Bogumiła Bogacka-Osińska

Świat, w którym żyjemy jest pełen przemocy. Każdego dnia środki masowego przekazu informują nas o aktach agresji. Przemoc dla jednych stała się sposobem na życie, dla innych udręką.
Jeśli zapytalibyśmy przypadkowe osoby, czy doświadczyła przemocy, w większości przypadków otrzymalibyśmy odpowiedź twierdzącą. Jeśli to samo pytanie zadalibyśmy dzieciom i młodzieży, można by oczekiwać podobnego stwierdzenia.
Jeśli chodzi o problematykę przemocy to dużo uwagi poświęca się krzywdzeniu dzieci przez
osoby dorosłe. Jednak coraz częściej zaczynamy mówić
o krzywdzeniu dzieci przez dzieci, a nawet przemocy stosowanej przez dzieci wobec dorosłych.
Nie obce nam są przypadki stosowania przemocy w środowisku dzieci i młodzieży. Coraz częściej agresorem jest kolega lub koleżanka z tej samej klasy bądź szkoły, którzy poprzez tę metodę działania chcą wzmocnić swoją pozycję w grupie rówieśniczej. stawiamy sobie pytanie, co robić, aby skutecznie przeciwdziałać przemocy. Teoretycznie znamy na nie odpowiedź. Praktycznie, napotykamy na wiele przeszkód, co nie znaczy, że znajdujemy się w sytuacji bez wyjścia.

Przestępczość wśród nieletnich
Jak przedstawia się udział nieletnich w przestępczości, zwłaszcza tej, skierowanej przeciwko życiu i zdrowiu ludzkiemu?
Dane zebrane przez Komendę Stołeczną Policji pokazują, że w 2002 roku ujawniono 2910 nieletnich sprawców (o 29 więcej niż w 2001 roku). Udowodniono im popełnienie 5916 czynów karalnych (o 425 więcej niż w 2001 roku). Wskaźnik udziału czynów nieletnich w ogólnej liczbie
stwierdzonych przestępstw wyniósł 5%. Nieletni stanowili 9% ustalonych osób podejrzanych.
Niepokojącym zjawiskiem w przestępczości nieletnich jest utrzymujący się od kilku lat wysoki odsetek młodych sprawców dokonujących czynów niebezpiecznych dla życia i zdrowia.

W 2002 roku największy udział czynów nieletnich występował w przestępstwach o charakterze kryminalnym. Wyniósł on 5,4%.

Wiek nieletnich sprawców
Nieletni w większości popełniali czyny karalne indywidualnie (w ponad 80% przypadków). Wśród ustalonych sprawców przestępstw niewielki procent stanowili młodzi ludzie, którzy po raz kolejny weszli w konflikt z prawem (5% ogółu wszystkich nieletnich sprawców).
Na 2910 ujawnionych nieletnich sprawców czynów karalnych 2690, tj. 92,4% było uczniami szkół podstawowych i ponadpodstawowych. 206 sprawców, którzy dopuścili się czynu zabronionego to osoby do 13. roku życia.
W większości (86,5 %) czynów karalnych dokonywali chłopcy. Wielu nieletnich brało udział w przestępstwach narkotykowych (23,3%). Czyny karalne pod wpływem narkotyków popełniło 14 nieletnich (0,5%).

Dlaczego łamią prawo?
Nieletni popełniają czyny karalne z różnych pobudek. Do stosowania przemocy popycha ich często niedostateczna pomoc lub jej brak ze strony rodziców albo innych osób dorosłych w identyfikowaniu swoich zachowań, jak i ich modyfikowaniu w zależności od zaistniałych sytuacji. Czynnikiem sprzyjającym tym zachowaniom może być też modelowanie zachowań dorosłych, jak również konsystencja osobowościowa.
Przykładów, które świadczą o tym, że nieletni coraz częściej stosują tę formę zachowań wobec swoich rówieśników, można mnożyć. Dla poparcia tych słów przytoczę kilka spraw, które zobrazują jednocześnie, w jaki sposób działają nieletni agresorzy.
- Dwie uczennice gimnazjum, popełniły 15 czynów karalnych, polegających na nakłanianiu do spożywania alkoholu, biciu oraz znęcaniu się nad kolegami i koleżankami z klasy.
- 10-letni chłopiec bił uczniów, posługując się atrapami pistoletów i noża, groził nauczycielom ze szkoły pozbawieniem życia.
- Dwie uczennice gimnazjum wysyłały do koleżanek SMS-y z groźbami. W toku prowadzonych czynności ustalono, że jedna ze sprawczyń dokonywała znieważeń, znęcała się nad koleżankami i kolegami z klasy, nakłaniania ich do spożywania alkoholu,
- W jednej z warszawskich szkół, problem wychowawczy był na tyle trudny, że dyrekcja szkoły postanowiła poszukać pomocy policji, aby wspólnie rozwiązać trudności, jakie występowały z pewną grupą uczniów. Sprawa dotyczyła przemocy stosowanej przez podopiecznych. Przejawiała się ona w postaci wymuszeń papierosów, pobić, podpalania ubrań kolegom. W wyniku ustaleń policji okazało się, że uczniowie dopuszczali się różnorodnych aktów agresji wobec swoich koleżanek i kolegów. Zachowanie nieletnich było tak drastyczne i naganne, że w pełni wyczerpywały znamiona przestępstw, takich jak: rozboje, wymuszenia rozbójnicze, groźby karalne, narażenia na niebezpieczeństwo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, nietykalności cielesnej, znieważeń, pobić. Młodzież czuła potęgę siły działania w grupie właśnie w ten sposób.

