Krystyna Slany, Izabela Szczepaniak

Współczesne społeczeństwa po raz pierwszy od tysięcy lat dały kobietom możliwość wyboru prokreacyjnego - posiadać czy też nie posiadać dzieci, dały nową ofertę życiową - wolności prokreacyjnej, wolności od dziecka. Nowoczesne techniki kontroli urodzeń skutecznie pozwalają na unikanie prokreacji. Bezdzietność przestaje być tak silnie stygmatyzowana jak w przeszłości, a dzięki masmediom - które przedstawiają wizerunki kobiet pięknych i kreatywnych, często z atrakcyjnymi mężami, partnerami, lecz bez dzieci - trwa społeczne "oswajanie" z nowym zjawiskiem. Radość z posiadania potomstwa zastępowana jest radością samorealizacji i osiągania sukcesu zawodowego lub twórczego.
Prokreacja i rodzicielstwo staje się dzisiaj bardziej konstruktem społecznym niż imperatywem biologicznym. Istnieje wiele czynników, które mogą wpływać na bezdzietność i które odnoszą się do biologicznej, ekonomicznej, społecznej czy osobistej sfery życia człowieka (Baker, 2001). Nie można pominąć także wagi stereotypowego myślenia o bezdzietności. Badania i analizy socjopsychologiczne starają się ukazywać portret kobiet bezdzietnych z własnego wyboru, ukazywać przyczyny bezdzietności i nastawienie do nich opinii społecznej. Najczęściej ukazuje się wizerunek kobiety bezdzietnej z wyższym wykształceniem, pochodzącej z klasy średniej, nastawionej na własny rozwój, na samorealizację, niekiedy na twórczość. Niejednokrotnie postrzega się ją jako posiadającą zaburzenia psychopatologiczne. Niebagatelny wpływ na zachowania prokreacyjne kobiet wywierają traumatyczne przeżycia w dzieciństwie, brak odpowiednich wzorów rodzicielskich, negatywne wzorce identyfikacyjne, także opresywne wychowanie (Hird, Abshoff 2000). Jednakże bezdzietność z własnego wyboru należy analizować nie tylko na płaszczyźnie psychopatologicznej, ale i przede wszystkim w kontekście zmieniających się ról płciowych oraz dezintegracji rodziny nuklearnej. Znaczenie prokreacji można rozpatrywać z punktu widzenia indywidualnego, biologicznego, społecznego czy ekonomicznego. Jak wykazują badania socjologiczne i demograficzne na bezdzietność mają wpływ czynniki ekonomiczne, praca zawodowa kobiet, opóźnianie zawierania małżeństw oraz stosowana regulacja poczęć. Innym fenomenem jest wzrost bezpłodności fizjologicznej obserwowany we wszystkich cywilizowanych krajach, w których z kolei normą społeczną staje się rodzina egalitarna z niską dzietnością. Dzisiaj nie przymusza się kobiet w sposób zdecydowany do realizacji zadań prokreacyjnych, jak to miało miejsce we wcześniejszych epokach.
Odwołując się do ekonomicznych teorii płodności można stwierdzić, iż skoro w nowoczesnych społeczeństwach liczba dzieci nie wiąże się z produktywnością ekonomiczną, a rola kobiety nie ogranicza się jedynie do wykonywania nieodpłatnych funkcji usługowo-konsumpcyjnych na rzecz rodziny - to pojawią się kobiety, które wybiorą inne role niż tylko rolę macierzyńską. Następuje wyraźne przeorientowanie młodych kobiet na cele edukacyjne i zawodowe - coraz bardziej ważne m.in. dla tych kobiet, którym towarzyszą ekonomiczne korzyści z bezdzietności. Te wymierne korzyści można zainwestować - jak to podkreśla teoria "drugiego przejścia demograficznego" - w finansowanie siebie, swoich rodziców czy też inwestować w dobra trwałe. Istnieją, rzecz jasna, także pozaekonomiczne przyczyny bezdzietności z wyboru. Przykładowo: według Camerona i Landa 1990 (za: Hird i Abshoff, 2000) pary bezdzietne okazują sobie więcej miłości, zażyłości, więcej czasu wolnego spędzają razem niż pary z dziećmi, bardziej też dbają o swój rozwój intelektualny. Co więcej - na bezdzietność mogą się decydować osoby ze specyficzną altruistyczną postawą świata. Nie decydują się one na posiadanie własnego potomstwa ze względu na istniejące przeludnienie świata, czy problemy ekologiczne. Orientują się zatem nie na dobro własne, osobiste - ale na dobro ogólne, dobro świata. Osoby nastawione pesymistycznie uważają, iż istniejący wokół nas świat ze swymi zagrożeniami, problemami i patologiami jest środowiskiem zupełnie nieodpowiednim dla prokreacji i wychowywania dzieci.
Stereotypowe obiegowe poglądy informują, iż osoby bezdzietne z wyboru nie lubią dzieci. Tymczasem na ten temat brak jest wiarygodnych badań. Natomiast z praktyki życiowej wiadomo, że wiele takich osób znakomicie funkcjonuje w rolach profesjonalnych związanych z dziećmi też z powodzeniem występują w rolach rodzinnych - jako ciocie czy wujkowie, wspierając psychicznie, moralnie i materialnie swoje systemy rodzinne. Innym czynnikiem warunkującym bezdzietność z własnego wyboru mogą być traumatyzujące doświadczenia z dzieciństwa, takie, jak: rozpad małżeństwa rodziców, inwalidztwo, choroby rodziców lub rodzeństwa, starszy wiek rodziców, ich nadopiekuńczość, lub ich poświęcanie się wyłącznie dla kariery zawodowej, własna odpowiedzialność za młodsze rodzeństwo czy też niemożność sprostania wymogom rodzicielstwa. Czynnikiem zniechęcającym może być także silny lęk przed psychofizycznymi uciążliwościami związanymi z przeżyciem ciąży i porodu (Kocik, 2002). Oczywiście wymienione czynniki mogą być ze sobą splecione i należy je badać łącznie w ciągu cyklu życia kobiety oraz jej partnera.
Generalnie: zjawiska bezdzietności nie należy analizować tylko w sferze psychopatologicznej, lecz przede wszystkim w perspektywie zmieniających się ról płciowych. Bowiem współcześnie bezdzietność jest osobistym wyborem i jawi się jako sposób - styl życia. Z wypowiedzi wielu kobiet bezdzietnych wynika, iż: "Czują się spełnione, szczęśliwe, prowadzą twórcze, bogate życie podejmując wiele inicjatyw, wiele działań". "Życie solo ich zdaniem też może być pełne i szczęśliwe" (Kocik, 2002).

