Anna Staszewska

Ochrona praw dziecka stanowi istotną część dziedziny określanej jako ochrona praw człowieka. Jej podstawę prawną tworzą normy prawa międzynarodowego i krajowego. W prawie polskim zawarta jest ona w Konstytucji i szeregu akt prawnych, regulujących różne dziedziny życia, na przykład edukację, opiekę i zdrowie, a także w ustawach kodeksowych, takich jak kodeks karny, kodeks cywilny, pracy, rodzinny i opiekuńczy.

Ochrona międzynarodowa opiera się na dokumentach prawnych, które z uwagi na obszar obowiązywania dzieli się na powszechne, uchwalane przez Organizację Narodów Zjednoczonych (Pakty Praw Człowieka, Konwencja o Prawach Dziecka) i regionalne (na przykład Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności).

Rozważając więc, w jakim zakresie przysługuje dziecku ochrona prawna w, trzeba uwzględnić także obowiązujące nas normy prawa międzynarodowego. Prawo międzynarodowe wyznacza minimalny katalog ochrony praw i wolności, poniżej którego nie wolno określić poziomu ochrony krajowej. Miejsce traktatów międzynarodowej ochrony praw człowieka w polskim porządku prawnym określa




Konstytucja
w artykule 87: "Źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia".

W artykule 91 Konstytucja mówi: "Umowa międzynarodowa (…) ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową". Konstytucja przyznaje więc traktatom międzynarodowym bardzo wysoką rangę i zachęca do ich bezpośredniego stosowania.

Coraz częściej dają temu wyraz sędziowie w swoich orzeczeniach:

W głośnej sprawie z 1998 roku, w której wojewoda warszawski wydał rozporządzenie ustanawiające zakaz przebywania małoletnich na ulicach i w miejscach publicznych w godzinach od 23.00 do 6.00 bez opieki dorosłych, Rzecznik Praw Obywatelskich złożył skargę do Naczelnego Sądu Administracyjnego zarzucając, że zarządzenie narusza przepisy Konstytucji. Naczelny Sąd Administracyjny przyznał, że organy władzy publicznej mają obowiązek prowadzenia działań ograniczających przestępczość i demoralizację małoletnich, jednak działania te powinny być prowadzone w granicach prawa, z uwzględnieniem wolności i praw człowieka gwarantowanych w Konstytucji RP i ratyfikowanych umowach międzynarodowych. Sąd powołał się tu na artykuł ósmy Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (ograniczający możliwość ingerencji władzy w prawo do poszanowania życia prywatnego) i konstytucyjne prawa i wolności człowieka - wolność poruszania się po terytorium RP, wolność osobistą, prawo do wolności wychowania dzieci. NSA stwierdził nieważność rozporządzenia.


W innej sprawie z lipca 1994 roku, dotyczącej zwiększenia punktów sprzedaży alkoholu, NSA uzasadniał: "Osobami, które najbardziej dotyka plaga alkoholizmu rozlewającego się jak potop przez nasz kraj, są małoletnie dzieci i dlatego konieczne jest nawiązanie do Konwencji o Prawach Dziecka [...] Postanowienia tego aktu prawno-międzynarodowego mają szczególną rangę i powinny służyć za kierunkowskaz przy wykładni prawa wewnętrznego".
Najważniejszym zawartym w Konstytucji przepisem prawnym zawierającym gwarancję ochrony praw dziecka jest artykuł 72, który stanowi: "Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją".

Inna, równie ważna zasada zawarta jest w artykule 40 Konstytucji: "Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych."

Traktatem międzynarodowym dotyczącym wyłącznie dzieci jest




Konwencja o Prawach Dziecka,
uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w listopadzie 1989 roku.

Polska ratyfikowała Konwencję w lipcu 1991 roku.

