Grażyna Mendecka

Zanim rodzice staną się wzorem do naśladowania dla dzieci, poprzez stosowane wzmocnienia mogą utrwalać wzorce agresywnych zachowań. Badania wskazują na istnienie zależności między cechami rodziny a różnymi formami zachowań agresywnych dzieci.

Agresja człowieka nie jest zjawiskiem dychotomicznym, lecz jak inne emocje stanowi kontinuum, na którego jednym krańcu znajdują się słabe jej przejawy, np. zniecierpliwienie, na drugim - poważne przestępstwa przeciw zdrowiu i życiu. Wobec mnożących się brutalnych aktów agresji z udziałem coraz młodszych przestępców, profilaktyka powinna rozpocząć się od wskazania wszystkich źródeł nawet najdrobniejszych jej przejawów. Agresja o słabym nawet nasileniu wzmocniona przez naciski grupy rówieśniczej, może prowadzić do efektów znanych z codziennych doniesień prasowych.

Rodzina dostarcza dzieciom określone wzory zachowania, a przez swe cechy wpływa na ich kształtowanie się. Zgodnie z teoriami psychologicznymi agresja może być spowodowana frustracją lub stanowić nabyty, wyuczony popęd. Od pierwszych dni życia zależne od innych dziecko odczuwa bezradność, która wywołuje zachowania instrumentalne, świadczące albo o bezsilności (płacz, skarga), albo o agresji wywołanej tą frustrującą sytuacją (krzyk, złe zachowanie). Oba rodzaje reakcji zwracają uwagę rodziców bądź opiekunów na dziecko. W zależności od tego, które z tych zachowań będzie nagradzane, to stanie się źródłem wyuczonych i utrwalonych reakcji. Zanim więc rodzice staną się wzorem do naśladowania, poprzez stosowane wzmocnienia mogą utrwalać wzorce agresywnych zachowań. Badania wskazują na istnienie zależności między cechami rodziny a różnymi formami zachowań agresywnych dzieci.

Interakcje w rodzinie
W teoriach ekologicznych (Tyszkowa, 1996) rodzinę definiuje się jako system interakcji zachodzących między jednostkami związanymi ze sobą silnymi więzami małżeństwa lub pokrewieństwa. W systemowym ujęciu interakcje między członkami rodziny rozpatruje się w cyrkularnym a nie linearnym ujęciu przyczynowo-skutkowym. Tak więc matka krzyczy na dziecko, bo zbyt późno wraca ze szkoły, a ponieważ matka krzyczy, dom staje się dla niego mało atrakcyjny i dziecko jeszcze bardziej opóźnia powrót do domu.

Analizując rodzinę jako system interakcji, można ją scharakteryzować w wymiarze spójności i adaptacyjności. Wymiary te wchodzą w skład Modelu Circumplex (Olson i in., 1979) określanego w literaturze polskiej jako Model Olsona (Radochoński, 1987).

Spójność rodziny to więź emocjonalna między jej członkami oraz indywidualny stopień autonomii, jakiej doświadczają. Każdy członek rodziny może czuć się silnie z nią związany bądź od niej odseparowany. Dla prawidłowego funkcjonowania rodziny korzystny jest umiarkowany poziom spójności. Przy wysokim następuje nadmierna identyfikacja i wzajemna lojalność, które utrudniają rozwój indywidualizacji i autonomii. Przy niskim nie wytworzy się nowa jakość - wspólnota rodzinna. Jedynie umiarkowany poziom spójności rodziny pozwala na równowagę między autonomią a przywiązaniem i stwarza jednostce optymalne warunki rozwoju.

Adaptacyjność to zdolność systemu rodzinnego do zmiany struktury władzy, układu ról i zasad w odpowiedzi na wymagania stawiane przez sytuację i określony etap rozwoju. System rodzinny, podobnie jak inne żywe systemy, wymaga tak stabilności, jak i zmiany. Optymalnie funkcjonująca rodzina powinna odznaczać się równowagą między zdolnością do wprowadzania zmian i zachowywania stabilności. Brak stabilności powoduje poczucie chaosu, nadmiar - poczucie krępującej sztywności.