Dane statystyczne na temat bezdzietności w krajach zachodnich i w Polsce. Według danych holenderskich, odsetek kobiet bezdzietnych jest stosunkowo wysoki i tak dla każdej z wyróżnionych kohort: 1960-1964, 1965-1969, 1970-1974 wynosi ok. 20%. Z badań wynika, iż głównymi przyczynami bezdzietności kobiet w wieku powyżej 30 lat było: niezdecydowanie co do woli posiadania dzieci (27%), brak partnera (26%), niechęć partnera do posiadania dzieci (15%), wybór własnego kształcenia się (15%) oraz niemożność łączenia pracy zawodowej z posiadaniem dzieci (15%) (Vital Events, 1999). Natomiast w USA odsetek kobiet bezdzietnych w wieku 40-44 lat w roku 1995 wynosił 18% (w 1976 10%) i 20% wśród kobiet w wieku 35-39 lat (United States Bureau of Census). Szacuje się, że w Kanadzie, Wielkiej Brytanii i Nowej Zelandii bezdzietnymi pozostaje 20% kobiet. W Kanadzie w 1991 roku 35% małżeństw było bezdzietnych w porównaniu do 29% w roku 1961 (Baker, 2001). A. Kalus (2001) przytacza dane dotyczące społeczeństw zachodnich, które wykazują, iż brak dziecka z różnych przyczyn dotyczy około 20-25% wszystkich par małżeńskich i jest to zjawisko rosnące.
W Polsce brak jest generalnie badań nad bezdzietnością dobrowolną (Kalus, 2001). Ograniczone informacje na jej temat można m.in. uzyskać z Narodowych Spisów Powszechnych oraz wyników badań z serii "Ankieta Rodzinna". J. Paradysz (2002), bazując na wynikach NSP, podjął badania dotyczące zawierania małżeństw i dzietności kobiet. Zaprezentował szczegółową analizę ewolucji struktury dzietności kobiet w kohortach małżeńskich z lat 1975-1985. Wynika z niej, Iż odsetek kobiet bezdzietnych w badanych latach przedstawiał się następująco:
Tabela I
Kobiety bezdzietne w kohortach małżeńskich w latach 1975-1985 (w %).

