Marzena Sendyk

W okresie naszej transformacji systemowej znacznie nasiliło się zjawisko dysfunkcjonalności rodziny. Wyraża się ono między innymi osłabieniem więzi uczuciowej między członkami rodziny, utratą poczucia przynależności oraz eliminowaniem sfery emocjonalnej na korzyść wartości materialnych (Cudak, 1995, ss 8, 45). Na tym tle pojawia się niedostatek psychicznego kontaktu dzieci z rodzicami. Dlatego wzrasta liczba dzieci przeżywających dotkliwe osamotnienie wśród osób formalnie najbliższych. Nie chodzi więc tutaj o fizyczne porzucenie dziecka, lecz o brak więzi psychicznej (Gajewska, 2001, s. 267). Według E.Kozdrowicz (2001. ss 258 - 260). Rodzice często są nieobecni w doświadczeniach i przeżyciach dzieci, nie dając im wystarczającego oparcia - co rodzi niepewność, nieufność i lęk oraz prowadzi do swoistego zagubienia dziecka. Wyniki sondażu przeprowadzonego w roku 1998 przez Centrum Badania Opinii Społecznej (za: Szymański, 1999, s. 47-48) wskazują na wzrost złego samopoczucia w rodzinach. W sondażu tym ustalono, że w ostatnich latach nastąpiło znaczne pogorszenie się atmosfery w rodzinach: 73% dorosłych respondentów wspomina dom rodzinny jako miejsce, w którym czuli się kochani i rozumiani, 11% odczuwało w nim miłość, jednak przy braku pełnego zrozumienia. Natomiast przedstawiciele współczesnej młodzieży znacznie rzadziej stwierdzali, że czują się kochani i rozumiani w domu (50% badanych). Niemal co trzeci sądzi, że rodzice go nie rozumieją.
W bardzo trudnej sytuacji znajdują się dzieci z rodzin z symptomami patologii, rodzin bardzo biednych, a także dzieci z zaburzeniami rozwoju. Jednak rodziny, w których dominuje więź przedmiotowa spotkać można we wszystkich środowiskach społecznych. W rodzinach tych rodzice nie okazują dzieciom miłości, serdeczności, zainteresowania i zadowolenia oraz gotowości do niesienia pomocy. Narażają tym samym dzieci na poczucie osamotnienie. A poczucie to - jak dowiedziono - jest znacznie bardziej bolesne i groźniejsze dla zdrowia psychicznego, aniżeli całkowity brak rodziny. W przekonaniu H.Izdebskiej (1980): "Mieć bliskich i czuć się samotnym to najgorszy rodzaj samotności, ponieważ zabija w człowieku nadzieję, osłabia motywację, deformuje psychicznie". Samotność może się pojawić w różnych okresach życia, wyjątkowo niebezpieczna jest jednak w okresie dorastania, któremu towarzyszy zwiększona emocjonalność oraz liczne napięcia nerwowe. W tym okresie życia dziecka szczególnie potrzebuje dowodów uczucia ze strony rodziców, potrzebuje przejawów doceniania go i uznawania.
Termin "osamotnienie" ma wiele zakresów znaczeniowych. Według K.Kmiecik-Baran (1988) osamotnienie: (1) jest odczuciem subiektywnym i nie należy utożsamiać go z obiektywną izolacją społeczną; (2) jest rezultatem braku pożądanych relacji społecznych; (3) zawsze jest związane z przykrymi emocjami prowadzącymi do zaburzeń zachowania. Jan Szczepański (1988, s. 122) pisze: "Izolacja, brak porozumienia, brak wzajemnego zrozumienia, brak zainteresowania osobą i jej sprawami, to najważniejsze czynniki zjawiska społecznej i psychicznej samotności". Autor ten (1978) odróżnił "samotność" i "osamotnieni" jako dwa różne stany i postacie ludzkiego bytowania. Dowiódł, że samotność jest stanem wynikającym z własnego wyboru - człowiek samotny to człowiek nie mający kontaktu z ludźmi, ale mający kontakt z sobą samym, ze swym światem wewnętrznym. Natomiast osamotnienie to stan, w którym występuje brak kontaktu z innymi ludźmi oraz z sobą samym. Osamotnienie jest to sytuacja, w której człowiek nie znajduje oparcia w innych, ani też w swoim świecie wewnętrznym. Samotność może być stanem pozytywnym, jeżeli jest wybrana, pożądana lub krótkotrwała (Pawłowska, Jundziłł, 200, s. 21); jeżeli jednak trwa zbyt długo - zazwyczaj prowadzi do osamotnienie.
