sprawę. Istnienie owego "wewnętrznego świata" łatwo zauważyć obserwując zachowanie dziecka, ponieważ jest ono bardzo spontaniczne. Uważni opiekunowie łatwo rozpoznają nastroje i przeżycia przedszkolaka.
Możliwość zapamiętywania przeżyć towarzyszących różnym zdarzeniom, a szczególnie kontaktom z innymi ludźmi sprawia, że wiek przedszkolny to okres pierwszych sympatii i antypatii. Dziecko coraz lepiej pamięta, kto jest najlepszym towarzyszem zabaw oraz w czyim towarzystwie czuje się najlepiej. Nic więc dziwnego, że w wieku trzech i pół lat dla około 20% dzieci można wskazać osobę, którą wybierają najczęściej do wspólnej zabawy. Wśród dzieci czteroletnich odsetek ten wzrasta już do 50% (por. Bee, 1998, s. 196). Dziecko w wieku przedszkolnym ma również ulubione osoby dorosłe. Obok rodziców, a szczególnie rodzica płci przeciwnej, dziecko obdarza sympatią niektórych członków rodziny lub innych dorosłych, z którymi się spotyka. Często wyraża swoje uczucia wobec nich przytulając się lub obdarzając pocałunkami. Zwykle też pragnie, by osoba lubiana zajmowała się wyłącznie nim, czasami wręcz wymuszając skupienie na sobie jej uwagi.

Pierwsze próby
zrozumienia świata
Gromadzenie doświadczeń dzięki pamięci, obok prób "zawładnięcia" innymi osobami, umożliwia także podjęcie pierwszych prób zrozumienia różnych zjawisk. Ze względu na to, że pamięć przechowuje wyłącznie doświadczenia osoby, do której sama należy, ich pamięciowy obraz jest zwykle bardzo subiektywny. Natomiast dziecko w omawianym okresie nie jest jeszcze zdolne do wykonywania złożonych operacji myślowych, a jego rozumowanie polega przede wszystkim na przywoływaniu i porównywaniu obrazów pamięciowych. Dlatego próbując wytłumaczyć różne zjawiska po prostu przenosi na nie cechy, które posiadają jego własne działania. Dziecku w wieku przedszkolnym może się zatem wydawać, że wszystkie przedmioty są ożywione, a szczególnie te, które posiadają zdolność ruchu. Ponadto będzie najprawdopodobniej przekonane, iż na świecie nic nie pojawia się przypadkowo, ale zawsze w jakimś celu. Może także sądzić, że niektóre niedostępne mu przedmioty posiadają magiczną moc - źródło siły i przewagi osób dorosłych nad dziećmi. Tego typu własności dziecięcego rozumowania są przejawem braku umiejętności przyjmowania innego niż własny punktu widzenia i bywają nazywane egocentryzmem (Piaget, 1966, s. 30 i nast.).

Sumienie
O ile rodzice okazują dziecku wystarczającą cierpliwość w wyjaśnianiu istoty różnych ograniczeń zachowania i są wyrozumiali wobec niedoskonałości jego pamięci, z czasem dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna samo przypominać sobie reguły zachowania w określonych sytuacjach. W ten sposób przestaje być zdane wyłącznie na opiekunów oraz ograniczenia fizyczne w kontrolowaniu własnych zachowań i korzysta z pierwszych form sumienia. Początkowo sumienie jest bezwzględne, domagając się np. kary za każde, najmniejsze nawet przewinienie, a jego siła wynika z dziecięcego lęku o utratę miłości rodziców (tab. 2). W kolejnych etapach rozwoju powstanie z niego dojrzałe sumienie powiązane z określonym systemem wartości uznawanym przez osobę.

Zabawa
Przedszkolak wydaje się zatem coraz bardziej "osaczony". Możliwość realizacji wewnętrznych impulsów, bardziej trwałych w tym wieku dzięki pamięci, ograniczają bowiem już nie tylko fizyczne właściwości otoczenia i wymagania rodziców, ale także własne sumienie. Rozwój mowy po raz pierwszy otwiera przed nim taki obszar aktywności, którego nikt poza dzieckiem nie jest w stanie kontrolować - wyobraźnię. Początkowo nawet samo dziecko wydaje się zagubione w tym "nowym świecie", a uzyskanie możliwości swobodnego poruszania się w nim wymaga pewnego czasu. Stąd w wieku od 2 do 6 lat obserwuje się największe nasilenie dziecięcych lęków (zob. Hurlock, 1985, s. 381).
Przyjemność zabawy polegającej na tworzeniu sytuacji "na niby" wynika z tego, że dziecko samo określa jej warunki i dopuszczalne w niej zachowania. Wyobraźnia i związana z nią zabawa stają się dlatego swoistym azylem dla niczym nie skrępowanej aktywności dziecka. Nie jest to jednak główny powód, dla którego Wygotski (2002, s. 160) nazwał zabawę najważniejszą formą działalności dla rozwoju dziecka. Dużo bardziej istotne podczas zabawy jest to, że podstawą zachowania dziecka nie jest sytuacja rzeczywista, lecz wyobrażona. Potrafi ono używać różne przedmioty, udając, że są one czymś innym. W ten sposób dziecko robi kolejny krok na drodze rozwoju myślenia abstrakcyjnego. Ponadto, podczas zabawy dziecko kontroluje swoje zachowanie w taki sposób, aby było ono zgodne z wyobrażoną sytuacją, mimo iż w rzeczywistości ciągle dużą trudność sprawia mu, np. odłożenie na późniejszą porę słuchanie ulubionej bajki. Opisane wyżej właściwości zabawy sprawiają, że uczestniczące w niej dziecko przejawia zachowania charakterystyczne dla poziomu rozwojowego wyższego niż ten, który ujawnia w codziennym funkcjonowaniu.

Inicjatywa
Wiek przedszkolny to czas kształtowania się zdolności dziecka do przejawiania inicjatywy. Jeśli wszelkie "burze" towarzyszące rozwojowi w tym okresie przebiegną pomyślnie, dziecko będzie potrafiło realizować swoje pragnienia w sposób społecznie aprobowany i zgodny z kulturowymi wzorcami zachowań. Chęć zaspokojenia własnych potrzeb nie będzie u niego związana z paraliżującym wszelkie działania lękiem, lecz zawsze uruchomi aktywność prowadzącą do określenia i konsekwentnej realizacji celów. Dziecko będzie zatem gotowe do wytrwałego zaangażowania się w "obronę własnych interesów" i stanowcze ich egzekwowanie.
Bibliografia dostępna w redakcji "Remedium"

Autor jest dr psychologii, pracuje w Instytucie Psychologii UAM w Poznaniu