Dręczenie kotów
W policyjnej praktyce znane są przypadki występowania "fali" placówkach pełniących funkcję opiekuńcze i wychowawcze. Zjawisko to wiąże się z ustalaniem przez młodzież zasad postępowania w stosunku do nowo przybyłych osób, którym wyznacza się wyraźnie określone miejsce w hierarchii. Pozbawia się ich prawa do dysponowania swoją własnością; wymaga podporządkowania ustalonym przez przywódcę grupy zasadom. Takim przywódcą jest na ogół wychowanek najdłużej przebywający w placówce.
Zjawisko "dręczenia kotów" funkcjonuje w wielu środowiskach młodzieżowych. Utrudnia prawidłowe funkcjonowanie w grupach formalnych i nieformalnych dzieci. Jest to problem, który należy rozpatrywać nie tylko przez pryzmat ścigania sprawców tych czynów, ale łączyć go ściśle z wychowaniem młodego pokolenia.

Co robi policja?
W jaki sposób warszawska policja stara się zapobiegać narastającej fali przemocy w środowiskach dzieci i młodzieży? Jej działania obejmują przede wszystkim: podejmowanie wszelkich, niezbędnych czynności procesowych przewidzianych prawem w związku z otrzymanymi informacjami o przestępstwach popełnianych na szkodę małoletnich; przeprowadzanie interwencji profilaktycznych, zwracanie się z wnioskami do właściwych instytucji i organizacji celem unormowania sytuacji opiekuńczej i wychowawczej małoletnich; włączanie się w działania edukacyjne, które mają za zadanie kształtowanie świadomości prawnej dzieci i młodzieży oraz postaw prospołecznych.
W zależności od indywidualnie opracowanych przez placówki oświatowe programów profilaktyki szkolnej oraz programów wychowawczych, policjanci prowadzą prelekcje dotyczące odpowiedzialności karnej nieletnich. Pogadanki są adresowane do uczniów, nauczycieli i rodziców. Realizowane są także inne formy działań o charakterze edukacyjno-informacyjnym w zakresie rozpoznawania zagrożeń i sposobów ich unikania oraz wskazywania podmiotów mogących udzielić pomocy dziecku.
Sprawdzoną formą działań prewencyjnych prowadzonych przez warszawską policję jest funkcjonowanie (od ponad dwóch lat) patroli szkolnych w rejonach szczególnie zagrożonych placówek oświatowych. Ta formuła pełnienia służby na ogół spotyka się z dużą akceptacją ze strony dyrektorów szkół, grona pedagogicznego i rodziców.
Policja dąży do tego, aby być partnerem do dla instytucji powołanych do opieki i wychowania dzieci oraz młodzieży, aby zagwarantować dzieciom ustawowe prawo do godności, szacunku, nietykalności osobistej, prawo do wolności od przemocy fizycznej czy psychicznej.
Chcielibyśmy, aby problem przemocy w szkole przestał być traktowany jako wstydliwy, który sam się rozwiąże. Wymaga on coraz większego zaangażowania dorosłych i dlatego musimy być wrażliwi na każdy sygnał, świadczący o tym, że dzieci są oprawcami lub ofiarami, jeśli chcemy, aby uczyły się odpowiedzialności wynikającej z faktu bycia członkiem społeczeństwa. Nam natomiast nie wolno zapominać, że powinnyśmy dążyć do tego, aby być społeczeństwem wychowującym.

Bibliografia
1. Zimbardo G., Psychologia i życie, Warszawa 1999.
2. Dane statystyczne Komendy Stołecznej Policji.
3. Bryk J., Przemoc wobec dzieci w środowisku szkolnym [w:] Bezpieczeństwo człowieka w środowisku lokalnym (red.) W. Ciczkowski, Olsztyn 1999.
4. Żygulski K., Agresja [w:] Encyklopedia psychologii (red.): W. Szewczyk, Warszawa 1998.
5. Analiza roczna Sekcji ds. Nieletnich i Patologii Wydziału Prewencji KSP, Warszawa 2003.
6. Paziowie B. I G., Szkoła, która ochrania. Szkolny program profilaktyki, Kraków 2002.
7. Czyż E. (red.), Dziecko i jego prawa, Warszawa 1992.
8. Znaniecki F., Socjologia wychowania. t. 1, Warszawa 1982.