Osamotnienie - jak podaje M.Szyszkowska (1979, s. 409) - stanowi dla człowieka ciężar psychiczny i może doprowadzić do niekorzystnych "odkształceń psychicznych". Badania (cyt. Za: K.Kmiecik-Baran, 1992, s. 122-123) dowodzą, iż osobowość ludzi osamotnionych nie spełnia swoich funkcji w sposób zadowalający. Osamotnienie wiąże się z takimi właściwościami osobowości, jak: małe poczucie własne wartości, introwersja, zewnętrzne poczucie kontroli, mała potrzeba przynależności, niska samoocena, wysoki poziom lęku społecznego i ogólnego, zmniejszona aktywność, poczucie alienacji, nadmierna koncentracja na sobie, nieśmiałość, brak pewności siebie. Natomiast zdaniem J.Rembowskiego (1991) poczucie opuszczenia może prowadzić do samozniszczenia lub wewnętrznie ukierunkowanej wrogości, może także objawiać się agresją i jest silnie związane z niepokojem. K.Kmiecik-Baran (1988) pisze, że osamotnieniu towarzyszy cierpienie, ból i rozpacz, samotność zaś pozwala na rozwijanie siebie, odkrywanie i realizację własnych możliwości, daje poczucie wolności, pozwala na kontemplację, umożliwia rozwijanie refleksji i fantazji.
Osamotnienie zatem - w odróżnieniu od samotności - w każdym przypadku jest stanem niepożądanym, bo zagraża psychicznemu zdrowiu jednostki. Powyższe rozważania dotyczą jednak człowieka dorosłego, który mając swój świat wewnętrzny może z niego czerpać treści do życia, izolując się od ludzi. Jest to samotność nie obarczona pustką egzystencjalną, czyli nie przekraczająca granic psychicznej wytrzymałości. Natomiast dziecko jeszcze tego świata wewnętrznego nie posiada lub posiada w stopniu ograniczonym. Dlatego występuje u niego brak kontaktu z sobą samym i brak kontaktu z ludźmi, czyli osamotnienie (Łopatkowa, 1989, s. 3-6). Inaczej to ujmując: samotność jest dla dziecka zawsze osamotnieniem. Taki stan nigdy nie jest wyborem, gdyż jest to sprzeczne z naturą dziecięcego okresu rozwoju. Dziecko jest bowiem uzależnione od dorosłych - potrzebuje ich pomocy, rady i uwagi.
Problematyka osamotnienia dziecka w rodzinie jest coraz częściej podejmowana przez pedagogów, a poczucie to określa się też mianem "sieroctwa duchowego" lub "sieroctwa emocjonalnego" - w odróżnieniu od "sieroctwa społecznego". Istotą sieroctwa społecznego jest bowiem brak odpowiedniej opieki nad dzieckiem, niezaspokajanie jego podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych, brak zainteresowania jego sprawami, wynikami w nauce, kontaktami z rówieśnikami, a także brak troski o jego zdrowie. Natomiast głównym wyznacznikiem sieroctwa duchowego jest przeżywanie przez dziecko faktu odtrącenia emocjonalnego. Sieroctwo duchowe może więc towarzyszyć sieroctwu społecznemu lub naturalnemu, może też wystąpić samoistnie na tle braku zrozumienia i miłości w rodzinie, przy równoczesnym zabezpieczeniu biologicznych potrzeb dziecka (Maciarz, 1991). W takich przypadkach dzieci mają zapewnione bardzo dobre, czasem wręcz luksusowe, warunki materialne, a jednak boleśnie odczuwają swoje osamotnienie, osierocenie w rodzinie. Reakcja dziecka na niedostateczne zaspokojenie potrzeb jest reakcją subiektywną, uwarunkowaną różnorodnymi czynnikami, dlatego może się zdarzyć, że dziecko faktycznie zaniedbane nie ma poczucia osierocenia, a żyjące w rodzinie pozytywnie ocenianej z punktu widzenia standardowych wymagań opiekuńczo-wychowawczych może wyraźnie tego doświadczać (Maciarz,1991).
