Małgorzata Niesiobędzka

Dlaczego jedni rodzice rozmawiają z dzieckiem, gdy coś "przeskrobie", a inni je biją? Co wywołuje tę iskrę, która rozpala ogień niekonstruktywnego gniewu?

W obecnych warunkach społeczno-ekonomicznych rodzina podlega daleko idącym przekształceniom - zmienia się treść życia rodzinnego, jej funkcje, struktura społeczna, ekonomiczne podstawy funkcjonowania. Rodzina, podobnie jak wszystkie systemy żywe, jest systemem otwartym - podlegającym wpływom otoczenia i sama na nie oddziałuje.

Postawy rodzicielskie
Zgodnie z podejściem systemowym charakterystyczną cechą rodziny jest różnorodność sposobu reakcji na zmiany zachodzące w środowisku. Identyczne zjawiska, wydarzenia mogą zrodzić odmienne reakcje w różnych rodzinach. Ważna jest również elastyczność rodziny - umiejętność przystosowania się do zmieniających się w sposób dynamiczny oczekiwań i potrzeb tworzących ją osób. Dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju rodziny niezbędna jest jasność granic pomiędzy podsystemami, które powinny umożliwić poszczególnym członkom pełnienie ich funkcji bez zakłóceń, ale jednocześnie powinny być na tyle elastyczne, aby możliwy był wzajemny kontakt osób wchodzących w skład rodziny (Barbaro, 1997). Wpływ struktury rodziny jest nierozerwalnie związany ze stosunkami, jakie w niej panują. Istotną rolę odgrywają tu postawy rodziców wobec dziecka. Postawa rodzicielska określana jest jako charakter emocjonalnego stosunku rodziców do dziecka. W zakresie tego pojęcia mieści się tendencja do specyficznych zachowań wobec dziecka oraz tendencje do wyrażania poglądów o dziecku. Według Braun-Gałkowskiej (2002) stosunek do dziecka można opisać analizując stopień nasilenia bliskości, pomocy, kierowania i wymagań. Na tych wymiarach oznaczyć można przeciwstawne sobie postawy, niekorzystne wychowawczo:

odrzucenie, obcość - nadmierna bliskość, lepkość emocjonalna;
brak pomocy i opieki - nadmierna opiekuńczość;
brak norm, zupełna swoboda - dyrygowanie, nadmierne zarządzanie;
całkowity brak wymagań - nadmierne wymagania.
Postawy mieszczące się w środku kontinuum są postawami prawidłowymi, które cechuje właściwy umiar. Nie lokują się one w jednym, konkretnym punkcie, ale w obszarze bliskim centrum i mogą zmieniać swoje położenie w zależności od wieku dziecka, cech osobowości rodziców i sytuacji.

Dojrzała miłość rodzicielska, która wyraża się w pozytywnych, prawidłowych postawach, wiąże się z lepszym rozumieniem i większym respektowaniem potrzeb dziecka, powinna zatem prowadzić do korzystania z właściwych sposobów dyscyplinowania, do unikania zachowań obciążonych przemocą. Badania Mendeckiej (1998) wykazały, że wbrew oczekiwaniom pożądany umiar w natężeniu postaw nie oznacza zaniechania stosowania surowych kar cielesnych.

Celem artykułu jest prezentacja wyników badań dotyczących wpływu postaw rodzicielskich wobec dziecka na sposób jego funkcjonowania w sytuacjach trudnych.

Sformułowano następujące problemy badawcze:

Które zachowania dzieci są źródłem stresu doświadczanego przez rodziców?
Który sposób reakcji na stresujące zachowania dziecka dominuje w badanej grupie? Czy rodzice reagują w sposób konstruktywny, czy też odwołują się do przemocy fizycznej i psychicznej?
Jakie postawy rodzicielskie przeważają?
Jaki wpływ mają postawy rodzicielskie na sposób funkcjonowania rodziców w sytuacjach trudnych, w które uwikłane jest dziecko?
Kwestionariusz
Do pomiaru postaw rodzicielskich wykorzystano Skalę Postaw Rodzinnych Marii Braun-Gałkowskiej. Sposób reagowania na stresujące zachowania dzieci analizowano na podstawie danych uzyskanych z kwestionariusza własnego autorstwa, opartego na propozycji Straussa. Przygotowanie kwestionariusza przebiegało w dwóch etapach. W pierwszym proszono respondentów o podanie przykładów zachowań dzieci, które w największym stopniu ich stresują, oraz najczęstszych sposobów reakcji na te zachowania. Do konstruowania właściwego narzędzia badawczego zostały wykorzystane odpowiedzi, które się najczęściej powtarzały.

