Krzysztof Sarzała

Rejestr Ochrony Dziecka ma służyć poprawie sytuacji dzieci poprzez uruchomienie właściwych działań ze strony odpowiednich placówek.

Tam gdzie ma miejsce przemoc, dzieci są szczególnie narażone na ryzyko fizycznego, seksualnego czy emocjonalnego krzywdzenia. Bez względu na to, czy są bezpośrednio atakowane, czy cierpią "przy okazji". Badania prowadzone nad rodziną, w której dochodzi do przemocy, coraz częściej obnażają bezlitosne prawdy:
• przemoc w rodzinie rzadko dotyka tylko jednego z jej członków;
• przemoc boli i pozbawia dzieciństwa;
• dzieci mają ograniczone możliwości obrony;
• obserwowanie przez dzieci przemocy, której doświadcza np. matka, jest równie traumatyczne, jak bycie atakowanym osobiście;
• im większe rozmiary mają akty przemocy między dorosłymi, tym większe jest ryzyko skrzywdzenia dzieci.
Wokół nas jest coraz więcej dzieci, które doświadczają znaczącej krzywdy. Pojęcie to można zdefiniować jako sekwencję znaczących zdarzeń, które wpływają na rozwój dziecka i przerywają, zmieniają lub osłabiają jego rozwój fizyczny i psychiczny. Wiele z nich żyje w biedzie, w otoczeniu agresywnych ludzi, którzy niejednokrotnie mają problemy alkoholowe. Do tego dochodzą jeszcze przemiany społeczno-gospodarcze i obyczajowe, które nie pozostają bez wpływu na sytuację najmłodszych. Dzieci coraz częściej stają się ofiarami represji i zaniedbań.

Jaki system?
Widząc niedostatki wielu realizowanych programów, których podstawowym zadaniem jest zapobieganie przemocy wobec dzieci, postanowiliśmy stworzyć w Gdańsku całościowo opracowany i zintegrowany system służący ochronie dziecka. Taki system powinien przede wszystkim opierać się na zaakceptowaniu wspólnych procedur, woli, chęci współdziałania i wzajemnego uzupełniania się, zgodnie z kompetencjami, wszystkich instytucji i organizacji działających na terenie miasta na rzecz dobra dziecka.
Lokalny system ochrony dziecka powinien być spójny i skuteczny. Jego skuteczność tylko w niewielkiej części zależy od ogólnokrajowych programów, strategii i obowiązujących przepisów. W dużej mierze system ten jest pochodną:
• świadomości lokalnych realizatorów;
• skutecznej koordynacji działań różnych instytucji miejskich, które pracują na rzecz pomocy dziecku;
• kompetencji realizatorów poszczególnych działań,
• utrzymania dynamicznej równowagi wewnętrznej systemu, otwartości i wolności od uprzedzeń;
• powszechnego uznania paradygmatów, że: dobro dziecka ma największe znaczenie; nie ma usprawiedliwienia dla przemocy wobec dzieci; odpowiedzialność za elementarne bezpieczeństwo dzieci spoczywa na wszystkich dorosłych; główną odpowiedzialność za losy dziecka ponoszą jego rodzice; dziecko należy chronić przed znaczącą krzywdą, a przypadki, w których istnieje podejrzenie takiej krzywdy, wymagają natychmiastowego wyjaśnienia; wszelkie działania dotyczące dziecka muszą mieć stały i ciągły charakter.
Planując działania zmierzające do stworzenia zintegrowanego systemu ochrony dziecka, proponujemy stworzenie tzw. Rejestru Ochrony Dziecka. Projekt ten jest w części wzorowany na rozwiązaniach przyjętych w Planie Ochrony Dziecka hrabstwa Derbyshire w Wielkiej Brytanii.

Czym jest Rejestr?
Rejestr stanowi poufną listę dzieci w wieku 0-18 lat, które w myśl określonej procedury zostały uznane za szczególnie narażone na skrzywdzenie i wymagają nadzwyczajnej opieki i czujności ze strony władz samorządowych. Z ramienia prezydenta miasta prowadzi go wyznaczona do tego placówka. Dzieci, które trafiają do Rejestru to ofiary przemocy, nadużyć, drastycznych zaniedbań wychowawczych i innych destrukcyjnych oddziaływań. Prowadzenie Rejestru ma służyć poprawie ich sytuacji poprzez uruchomienie właściwych działań ze strony odpowiednich placówek. Prowadzenie Rejestru wpływa na:
• koordynowanie działań służb, placówek, organizacji miejskich w zakresie rozpoznawania problemu dziecka, planowania strategii udzielania pomocy dziecku i wsparcia rodzinie, monitorowania zmian;
• zapewnienie dziecku ochrony;
• budowanie tzw. interdyscyplinarnej strategii pomocy dziecku w porozumieniu i przy udziale prawnych opiekunów dziecka;
• podjęcie bezzwłocznej interwencji w obronie życia i zdrowia dziecka, gdy okaże się to niezbędne;
• skierowanie sprawy do odpowiedniego sądu i monitorowanie przebiegu postępowania przed sądem, jeśli wymaga tego sytuacja.