Na katalog praw przyznanych dziecku w Konwencji składają się prawa cywilne (prawa i wolności osobiste dziecka, najważniejsze wśród nich to: prawo do życia, obywatelstwa, tożsamości, prawo do rodziny, do prywatności, do wolności wyrażania poglądów, religii, prawo do wolności od przemocy), socjalne (prawo do ochrony zdrowia i zabezpieczenia socjalnego), kulturalne (prawo do nauki, do korzystania z dóbr kultury, prawo do informacji i znajomości swoich praw) i polityczne (prawo stowarzyszania się i pokojowych zgromadzeń).

Zasada ochrony dziecka przed wszelkimi formami złego traktowania zawarta jest w artykule 19 Konwencji, który mówi:

"1. Państwa-strony będą podejmowały wszelkie kroki w dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania bądź złego traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania w celach seksualnych dzieci pozostających pod opieką rodzica(ów), opiekuna(ów), prawnego(ych) lub innej osoby sprawującej opiekę nad dzieckiem,

2. Tego rodzaju środki ochronne powinny obejmować, tam gdzie jest to właściwe, skuteczne przedsięwzięcia w celu stworzenia programów socjalnych dla realizacji pomocy dziecku oraz osobom sprawującym opiekę nad dzieckiem, jak również innych form działań prewencyjnych dla ustalania, informowania, wszczynania i prowadzenia śledztwa, postępowania, notowania wymienionych wyżej przypadków niewłaściwego traktowania dzieci oraz tam, gdzie jest to właściwe - ingerencję sądu."

Państwa, które ratyfikowały Konwencję, zobowiązują się ponadto do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku i nadużyć seksualnych (artykuł 34), a także przed torturami bądź okrutnym, nieludzkim czy poniżającym traktowaniem lub karaniem (artykuł 37).

Prawa dziecka, podobnie jak prawa człowieka w ogóle, dotyczą relacji państwo - dziecko. Przepisy nakazujące ochronę dziecka przed wszelkimi formami złego traktowania nakładają więc na państwo obowiązek stworzenia takiego systemu ochrony praw dziecka, który zabezpieczyłby te prawa zarówno przed ingerencją państwa, jak i innych ludzi. Brak skutecznych środków ochrony prawnej może być uznany za naruszenie prawa dziecka do ochrony przed złym traktowaniem.

Należy pamiętać też, że wszelkie prawa mające na celu zapewnienie nietykalności fizycznej i moralnej człowieka są prawami nienaruszalnymi. Nie mogą być one ograniczone w żadnych okolicznościach, nie można się też ich zrzec.


Podobnie jak większość traktatów międzynarodowej ochrony praw człowieka również Konwencja o Prawach Dziecka przewiduje pewną kontrolę przestrzegania jej postanowień przez państwa, które ją ratyfikowały.

Na mocy artykułu 43 Konwencji powołano więc




Komitet Praw Dziecka (CRC).
Jest to dziesięcioosobowy zespół niezależnych, działających we własnym imieniu ekspertów, których celem jest czuwanie nad przestrzeganiem praw Konwencji i badanie postępów poszczególnych państw w realizacji przewidzianych w niej zobowiązań.

Państwo, które ratyfikowało Konwencję, zobowiązuje się do składania Komitetowi sprawozdań. Zgodnie z artykułem 44 pierwsze sprawozdanie - wstępne - należy złożyć w ciągu 2 lat od ratyfikacji, następne co 5 lat. Sprawozdanie powinno zawierać ocenę realizacji postanowień Konwencji oraz wskazywać na czynniki i ewentualne trudności wpływające na stopień wypełniania zobowiązań. Powinno też zawierać informację o środkach przedsięwziętych w celu realizacji i rozpropagowania praw uznanych w Konwencji. Sprawozdanie jest podstawą debaty, której stronami są Komitet Praw Dziecka i państwo -strona Konwencji.

Komitet spotyka się trzy razy w roku na czterotygodniowej sesji (w styczniu, kwietniu i we wrześniu). Miejscem spotkań jest Genewa. Każda sesja Komitetu poprzedzona jest posiedzeniem Grupy Roboczej, która przygotowuje listę zagadnień do dyskusji nad rządowym raportem. Lista zagadnień opracowywana jest na podstawie raportu rządowego, informacji dostarczonych przez inne "prawoczłowiecze" organy ONZ (np. Komisję Praw Człowieka) i organizacje pozarządowe.