Subiektywne odczuwanie własnego sieroctwa duchowego może powstać w różnych układach rodzinnych. Podstawowym jego źródłem jest - zdaniem A.Maciarz (1991) - zaburzenie więzi emocjonalnej między rodzicami a dzieckiem. Może ono przybierać różne postaci. Czasem objawia się jako wrogość emocjonalna, której konsekwencją jest jawne odrzucanie dziecka, demonstrowanie wobec niego negatywnych uczuć, okazywanie mu dezaprobaty, niekiedy też zastraszanie i stosowanie surowych kar. Może ono przybrać postać obojętności emocjonalnej rzeczywistej - wyrażającej się brakiem pozytywnych uczuć wobec dziecka, unikaniem z nim kontaktu i chłodem uczuciowym oraz obojętności emocjonalnej pozornej, kiedy rodzice kochają dziecko, ale mu tego z różnych względów nie okazują. Niekiedy wiąże się to z niedorozwojem ekspresji uczuć, czasami wynika z przyjęcia rygorystycznego stylu wychowania. Najczęściej jednak spowodowane jest brakiem czasu, późnymi powrotami z pracy, przemęczeniem, nadmiernym angażowaniem się w sprawy zawodowe, czy towarzyskie. Dziecko odczuwa to bardzo boleśnie. S.Gerstmann (1959, s. 49) podaje, że skutki pozornej obojętności emocjonalnej mogą być zupełnie analogiczne, jak w wypadkach obojętności rzeczywistej.
Źródło sieroctwa duchowego dzieci tkwi również w niedostatecznym rozumieniu ich przez rodziców. Spowodowane jest słabym kontaktem psychicznym rodziców z dzieckiem, nieznajomością jego indywidualnych potrzeb i przeżyć oraz niewłaściwym interpretowaniem jego reakcji i zachowań. W konsekwencji rodzice niewiele wiedzą o swoim dziecku, a w podejmowanych czynnościach wychowawczych nie biorą pod uwagę indywidualnego wymiaru jego potrzeb (Maciarz, 1991). Wyniki badań H.Cudaka (1999, s. 128) wskazują na zdecydowanie lepszą znajomość przez rodziców potrzeb biologicznych swoich dzieci niż ich potrzeb psychicznych. 52,6% rodziców uważa, że dobrze zna potrzeby biologiczne swoich dzieci, zaś tylko 28% uznało konieczność dobrej znajomości ich potrzeb psychicznych. Przyczyny bywają rozmaite. Najczęściej tkwią w następujących właściwościach rodziców: w niskim poziomie ich kultury i świadomości wychowawczej, w preferowaniu zdrowia fizycznego i wartości materialnych, czy też w uprawianiu autokratycznego stylu wychowania.