Część pierwsza kwestionariusza ukazuje źródła stresu doświadczanego w relacji z dzieckiem - badani oceniali na trzystopniowej skali, w jakim stopniu podane zachowania dziecka ich denerwują. W części drugiej oceniali natomiast, jak często reagują w określony sposób na stresujące zachowania dziecka. Przedstawione sposoby reakcji należały do trzech grup zachowań: konstruktywnych, przemocy psychicznej i przemocy fizycznej.

W badaniach wzięło udział 30 osób - 15 kobiet i tyle samo mężczyzn. Dobór badanej grupy był celowy - wybrano wyłącznie rodziny pełne, nierekonstruowane, bez widocznej patologii, w których rodzice pracowali zawodowo. Badania miały charakter indywidualnych spotkań.

Co stresuje rodziców?
Tabela 1. Zachowania dzieci stresujące rodziców


Z tabeli 1. wynika, że zachowaniem dziecka stresującym rodziców w największym stopniu były niegrzeczne odpowiedzi. Ten rodzaj zachowania irytował wszystkich badanych, przy czym aż 74% irytował w najwyższym stopniu. Podobnie było z nieposłuszeństwem i kłamstwem. Z kolei brak apetytu i gadulstwo dzieci tylko nielicznych rodziców wprawiały w stan silnego pobudzenia.

W jaki sposób rodzice najczęściej reagowali na stresujące zachowania dzieci? Zdecydowanie najczęstszym sposobem reakcji był krzyk. W badanej grupie sporadycznie wymierzano klapsy, zabraniano kontaktów z rówieśnikami oraz zmuszano dziecko do milczenia. Niektórzy rodzice sytuacje trudne rozwiązywali stosując ostre formy przemocy fizycznej: silne bicie, uderzanie pięścią, rzucanie przedmiotami w dziecko, zamykanie je w pomieszczeniu. Wymienione sposoby reakcji, na szczęście, osiągały niską częstość i natężenie - pojedyncze osoby reagowały w ten sposób raz lub kilka razy w roku. Analiza częstości wyróżnionych kategorii zachowań wykazała, że rodzice najczęściej reagowali w sposób konstruktywny - w sytuacjach trudnych prowadzili długie rozmowy, spokojnie, bez agresji prezentowali swoje stanowisko (ryc. 1).



Ryc. 1. Reakcje rodziców na stresujące zachowania dzieci

W badanej grupie dominowały postawy nieprawidłowe. 73% rodziców wykazywało skłonność do obdarzania dzieci nadmierną czułością, do nadmiernej ingerencji w sprawy dziecka, przejawiało chęć nieustannego przebywania z nimi. 63% rodziców nadmiernie chroniło dziecko, a 60%, stawiając wymagania, nie liczyło się z możliwościami dziecka, żądało od niego, aby we wszystkim było najlepsze. Ponad połowa rodziców dążyła do ustawicznej kontroli sposobu zachowania, stylu życia, do kierowania dzieckiem przy jednoczesnym braku liczenia się z jego zdaniem i potrzebami (ryc. 2).



Ryc. 2. Częstość prawidłowych i nieprawidłowych postaw rodzicielskich

Sposoby reakcji

Czy charakter więzi łączącej rodzica z dzieckiem ma wpływ na sposób reakcji na stresujące zachowania dziecka - jego opryskliwe odpowiedzi, nieposłuszeństwo czy kłamstwa? Odpowiedź na to pytanie zawarta jest w tabeli 2.