Wpis i prowadzenie Rejestru
Dziecko zostaje wpisane do Rejestru na mocy formalnej decyzji, która zapada podczas Sesji w Sprawie Dziecka. Rodzice dziecka (prawni opiekunowie) zawiadamiani są w pierwszej kolejności o wpisie i biorą udział w całej (lub w części) Sesji, podczas której zapada decyzja. Jeśli placówka zwołująca Sesję, wyda opinię, że udział w niej rodziców narusza interes dziecka, to nie mają oni prawa przebywać na sali.
Rodzice mogą nie zgodzić się z decyzją o wpisaniu dziecka do Rejestru i odwołać się od niej. W tym wypadku musi dojść do powtórnej Sesji w Sprawie Dziecka i rozpatrzenia argumentów rodziców. Od decyzji, jaka zapadnie na tej sesji, rodzice nie mogą się już odwoływać.
Wprowadzenie danych dziecka do Rejestru prowadzi do:
• powiadomienia o zagrożeniach, na jakie narażone jest dziecko wszystkich instytucji odpowiedzialnych za dobro dziecka;
• udostępnienia (na wniosek) podstawowych informacji o sytuacji dziecka wszystkim uprawnionym specjalistom;
• regularnej kontroli sytuacji dziecka;
• udzielania odpowiedniej pomocy dziecku i jego rodzinie, tak by umożliwić mu pozostanie w domu bez konieczności rozdzielania z bliskimi, pod warunkiem, że nic mu nie zagraża;
• przeprowadzania regularnych, przynajmniej co 6 miesięcy, spotkań z rodziną (sesji kontrolnych) w celu oceny poprawy sytuacji dziecka i rozpatrzenia konieczności dalszego utrzymywania go w Rejestrze;
• uaktualniania strategii pomocy dziecku i wsparcia rodziny.
W konsekwencji wpisania dziecka do Rejestru placówka prowadząca listę wysyła zawiadomienie o dokonaniu takiego wpisu do innych instytucji odpowiedzialnych za opiekę nad dzieckiem. Lista informowanych placówek określona jest zarządzeniem prezydenta miasta. W ten sposób wszystkie instytucje zaangażowane w pracę z dzieckiem lub rodziną wprowadzają odpowiednie dane do własnej bazy i dostosowują swoje działania do potrzeb dziecka.
Rejestr może być prowadzony przez instytucję odpowiedzialną za merytoryczną realizację zadań z zakresu pomocy społecznej realizowanych przez powiat, w szczególności zadania tworzenia i wdrażania programów pomocy dziecku i rodzinie (art. 10a, pkt. 7 ustawy z 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej). W przypadku Gdańska jest to Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej. Zadanie takie może zostać powierzone także Centrum Interwencji Kryzysowej.

Kto może korzystać z Rejestru?
Warunkiem skuteczności działania jest udostępnianie informacji o dziecku w sytuacjach, gdy może to mieć wpływ na jego ochronę, przy jednoczesnym respektowaniu poufności informacji i uwzględnieniu przepisów ustawy o ochronie danych osobowych. Do korzystania z listy uprawnione są placówki zajmujące się szeroko rozumianą pomocą społeczną, placówki oświatowe, służby zdrowia, terapeutyczne, policja, prokuratura, sądy. Szczegółową listę placówek, które mogą mieć wgląd do Rejestru, określa prezydent miasta. W praktyce korzystanie z Rejestru polega na: otrzymywaniu informacji o wpisaniu dziecka do Rejestru, uczestniczeniu w opracowywaniu strategii pomocy dziecku (tylko placówki już zaangażowane w sprawy dziecka) i możliwości uzyskiwania wglądu w dokumentację dziecka.

Wykorzystanie Rejestru w praktyce
Etap I: Podejrzenie i zgłoszenie
1. Postępowanie może być wszczęte na prośbę lub wniosek każdego, kto wie o faktycznym lub domniemanym przypadku krzywdzenia. Postępowanie wszczyna się rutynowo w sytuacji, gdy sporządzono i przekazano przez policję lub pomoc społeczną "Niebieską Kartę".
2. Postępowanie może dotyczyć nie tylko problemu przemocy, ale także nadużyć wobec dziecka, w tym nadużyć seksualnych, drastycznego zaniedbywania, opuszczenia, doświadczenia traumy powypadkowej, śmierci osób bliskich itp.
3. Na każdym etapie postępowania najważniejszą kwestią jest bezpieczeństwo dziecka.
4. Procedura wymaga, aby placówka prowadząca Rejestr pracowała w systemie 24-godzinnych dyżurów, podczas których możliwe jest przyjmowanie zgłoszeń.

Etap II: Weryfikacja podejrzeń
1. Badanie każdego zgłoszonego przypadku zaczyna się zwykle od przyjęcia wstępnych informacji przez dyżurującego pracownika ośrodka. Zapisuje on informacje, zwracając szczególną uwagę na opis obrażeń, szkód, aktualne zagrożenia i konieczność zapewnienia bezpieczeństwa dziecku i jego rodzeństwu. Wszczęte postępowanie prowadzone jest przez jednego, odpowiedzialnego za jego przebieg pracownika, który ma obowiązek współpracy z innymi instytucjami.
2. Pracownik ośrodka po konsultacji z osobą nadzorującą (superwizorem, doradcą) podejmuje decyzję, czy wymagane jest dokładne zbadanie sprawy. Rozpatruje też kwestię ewentualnych, bezzwłocznych działań interwencyjnych związanych z zapewnieniem dziecku bezpieczeństwa.