1975	1976	1977	1978	1979	1980	1981	1982	1983	1984	1985
10	8	7	8	7	5	10	8	7	8	8

Źródło: J. Paradysz (2002), Badanie małżeńskości i dzietności kobiet w Narodowych Spisach Powszechnych.

Jak wynika z tabeli I przeciętny odsetek kobiet bezdzietnych w 11 badanych latach był stosunkowo niski i wynosił ok. 7,8%. Badania panelowe (pochodna badań z 1987 roku) zakończone Ankietą Rodzinną - 1995 dowiodły popularności modelu rodziny z dwojgiem dzieci. Autorzy ankiety badając m.in. różne kategorie dzietności ustalili, iż rezultaty odnoszące się do interesującej nas kategorii jaką jest bezdzietność z własnego wyboru przedstawiała się następująco:
Tabela II

Kategorie dzietności	Odsetek kobiet bezdzietnych
Dzietność idealna	AR 1987 - 0,0 AR 1995 - 0,0
Dzietność planowana	AR 1987 - 0,7 AR 1995 - 0,3

Źródło: Uwarunkowania zachowań prokreacyjnych rodzin polskich, GUS 1997;
AR - Ankieta Rodzinna.

Tabela III
Kobiety zamężne bezdzietne według wieku, dzietności dotychczasowej i całkowitej (w %).

	Kobiety bezdzietne	Kobiety bezdzietne
Wiek	Dzietność dotychczasowa	Dzietność całkowita
25-29	2,2	0,8
30-34	3,1	1,4
35-39	5,7	3,3

Źródło: Uwarunkowania zachowań prokreacyjnych rodzin polskich, GUS 1997.


Przedstawione dane wskazują, iż w odniesieniu do dwu kategorii dzietności deklaratywnej manifestowane postawy antyprokreacyjne są statystycznie nieznaczące. Zaś w przypadku dzietności całkowitej - która składa się z dzietności dotychczasowej i jeszcze pożądanej (deklaratywnej) - można wnioskować, iż odsetek kobiet bezdzietnych wyniesie około 6%. Polskie dane statystyczne bazujące na NSP wskazują, iż wzrasta udział małżeństw bez dzieci w ogólnej liczbie rodzin. W roku 1995 było ich 23,6% podczas gdy w roku 1978 21%. Jednak warto pamiętać, że ten typ rodziny jest niejednorodny. Zalicza się tu małżeństwa pierwotnie bezdzietne (młode małżeństwa jeszcze nie posiadające dzieci), jak i małżeństwa starsze, których dzieci już opuściły dom rodzinny (według NSP z roku 1988 małżeństwa starsze stanowiły około 80%). Analizując zaprezentowane dane można stwierdzić, iż w Polsce bezdzietność nie cieszy się popularnością. Dlatego można przyjąć tezę, iż w rodzinach polskich dziecko pozostaje wartością fundamentalną. Zresztą i nie tylko w polskich.