Chociaż system rodzinny tworzą interakcje wszystkich jej członków, to rodzice odgrywają w nim tak znaczną rolę, że ich postawy rodzicielskie mogą decydująco wpływać na charakter interakcji między nimi a dziećmi. Postawa rodzicielska to charakter stosunku emocjonalnego do dziecka. Pojęcie to zawiera tendencję do zachowania się wobec dziecka w specyficzny sposób oraz wyrażanie określonego poglądu na jego temat (Ziemska, 1973).

Agresja
Wielość teorii agresji spowodowała kompromis w kwestii źródeł pochodzenia tego fenomenu. We współczesnej literaturze psychologicznej dominuje stanowisko, zgodnie z którym zachowania agresywne są wypadkową wpływów genetycznych i środowiskowych. Agresję mamy zakodowaną w genach, a formy jej ujawniania są rezultatem społecznego uczenia się (Obuchowska, 2000).

W artykule zostaną zaprezentowane rezultaty badań poszukujących współzależności między cechami rodziny a formami agresji przejawianymi przez dzieci. Agresję mierzono przy pomocy Kwestionariusza do Badania Agresywności A.H. Bussa i A. Durkee znanego pod nazwą "Nastroje i humory" w polskiej adaptacji M. Choynowskiego. Przy jego pomocy można mierzyć poziom ośmiu form agresji. Agresywność fizyczna to napastliwość skierowana przeciw innym osobom w postaci razów i uderzeń. Napastliwość słowna przejawia się we wrzaskach, przeklinaniu lub kierowaniu zjadliwych uwag i ostrych argumentów przeciw innej osobie. Agresywność pośrednia to napastliwości poprzez rozsiewanie plotek, ośmieszanie kogoś, a przy bezpośrednim kontakcie - trzaskanie drzwiami, rzucanie przedmiotami, dąsanie się. Negatywizm to przeciwstawianie się innym - zazwyczaj autorytetom - przez bierne niestosowanie się do wymagań, lekceważenie poleceń i nakazów. Podejrzliwość to rzutowanie własnej wrogości na inne osoby. Osoba podejrzliwa nie dowierza innym, a zwłaszcza osobom miłym i przyjacielskim. Wszędzie doszukuje się pragnących jej zaszkodzić wrogów. Uraza przejawia się gniewem na złe traktowanie, często urojone, skłonnością do gderania i pretensji. Drażliwość jest łatwością do irytacji i ostrego reagowania nawet na najsłabszą (często bez złej intencji) prowokację. Poczucie winy jest formą autoagresji polegającą na zadręczaniu się wyrzutami sumienia z powodu własnych, popełnionych lub urojonych przewinień.

Szukanie związków
Uczestnicy mojego seminarium magisterskiego poszukiwali związku między cechami rodziny a poszczególnymi formami agresji. Edyta Chwalińska (2003) przebadała grupę 58 uczniów liceum (33 dziewcząt i 25 chłopców) w wieku 16-18 lat, którzy oceniali spójność i adaptacyjność własnych rodzin przy pomocy Kwestionariusza Faces III (Radochoński, 1987), a swoje zachowania agresywne przy pomocy Kwestionariusza do Badań Agresywności. Celem badań było stwierdzenie, czy istnieją różnice w poziomie różnych form agresji u uczniów spostrzegających spójność i adaptacyjność własnych rodzin jako skrajne (wysoki lub niski poziom) lub zrównoważone. Uzyskane przez E. Chwalińską rezultaty dotyczące zależności między spójnością rodziny a napastliwością fizyczną przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1.Spójność rodziny a wysoki i niski poziom agresji fizycznej dzieci


Z danych wynika, że przy niskiej spójności rodziny uczniowie statystycznie znacząco częściej przyznawali się do wysokiej agresji fizycznej. W badaniu stwierdzono również współzależność między spójnością rodziny a negatywizmem, co prezentuje tabela 2. Uzyskane wskaźniki pokazują, że wystąpiła współzależność między wysoką spójnością rodziny a niskim poziomem negatywizmu. Badani spostrzegający własną rodzinę jako wysoko spójną rzadziej kwestionowali autorytet rodziców i innych osób dorosłych i w mniejszym stopniu buntowali się przeciw obowiązującym normom i nakazom, a występująca między zmiennymi zależność jest statystycznie istotna (p < 0,05).

