Sharon D. Herzberger

82% badanych rodziców potwierdziło występowanie agresji w relacjach między dziećmi; dwie trzecie rodziców podało, że ich nastoletnie dzieci biją brata i siostrę średnio 19 razy w roku.

Fragmenty z książki S.D. Herzberger Przemoc domowa.
Perspektywa psychologii społecznej, PARPA, Warszawa 2002.

Większość ludzi uważa przemoc wśród rodzeństwa za naturalne zjawisko, które jest "normalną" częścią wzrastania w rodzinie (Gelles i Cornell, 1985; Pagelow, 1989). Ale już sama powszechność tego zjawiska sprawia, że i ta przemoc nie powinna być ignorowana. Tooley (1980) opisuje szczególnie drastyczny przykład przemocy wobec rodzeństwa:
"Allen reagował widocznym przerażeniem na obecność swojego ośmioletniego brata i na słowa swej trzyletniej siostry, która groziła, że "uderzy go skarpetką". Allena skierowano do szpitala psychiatrycznego dla dzieci i przyjęto na oddział. Matka, pani J., opowiadała bez oznak przejęcia, że w ciągu ostatniego roku starszy brat próbował utopić Allena w wannie, zepchnął go ze schodów, zranił go w głowę tak mocno, że trzeba było założyć 12 szwów, a także podłożył w domu ogień. W tym ostatnim przypadku Allen, mimo że rodzice tego w pełni nie potwierdzili, znalazł się w pułapce w swojej sypialni, skąd uratowali go strażacy używając węży i siekier."
Straus i współpracownicy (1980) stwierdzili, że przemoc pomiędzy rodzeństwem jest najczęstszą formą przemocy w rodzinie. W rodzinach, w których wychowują się chłopcy, stwierdza się więcej przemocy niż w rodzinach, w których są chłopcy i dziewczynki bądź tylko dziewczynki. Inne badania (Roscoe, Goodwin i Kennedy, 1987), w których zbierano dane od uczniów siódmej klasy, ujawniły jeszcze większe rozmiary przemocy. Aż 88% chłopców i 94% dziewcząt przyznało, że w ciągu ostatniego roku było ofiarą przemocy ze strony rodzeństwa, a 85% chłopców i 96% dziewcząt stosowało przemoc. Mimo że dane wskazują na więcej podobieństw niż różnic w typach przemocy doświadczanych przez chłopców i dziewczynki, to jednak chłopcy doznają poważniejszych form przemocy i częściej są jej sprawcami.
Relacje
pomiędzy rodzeństwem
Rodzeństwo może wywierać na siebie tak pozytywny, jak i negatywny wpływ. Dzieci posiadające młodsze rodzeństwo opiekują się nim i w ten sposób ćwiczą umiejętności, z których będą w przyszłości korzystać jako rodzice (Bryant, 1989). Opieka doznawana ze strony starszego rodzeństwa dostarcza młodszym dzieciom wiedzy o systemie wartości, zasadach i wyzwaniach, jakie niesie ze sobą życie w społeczeństwie (Ervin-Tripp, 1989). Młodsze dzieci zwykle podziwiają swych braci i siostry (Buhrmester i Furman, 1990). Starsze rodzeństwo zwykle sprzecza się z młodszymi dziećmi, przejawia jednak wobec nich zachowania opiekuńcze, jest również postrzegane przez młodsze dzieci jako osoby, na których opiekę można liczyć (Buhrmester i Furman, 1990).
W relacjach między rodzeństwem często występują konflikty, a nierzadko również przemoc. Mimo to niektórzy wierzą, iż konflikty pomiędzy rodzeństwem sprzyjają rozwojowi społecznemu dzieci. Bank i Kahn (1982) sugerują, że stanowią one swoiste społeczne laboratorium, w którym dzieci uczą się, jak rozwiązywać problemy. Autorzy ci są zdania, że konflikty mogą sprzyjać lojalności wobec rodzeństwa i dostarczać sposobu na akceptowane rozładowanie agresji, pozwalają poznać podobieństwa i różnice pomiędzy ludźmi, a także pomagają dzieciom określić ich własną indywidualność (Hartup i Laursen, 1993).
Antagonizmy są częstsze, gdy różnica wieku pomiędzy rodzeństwem jest niewielka, zmniejszają się w miarę dorastania (Buhrmester i Furman, 1990). Rodzeństwo tej samej płci przeżywa więcej konfliktów (Minnett, Yandell i Santrock, 1983), z drugiej strony czuje się ze sobą bliżej związane niż rodzeństwo przeciwnej płci (Furman i Buhrmester, 1985). Chłopcy swoim zachowaniem mogą wywoływać więcej obrażeń u rodzeństwa niż dziewczynki. Te ostatnie stosują jednak szeroki wachlarz zachowań agresywnych. Mniej poważne akty agresji mogą więc być popełniane równie często przez chłopców, jak i przez dziewczynki (Felson, 1983; Goodwin i Roscoe, 1990). Dzieci, które nie ujawniają agresji bądź demonstrują ją w "normalnym" natężeniu, angażują się w krótkotrwałe konflikty. Rodzeństwo bardzo agresywne toczy przedłużające się spory (Loeber i Tengs, 1986; Patterson, 1984).