Bibliografia

Ambert A.M. (1990). Ex-Spouses and New Spouses, JAI Press: New York.
Aries Ph. (1962). Centuries of childhood: A Social History Family Life, Vintage Books: New York.
Astone N.M. (1999). Family Demography and Investment in Social Capital, Population and Development Review, vol 25.
Becker G.S. (1981). A Treatise on the Family, Harvard University Press: Cambrige.
Baker E. (2001). Families, Labour and Love, UBC Press: Vancouver.
Badinter E. (1998). Historia miłości macierzyńskiej, Oficyna Wydawnicza Volumen: Liga Republikańska, Warszawa.
Bauman Z. (2000). Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo Sic!: Warszawa.
Beck U., Beck-Gernscheim E. (2002). Indyvidualization. Institutionalized Individualizm and its Social and Consequenses, SAGE Publications: London.
Cameron J. (1990). Why Have Children? A New Zeland Case Study, Canterbury University Press: Christchurch.
Cameron J. (1997). Without Issue: New Zelanders Who Choose Not to Have Children, Canterbury University Press: Chridtchurch.
Cherlin A. (1992). Marriage, Remarriage, Harvard University Press: Cambridge.
Coleman J.S. (1990). Foundations of Social Theory, Cambridge: Harvard University Press.
DeMause L. (ed.) (1974). The History of Childhood, The Psycho-history Press: New York.
Hird M. J., Abshoff K. (2000). Women Without Children: A Contradiction in Terms? Journal of Comparative Family Studies, vol. XXXI, nr 3.
Luxton M. (1997). Feminism and families, Frenwood Publishing: Halifax.
Frątczak E. (2001). Rodzinne tablice trwania życia. Polska 1988/1998, 1994/1995, SGH: Warszawa.
Freddman R. (1975). The Sociology of Fertility, Oxford University Press: New York.
Fukuyama F. (2000). Wielki wstrząs, Politeja: Warszawa.
Hird R.R., Browning S.L. (2000). Women Without Children: A Contradition in Terms?, Journal of Comparative Family Studies, vol. XXXI nr 3.
Kalus A. (2001). Małżeństwa bezdzietne z wyboru w świetle literatury psychologicznej, Problemy Rodziny nr 4/5/6.
Kocik L. (2002). Wzory małżeństwa i rodziny. Od tradycyjnej jednorodności do współczesnych skrajności, Krakowska Szkoła Wyższa im. A.F. Modrzewskiego: Kraków.
Kotowska I. E. (red.) (1999). Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Szkoła Główna Handlowa: Warszawa.
Lesthaeghe R., van de Kaa D.J. (1986). Twee demografische transities W: R. Lesthaeghe, D.J. van de Kaa (eds.), Bevolking - Groei en Krimp, Van Loghum-Slaterus: Deventer.
Mason M.A., Skolnick A., Sugarman A.D. (1998). All Our Families. New Policies for a New Century. Oxford University Press: New York.
Mason K.O. (1997). Gender and demographic change: what do we know?, W: G.W. Jones et al.(ed.), The Continuing Demographic Transition, Clarendom Press: Oxford.
McDonald P. (2000). Gender equity in theories of fertility transition, Population and Development Review, vol. 26, nr 3.
Okólski M. (1990). Teoria przejścia Demograficznego, PWE: Warszawa.
Paradysz J. (2002). Badanie małżeńskości i dzietności kobiet w Narodowych Spisach Powszechnych. W: Z. Strzelecki, T. Toczyński (red.) Spisy Ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921-2002, GUS: Warszawa. Rodzina polska w świetle wyników NSP 1988, (1988), GUS: Warszawa.
Sah R. (1991). The effect of child mortality changes on fertility choice and parental welfare, Journal of Politycal Economy nr 99.
Slany K. (1989). O wielkości rodziny i uznawaniu wartości dziecka w jej życiu na przykładzie wybranych teorii płodności, Problemy Rodziny nr 5.
Slany K. (2002). Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Zakład Wydawniczy NOMOS: Kraków.
Sutherland N. (1976). Children in English-Canadian Society: Framing the Twenthieth Centuary Consensus, University of Toronto Press: Toronto.
Uwarunkowania zachowań prokreacyjnych rodzin polskich, (1997), GUS: Warszawa.
Van de Kaa D.J. (1987). Europe’s Second Demographic Transition, Population Bulletin, nr 42 (I).
Van de Kaa D.J. (1999). Europe and its Population: The Long View, European Populations, Unity in Diversity, Kluwer Academic Publishers: Dordercht.
Vital Evens (1999), Past, Present and Future of the Dutch Population, Statistic Netherlands.
Willis R. (1999). A theory of out of wedlock childbearing, Journal of Political Economy, nr 107.