Tabela 2. Spójność rodziny a wysoki i niski poziom negatywizmu dzieci


Badania wykazały także, że istnieje współzależność między spójnością rodziny a okazywaniem urazy - ta forma agresji przyjmuje częściej niską wartość w rodzinach o wysokiej spójności. Oprócz tego stwierdzono również współzależność między negatywizmem a adaptacyjnością rodziny. Badani, którzy spostrzegali swoje rodziny jako przeciętnie adaptacyjne, a więc posiadające ten wymiar na korzystnym, zrównoważonym poziomie, najczęściej mieli wysoki poziom negatywizmu. Osoby, które uznały swoje rodziny za wysoko adaptacyjne najczęściej miały niski poziom negatywizmu.

Katarzyna Prandzioch (2004) i Anna Swatek (2004) badały związek postaw rodzicielskich z zachowaniami agresywnymi dziećmi. Postawy rodzicielskie (kochająca, wymagająca, ochraniająca, odrzucająca i liberalna) w percepcji dzieci oceniano przy pomocy Kwestionariusza PCR A. Roe i M. Siegelmana w polskiej adaptacji W. Kowalskiego. Badaniami była objęta młodzież gimnazjalna, 60 uczniów w wieku 15-16 lat, w tym 27 chłopców i 33 dziewczęta (A. Swatek) oraz 65 uczniów w wieku 14 lat, wśród których było 29 chłopców i 36 dziewcząt (K. Prandzioch). A. Swatek badała tylko dwa rodzaje agresji - napastliwość fizyczną i słowną. W badaniach K. Prandzioch uchwycono współzależność między postawą kochającą, odrzucającą i liberalną matek a poziomem agresji. Dane dotyczące postawy kochającej i negatywizmu zawiera tabela 3.

Tabela 3.Postawa kochająca matek a negatywizm dzieci


Jak wynika z danych, w badanej grupie dominuje wysoki poziom negatywizmu i dotyczy to zwłaszcza młodzieży wysoko oceniającej poziom postawy kochającej matek. Statystycznie istotnie częściej niski poziom negatywizmu wystąpił u uczniów nisko oceniających postawę kochającą matek. Czując się niekochani, obawiają się im sprzeciwiać. Związek postawy odrzucającej z agresją fizyczną ukazują dane w tabeli 4.

Tabela 4.Postawa odrzucająca matek a napastliwość fizyczna dzieci


Młodzież wysoko oceniająca postawę odrzucającą matek, prawie w 80% wykazywała wysoki poziom agresji fizycznej. Natomiast wysoki poziom postawy liberalnej matek wiąże się u ponad 60% dzieci w wieku 13 lat z autoagresją w postaci poczucia winy.

W badaniach A. Swatek prowadzonych w nieco starszej grupie wiekowej (15-16 lat), stwierdzono związek między postawą liberalną matek a agresją słowną. Przy niskiej postawie liberalnej matek najczęściej występuje wysoki poziom agresji słownej dzieci, natomiast przy wysokim ich liberalizmie ten rodzaj agresji najczęściej występuje na przeciętnym poziomie.

Tabela 5. Postawa liberalna matek a napastliwość słowna dzieci


Rady dla kochających matek
Prezentowane badania prowadzono w małych grupach, a przy małej liczbie badanych bardzo trudno uchwycić zależności między zmiennymi. Ujawniane są wtedy tylko silne współzależności. Badania potwierdziły zatem współzależność między napastliwością fizyczną badanej młodzieży a niskim poziomem spójności rodziny oraz wysokim poziomem postawy odrzucającej matek. Odrzucenie przez matkę szczególnie silnie wiąże się z wysokim poziomem napastliwości fizycznej dzieci.