Tabela 2. Postawy rodzicielskie a sposób reakcji na stresujące zachowania dzieci

Na podstawie danych zawartych w tabeli 2. można zauważyć, że prawidłowe natężenie bliskości i pomocy wiąże się z konstruktywnym sposobem reagowania na stresujące zachowania dziecka. Rodzice skłonni do obdarzania dzieci nadmierną czułością oraz nadmiernie chroniący dziecko w sytuacjach trudnych częściej prowadzili długie rozmowy, niż odwoływali się do przemocy. Z kolei rodzice, których charakteryzował niedomiar bliskości i pomocy, byli bardziej skłonni do przemocy psychicznej: reagowali krzykiem, drwili, ubliżali dziecku itp. W wymiarze wymagań stawianych dziecku oraz kierowania nim zarówno rodzice, którzy zajmowali prawidłowe postawy, jak i nieprawidłowe (nadmiar i niedomiar) w sytuacjach trudnych częściej prowadzili długie rozmowy, niż odwoływali się do przemocy.

Aby sprawdzić, jaki wpływ na sposób funkcjonowania rodziców w sytuacjach trudnych, w które uwikłane jest dziecko, mają postawy rodzicielskie, przeprowadzono analizę regresji. W równaniu regresji zmiennymi wyjaśniającymi były natężenia poszczególnych wymiarów postawy wobec dziecka: bliskości, pomocy, kierowania i wymagań, a zmiennymi wyjaśnianymi - sposoby reagowania na stresujące zachowania dziecka: konstruktywne formy reagowania, przemoc psychiczna i przemoc fizyczna.

Przeprowadzona analiza regresji pozwala stwierdzić, że predyktorem sposobu funkcjonowania rodziców w sytuacjach trudnych, było natężenie pomocy. Stopień zainteresowania stanem zdrowia dziecka, zaspokojenia jego podstawowych potrzeb, stopień gotowości służenia mu radą i wsparciem, zaufania oraz wiary w jego możliwości i umiejętności miał wpływ na natężenie konstruktywnych sposobów reagowania na stresujące zachowania dziecka. W porównaniu do rodziców, których charakteryzował nadmiar i umiar pomocy, rodzice wykazujący niski stopień zainteresowania zdrowiem, potrzebami i problemami swojego dziecka w sytuacjach stresowych częściej stosowali przemoc psychiczną i fizyczną. Również w sytuacjach trudnych rzadziej prowadzili długie rozmowy, trudniej było im wyzbyć się agresji w prezentowaniu swojego stanowiska. Pozostałe wymiary postaw rodzicielskich nie miały wpływu na sposób reagowania na stresujące zachowania dziecka.

Krzyczeć czy bić?

Zdaniem niektórych badaczy (Gelles, Straus, 1979) przemoc w rodzinie jest nieodłączną jej częścią we wszystkich społecznościach. Ofiarami przemocy bliskich są przede wszystkim młodsze dzieci. Gil (1970) wykazał, że w Anglii ponad połowa bitych dzieci nie miała więcej niż 6 lat. Natężenie stosowania przemocy maleje wraz z wiekiem dziecka - w wieku 10-14 lat spada o jedną czwartą (Pospiszyl, 1999a, b). Wyniki badań własnych potwierdzają tę zależność. Większość rodziców 13-latków reagowała na stresujące zachowania nastolatka w sposób konstruktywny. Natężenie stosowania przemocy, zwłaszcza fizycznej, było niskie. Podobne wyniki dotyczące 13-letnich dzieci uzyskała Jakubczak-Gębala (1998): kary cielesne stosowało 3% badanych przez nią rodziców. Zdecydowanie najczęstszym sposobem reakcji na stresujące zachowania dziecka był krzyk oraz straszenie biciem. Także badania przeprowadzone przez Piekarską (1991), Gierata (1998) i Jakubczak-Gębalę (1998) wykazały dominację agresji słownej; krzyk i groźby stosowano częściej niż kary cielesne.