Informacje dostarczane przez krajowe i międzynarodowe organizacje pozarządowe są dla Komitetu szczególnie ważne. Gdyby Komitet nie miał do nich dostępu, wówczas musiałby bezkrytycznie przyjąć raport rządowy, nie mogąc wiele zakwestionować. Raporty rządowe - jak łatwo zgadnąć - przedstawiają rzeczywistość w najlepszym przypadku nieco wyidealizowaną. Zadaniem organizacji pozarządowych jest stworzenie tzw. kontrraportu (komentarza do raportu rządowego). Członkowie Komitetu, choć nie mają formalnego obowiązku wysłuchiwać przedstawicieli organizacji pozarządowych, to chętnie robią to nieformalnie.

Komitet zwraca się też z konkretnymi pytaniami na przykład do Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), Funduszu Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci (UNICEF), Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) itp.

Opracowana przez Grupę Roboczą CRC lista zagadnień przesyłana jest rządom państw-stron Konwencji z prośbą o przygotowanie pisemnej odpowiedzi. To daje delegacji rządowej możliwość przygotowania się do dyskusji w czasie sesji Komitetu, na której będzie omawiane sprawozdanie. Sesje Komitetu są z reguły otwarte i mogą w nich uczestniczyć przedstawiciele organizacji pozarządowych.

Na zakończenia Komitet przygotowuje zalecenia dla rządu w sprawie konkretnego sprawozdania. Sugeruje zazwyczaj potrzebę podjęcia stosownych kroków ulepszających prawo oraz zaleca wprowadzenie stosownych procedur zabezpieczających, wskazując na dziedziny życia, w których prawa dziecka są zagrożone. Komitet wymaga, aby w kolejnym rządowym sprawozdaniu znalazły się informacje o tym, jak sformułowane poprzednio zalecenia zostały uwzględnione w praktyce.

Polska złożyła pierwsze sprawozdanie z wykonywania Konwencji w lipcu 1994 roku, następne zaś z pewnym opóźnieniem (powinno być w 1998 r.). Komitet rozpatrzy je w 2002 roku. W 2003 roku Polska powinna złożyć kolejne sprawozdanie.

Wśród najważniejszych zaleceń Komitetu Praw Dziecka po rozpatrzeniu pierwszego polskiego raportu w 1995 roku znalazło się m.in.: zalecenie wprowadzenia jednoznacznego zapisu zakazującego poniżającego traktowania i karania dzieci (artykuł 40 Konstytucji sprostał temu zaleceniu), wprowadzenie systemu monitorowania przestrzegania praw dziecka, w tym dzieci krzywdzonych, oraz zalecenie wprowadzenia skuteczniejszego systemu pomocy dla dzieci ofiar przemocy.

Mechanizm kontrolny przestrzegania Konwencji o Prawach Dziecka jest jednak dosyć słaby. Nie przewiduje on możliwości występowania ze skargą indywidualną ani przez dziecko ani przez jego opiekuna prawnego. Działanie tego mechanizmu można wzmocnić dzięki presji opinii publicznej. Temu celowi służy obowiązek podawania do ogólnej wiadomości treści rządowych raportów i zaleceń Komitetu Praw Dziecka. Organizacje pozarządowe powinny przypominać władzy o zobowiązaniach wynikających z ratyfikacji Konwencji.

Warto więc śledzić program pracy poszczególnych Komitetów i zapoznawać się z treścią raportów. Warto również przygotować kontrraport, który należy sporządzić w jednym z języków urzędowych ONZ (angielski, francuski, hiszpański, rosyjski, chiński, i arabski) i przesłać go pod adresem Komitetu:

Committee on the Rights of the Child
C/o Centre for Human Rights
United Nations Office at Geneva
1211 Geneva 10, Switzerland

W następnym numerze m.in. o: Komitecie Praw Człowieka, Europejskim Trybunale Praw Człowieka i sprawie A. przeciwko Wielkiej Brytanii.

Anna Staszewska