W systemowych teoriach wysoki poziom spójności rodziny oceniany jest jako niekorzystny dla rozwoju jednostki, prezentowane rezultaty wykazały, że istnieje współzależność między wysoką spójnością rodziny a niskim poziomem takich form agresji, jak negatywizm czy demonstracyjne okazywanie żywionej urazy. Ta współzależność nie wymaga szczególnej interpretacji, gdyż to oczywiste, że osoby silnie ze sobą związane nie będą miały skłonności do negowania własnych racji czy demonstracyjnego okazywania wrogości. Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę fazę rozwoju badanych może się okazać, że uległ zahamowaniu naturalny dla tego wieku bunt przeciw autorytetowi rodziców, który pomaga młodym ludziom w poszukiwaniu własnej tożsamości (zob. Erikson, 1997). Z tego punktu widzenia bardziej pozytywny a zarazem i zrozumiały jest wysoki poziom negatywizmu przy korzystnym, umiarkowanym poziomie adaptacyjności rodziny. Niewykluczone, że umiarkowany poziom adaptacyjności stwarza młodzieży możliwość eksperymentowania z własnym negatywizmem. Podobnie jak w badaniach K. Prandzioch, w przypadku wysokiego poziomu postawy kochającej matek, 75% dzieci przejawiało wysoki poziom negatywizmu, natomiast żadne spośród dzieci nie miało niskiego poziomu tej cechy. Czy zatem wysoki poziom kochającej postawy matek nie powinien jednak ograniczać zbyt daleko posuniętego negatywizmu dzieci? Czy też może intuicja kochających matek powoduje, że dostrzegają w tym tylko przejściowy okres buntu własnego dziecka? Wydaje się jednak, że tak duże przyzwolenie matek na negowanie zasad współżycia społecznego może spowodować wyuczenie się tego rodzaju reakcji i utrwalenie tej formy agresji. Kochającym matkom należałoby zatem zalecić daleko idącą czujność i podjęcie odważnych kroków w ograniczaniu negatywizmu dzieci.

Do takiego wniosku upoważniają wyniki uzyskane ze skonfrontowania wysoko liberalnych postaw matek z poczuciem winy ich 13-letnich dzieci. Zaprezentowane tu rezultaty badań pokazują, że ponad 60% dzieci bardzo liberalnych matek ma wysoki poziom poczucia winy. Zatem brak zdecydowanego określenia przez liberalne matki, jakich norm dziecko powinno przestrzegać, powoduje, że przeżywa ono wyrzuty sumienia z powodu przekroczenia zasad, które samo sobie narzuca. Liberalizm powinien być zwiększany stopniowo, w miarę wzrastania dziecka, wtedy może wpływać ograniczająco na poziom agresji, za czym przemawiają rezultaty uzyskane w badaniach A. Swatek, gdzie u starszych, bo 15 -16-letnich dzieci matek o wysokim poziomie postawy liberalnej stwierdzono niższy poziom agresji słownej.

BIBLIOGRAFIA
Chwalińska E. (2003), Spójność i adaptacyjność rodziny a zachowania agresywne u dzieci. Częstochowa : WSP (niepublikowana praca magisterska).
Erikson, E.H. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Obuchowska I. (2000), Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 9.
Olson, D.H., Sprenkle, D.H., Russel, C.S. (1979), Circumplex model of marital and family systems I: Cohesion and adaptability dimensions, family types, and clinical applications. Family Process, 18.
Prandzioch K. (2004), Postawy rodzicielskie matek a zachowania agresywne dzieci. Częstochowa :WSP (niepublikowana praca magisterska).
Radochoński, M. (1987), Choroba a rodzina. Rzeszów: WSP.
Swatek A. (2004), Postawy rodzicielskie matek a zachowania agresywne dzieci. Częstochowa: WSP (niepublikowana praca magisterska).
Tyszkowa, M. (1996), Jednostka a rodzina: interakcje, stosunki, rozwój. w: M Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa (red.), Psychologia rozwoju człowieka, t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ziemska M. (1973), Postawy rodzicielskie. Warszawa: Wiedza Powszechna.