Istotne znaczenie w etiologii złego traktowania dziecka przypisywane jest stresowi życia. Prace Egelanda, Breitenbuchera i Rosenberga (1980) dowiodły, że rodzice krzywdzący dzieci, doświadczają znacznie wyższego poziomu stresu niż rodzice niekrzywdzący. Zdaniem Wolfa i współpracowników (1988) nieprawidłowe reagowanie na stres oraz nadmierna nadpobudliwość emocjonalna odgrywają istotną rolę w krzywdzeniu i zaniedbywaniu dzieci. Również zachowanie dziecka może w pewnym stopniu zwiększać prawdopodobieństwo, że będzie ono krzywdzone. W badanej grupie zachowaniami w największym stopniu irytującymi były: niegrzeczny sposób odpowiadania, nieposłuszeństwo oraz kłamstwa. Przyjmując, że stres jest jednym z czynników sprzyjających eskalacji przemocy, wymienione zachowania dzieci można uznać za istotne przyczyny krzywdzenia w badanych rodzinach.

Przemoc nie musi być jedyną odpowiedzią na stresujące zachowania dziecka, zamiast krzyku i straszenia można przeprowadzić długą rozmowę, bez agresji prezentować swoje stanowisko i uczucia. Czy jakość więzi łączącej rodzica z dzieckiem wpływa na sposób funkcjonowania w sytuacjach trudnych? Przeprowadzona analiza regresji pozwala stwierdzić, że predyktorem sposobu funkcjonowania rodziców w sytuacjach trudnych był stopień zainteresowania stanem zdrowia dziecka, zaspokojenia jego podstawowych potrzeb. W badanej grupie zachowania obciążone przemocą były tym częstsze, im niższe było natężenie pomocy i opieki wobec dziecka. Z kolei umiarkowany i wysoki stopień zainteresowania zdrowiem, potrzebami i problemami dziecka sprzyjał konstruktywnym formom reakcji w sytuacjach stresowych. Stopień natężenia bliskości, kierowania oraz wymagań stawianych dziecku nie miał wpływu na sposób reagowania na stresujące zachowania dziecka.

BIBLIOGRAFIA
Barbaro, B. (1997). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Collegium Medicum UJ: Kraków.
Braun-Gałkowska, M. (2002). Metody poznawania systemu rodzinnego. KUL. Katedra Psychologii Wychowawczej i Rodziny: Lublin.
Egeland B., Breitenbucher, M., Rosenberg, D. (1980). Prospective study of the significance of life stress in the etiology of children abuse. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 2, 195-205.
Gelles, R.J. Straus, M. (1979). Determinants of violence in the family: Toward a theoretical integration. W: W. Burr, R. Hill, I. Nye, I. Reiss (red.), Contemporary theories about the family. Free press: New York.
Gierat, W. (1998). Przemoc wobec dziecka w rodzinie wiejskiej. Rozdz. 1, ss. 39-50 W: Z. Brańka, M. Szymański (red.), Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Wyższa Szkoła Pedagogiczna: Kraków.
Gil, D.G. (1970). Violence against children . Harvard University Press: Cambridge.
Jakubczak-Gębala, M. (1998). Kara w aspekcie przemocy wewnątrzrodzinnej. Rozdz. 1, ss. 71-82 W: Z. Brańka, M. Szymański (red.), Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Wyższa Szkoła Pedagogiczna: Kraków.
Mendecka D. (1998). Kary stosowane przez rodziców jako przejaw przemocy. Rozdz. 1, ss. 83-91 W Z. Brańka, M. Szymański (red.), Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Kraków: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
Piekarska, A. (1991). Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i psychologiczne uwarunkowania. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Pospiszyl, I. (1999a). Razem przeciw przemocy. Warszawa: Wyd. Akad. "Żak".
Pospiszyl, I. (1999b). Charakterystyka zjawiska przemocy w rodzinie. W: I. Pospiszyl (red.), Razem przeciw przemocy. Wyd. Akad. "Żak": Warszawa.
Poważa, A. (2003). Funkcjonowanie systemu rodzinnego a stosowanie przemocy fizycznej i psychicznej. Niepublikowana praca magisterska: Białystok.
Wolf, D.A., Jaffe, P., Wilson, S.K., Zak, L.A. (1988). Multivariate investigation of Children’s Ajustment to Family Violence. W: G.T. Hotaling, D. Finkelor, J.T. Krickpatrick, M.A. Straus (red.), Family Abuse and Its Conseqences. California Sage Publication: Newbury Park.