Etap III: Dalsza weryfikacja i niezbędne działania interwencyjne
1. W przypadku gdy placówką prowadzącą Rejestr byłoby CIK - ośrodek podejmuje rutynowe działania interwencyjne, w innym wypadku działania takie są zlecane innym instytucjom.
2. W przypadku prawdopodobieństwa dokonania przestępstwa, pracownik zawiadamia odpowiedni wydział sądu i dalej organa wymiaru sprawiedliwości postępują według własnych procedur.
3. W sytuacji, w której dobro dziecka nie wymaga natychmiastowej interwencji prawnej, pracownicy placówki wraz z innymi instytucjami weryfikują zgłoszony problem. Na tym etapie postępowania może być przeprowadzany wywiad z dzieckiem, wywiad środowiskowy, konsultacje z innymi instytucjami, specjalistami. Rodzice są powiadamiani o sytuacji dziecka i zapraszani do współpracy. Decyzja o zawiadomieniu rodziców uzależniona jest od tego, czy nie naraża ona dobra dziecka.

Etap IV: Wstępna diagnoza
1. Jeśli w wyniku przeprowadzonego postępowania weryfikacyjnego profesjonaliści dojdą do wniosku, że doznane przez dziecko obrażenia są wynikiem niezawinionego wypadku lub, że dziecko nie jest narażone na dalsze szkodliwe doświadczenia, postępowanie może zostać formalnie zamknięte.
2. W przypadku, gdy krzywdzenie dziecka przyjmuje formę:
• poważnych zastrzeżeń dotyczących opieki,
• pojedynczych przypadków nadużyć, które mogą budzić zaniepokojenie, ale nie wyczerpują znamion przestępstwa,
• przewidywanej szkody fizycznej, emocjonalnej, seksualnej,
procedura przewiduje zwołanie Sesji w Sprawie Dziecka.

Etap V: Diagnoza i opracowanie planu ochrony
1. Sesja w Sprawie Dziecka jest spotkaniem zwołanym przez placówkę prowadzącą Rejestr. Jej celem jest dokonanie oceny sytuacji dziecka, ustalenie rodzaju i stopnia doznanej przez nie przemocy, omówienie istniejących przyczyn zagrożenia oraz ustalenie strategii działania. Uczestnikami sesji są przedstawiciele wszystkich instytucji, które aktualnie są zaangażowane w pracę z dzieckiem lub mogą być poproszone o pomoc. Ważnymi uczestnikami sesji są rodzice (opiekunowie prawni), którzy uczestniczą w niej dobrowolnie (osobiście lub przez pełnomocnika). W trakcie sesji podejmuje się próbę wciągnięcia rodziców do współpracy na rzecz dziecka. Sesja przebiega według określonej procedury, jest protokołowana i kończy się decyzją wpisania dziecka do Rejestru i wydania zaleceń co do strategii dalszego postępowania. W szczególnych sytuacjach efektem Sesji może być wystąpienie do sądu o ograniczenie rodzicom praw do opieki nad dzieckiem lub opiniowanie innych rozwiązań (umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, wszczęcie procedury adopcyjnej, wsparcie, pomoc materialna itp.). Udział rodziców dziecka w Sesji polega na uczestniczeniu w dyskusji o sytuacji, wysłuchaniu opinii specjalistów i uczestniczeniu w procesie planowania strategii ochrony dziecka. Rodzice mają prawo do przedstawienia własnego stanowiska. Prowadzący dążą do utrzymania jak najmniej konfrontacyjnego charakteru spotkania, do motywowania rodziców do współpracy i zaakceptowania przyjętej strategii.

Etap VI: Realizacja planu ochrony
1. Jednym z elementów strategii zaplanowanej w trakcie Sesji może być rejestracja dziecka i jego rodzeństwa w Rejestrze Ochrony Dziecka. W czasie realizacji strategii pomocowej, dziecko może zostać w domu rodzinnym, nie musi rozstawać się z bliskimi i zmieniać swoich zwyczajów itp.
2. Wysłanie zawiadomień (tylko podstawowe dane dziecka bez opisania problemu) do wszystkich uprawnionych instytucji.
3. Realizacja innych zaplanowanych działań w partnerskiej współpracy wszystkich podmiotów miasta, wykorzystanie przez zainteresowanych zgromadzonych danych w toku realizacji strategii pomocy.
4. W odstępie najwyżej 6 miesięcy odbywają się kolejne Sesje Rewizyjne. Zwołuje je placówka prowadząca Rejestr. Celem spotkań jest nadzór nad realizacją wdrażanej strategii pomocy, udzielenie zgody na ewentualne zmiany planu oraz usunięcie dziecka z Rejestru.