Podstawą każdej relacji między rodzeństwem, z wyjątkiem bliźniąt, jest asymetria władzy (Furman i Buhrmester, 1985; Sutton-Smith i Rosenberg, 1968). Podobnie jak w przypadku innych relacji w rodzinie, władza przejawia się w negatywnej formie - starsze dzieci dominują nad młodszymi i narzucają im swoją wolę. Różnice w zakresie władzy manifestują się również w pozytywnych interakcjach - starsze dziecko opiekuje się młodszym rodzeństwem. Młodsze dzieci zwykle znajdują sposoby, by zredukować negatywne skutki braku równowagi. Częściej zwracają się do dorosłego z prośbą o pomoc w rozwiązaniu konfliktu albo przynajmniej grożą, że to uczynią (Sutton-Smith i Rosenberg, 1968).
Rodzice mają duży wpływ na relacje pomiędzy rodzeństwem. Dzieci zwracają uwagę na to, jak rodzice odnoszą się do ich rodzeństwa i zestawiają to ze sposobem, w jaki same są traktowane (Dunn, 1992). Rywalizacja stanowi ważny wymiar relacji pomiędzy rodzeństwem, zaś dzieci zauważają rzeczywistą lub wyimaginowaną stronniczość swych rodziców.
Zaangażowanie rodziców w konflikty dzieci zwykle komplikuje relacje pomiędzy rodzeństwem. Rozmowy ze studentami na temat stosunków z rodzeństwem ujawniły, że jeśli matki interweniują w sytuacje konfliktowe, wówczas dzieci walczą ze sobą znacznie dłużej (Felson, 1983). Większa intensywność sporu może wynikać z podejmowanych przez młodsze dzieci prób rozwiązania konfliktu na swoją korzyść poprzez odwołanie się do rodziców. Gdy rodzice interweniują rzadko, młodsze dzieci podporządkowują się starszemu rodzeństwu, a otwarte konflikty nie występują tak często.
Badania wskazują również, że rodzice agresywnych dzieci ignorują wiele spośród ich zachowań, zwracając uwagę wyłącznie na te najbardziej skrajne (Bank i Kahn, 1982; Patterson, 1984). Kiedy zaś starają się zdyscyplinować agresywne dziecko, to stosowane przez nich kary nie są skuteczne (Patterson, 1984).
Dzieci doskonale wiedzą, kiedy ich agresja wywoła negatywne skutki, na przykład w postaci kary ze strony rodziców. Ta wiedza modyfikuje sytuacje konfliktowe. Badania nad konfliktami pomiędzy rówieśnikami wskazują, że chłopcy spodziewają się mniejszej dezaprobaty ze strony rodziców i czują się mniej winni z powodu swego agresywnego zachowania niż dziewczynki (Perry, Perry i Weiss, 1989). Chłopcy dostrzegają również więcej pozytywnych następstw agresji (np. przejęcie kontroli), są mniej zaniepokojeni potencjalnymi negatywnymi następstwami (np. odwet ze strony ofiary, cierpienie ofiary; Boldizar, Perry i Perry, 1989). Te różnice w zakresie oczekiwań i ocen mogą wyjaśnić częstsze występowanie u chłopców zachowań agresywnych wobec rówieśników.
Przeprowadzone w 1975 r. przez Hotalinga i Strausa ogólnokrajowe badania wykazały, że 37% dzieci z rodzin, gdzie nie występuje przemoc, krzywdzi swoje rodzeństwo. Gdy jednak w rodzinie dochodziło do przemocy w relacjach małżeńskich i wobec dzieci, odsetek ten sięgał 100%.
Interwencja
w przypadku przemocy między rodzeństwem
Skoro społeczeństwo akceptuje - z wyjątkiem przypadków szczególnie brutalnych - bójki pomiędzy rodzeństwem, to nic dziwnego, że opracowano bardzo niewiele programów interwencji uwzględniających krzywdzenie rodzeństwa. Badania Pattersona (1984) ujawniły, że często w rodzinach, w których jedno z dzieci zachowuje się agresywnie, występują zaburzone wzorce interakcji, które powinny być zmienione (patrz także Loeber i Tengs, 1986). Stosowanie siły przez jedno z rodzeństwa wywołuje podobne zachowania u innych, nawet u rodziców. Patterson (1984) radzi, by uczyć rodziców z takich rodzin używania czasu wyłączonego wówczas, gdy dziecko zachowuje się niewłaściwie wobec rodzeństwa lub rodziców. Czas wyłączony przerywa eskalację przemocy i łańcuch agresywnych interakcji, które są wyraźnie widoczne w przypadku przemocy między rodzeństwem (Loeber i Tengs, 1986; Patterson, 1984). Ta technika dyscyplinowania uczy również strategii rozwiązywania konfliktów bez uciekania się do agresji.

Odsetek aktów przemocy, w których rodzeństwo jest ofiarą i sprawcą

Bibliografia do artykułu znajduje się w książce Sharon D. Herzberger Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej, PARPA, Warszawa 2002.