Z moich badań nad funkcjonowaniem w szkole dorastających dzieci, które mają poczucie osierocenia w swoich własnych rodzinach (Sendyk, 2001) wynika, że mają one poważne trudności w przystosowaniu się do warunków szkolnych. Dane uzyskane za pomocą kwestionariusza CBI Schaefera i Aaronson dowodzą, że 38,8% dorastających dzieci jest źle przystosowanych na poziomie zaburzeń podklinicznych, a 22,4% na poziomie zaburzeń klinicznych. Cechami najbardziej utrudniającymi przystosowanie okazały się: roztargnienie, nerwowość oraz niska wytrwałość w realizacji zadań. Dzieci z poczuciem osierocenia duchowego charakteryzuje także obniżona motywacja do nauki. Szczególnie słabo rozwinięte u nich są takie przejawy motywacji, jak: aktywność intelektualna, samodzielność w pracy, wytrwałość oraz koncentracja uwagi. Ponadto, ponad 65% badanych uczniów przejawiało niską aktywność społeczną na terenie klasy i szkoły. Badani dość często narażeni byli na obojętność ze strony kolegów (20,9% badanych) i na antypatię (19,4%). Często też zajmowali niekorzystne pozycje społeczne w nieformalnej strukturze swoich klas szkolnych (43,2% uczniów pozycję izolacji; 35,8% pozycję odrzucenia). Badając relacje emocjonalne z nauczycielami stwierdzono, że dzieci osamotnione w swych rodzinach najczęściej pozostają w obojętnych (52,2% uczniów) lub negatywnych (35,8%) stosunkach z nimi.
Zaprezentowane wyniki badań upoważniają do sformułowania wniosku, że poczucie osamotnienia, osierocenia duchowego we własnej rodzinie może wpływać na przystosowanie społeczne dziecka w szkole oraz na rozwój umiejętności nawiązywania i utrzymywania satysfakcjonujących kontaktów z rówieśnikami i nauczycielami. Sytuacja dzieci osamotnionych w rodzinach jest więc wyjątkowo trudna, gdyż z jednej strony brak im poczucia akceptacji i zrozumienia przez rodziców, z drugiej - wsparcia psychicznego ze strony nauczycieli. Co prawda ich relacje z rówieśnikami kształtują się dość korzystnie, jednak i w grupach rówieśniczych w swoich klasach często nie mogą liczyć na zaspokojenie swoich ważnych potrzeb.

Bibliografia

Cudak H. (red.) (1999). Rocznik Pedagogiki Rodziny. Studia i rozprawy, tom II, Piotrków Trybunalski.
Cudak H. (1995). Szkice z badań nad rodziną. Kielce.
Gajewska G., Waloszek D. (red.), (2001). Opuszczenie i osamotnienie dziecka wśród dorosłych. W: Nowe stulecie dziecku. Zielona Góra
Gerstmann S. (1959). Kształtowanie uczuć dzieci i młodzieży. Warszawa.
Izdebska H. (1980). Współżycie pokoleń w rodzinie. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, nr 9. Kmiecik-Baran K. (1988). Poczucie osamotnienia - charakterystyka zjawiska, Przegląd Psychologiczny, nr 4, t. XXXI.
Kmiecik-Baran K. (1992). Osamotnienie a zdrowie psychiczne, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Gdańskiego - Psychologia, t. 10, Gdańsk.
Kozdrowicz E. (2001). Dziecko zagubione w rzeczywistości. W: Nowe stulecie dziecka, D. Waloszek (red.), Zielona Góra.
Maciarz A. (1991). Sieroctwo duchowe dzieci, Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, nr 6.
Łopatkowa M. (1989). Samotność dziecka, Warszawa.
Pawłowska R., Jundziłł E. (2000). Pedagogika człowieka samotnego, Gdańsk.
Rembowaki J. (1991). Przyczynek do zjawiska samotności, Problemy Rodziny, nr 4.
Sendyk M. (2000). Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego, Kraków. Szczepański J. (1988). O indywidualności, Warszawa.
Szymański M. (1999). Zagrożenia funkcji wychowawczej rodziny W: Cudak H. (red.), Rocznik Pedagogiki Rodziny. Studia i rozprawy, tom II, Piotrków Trybunalski.
Szyszkowska M. (1979). Przezwyciężenie osamotnienia W: Dąbrowski K. (red.), Zdrowie psychiczne, Warszawa.