Marzenna Kucińska, Jerzy Mellibruda

I. Osoby Badane

Analiza zmian w kontaktach z alkoholem po terapii objęła grupę osób, które rozpoczęły i zakończyły udział w podstawowym programie terapii w roku 1994. W chwili pisania niniejszego artykułu mamy już zebrane informacje o tej grupie badanych w dwa lata po zakończeniu PPTU. Do analizy danych nie wliczamy osób, które rozpoczęły terapię odwykową w roku 1994, ale kończyły ją lub przerwały, tj. zrobiono dla nich wypis, w roku 1995.
Ogółem badana grupa to 1879 osób (83% mężczyzn). Badani różnią się od całości badanej populacji jedynie wyższą średnią wieku - 42 lata (w całości populacji 38 lat).

II. Badana zmienna

Zmiany, jakich oczekujemy po uczestniczeniu przez pacjenta w podstawowym programie terapii uzależnienia można podzielić na bezpośrednie i długofalowe. Bezpośrednie to takie, które pojawią się już w czasie trwania terapii lub zaraz po jej zakończeniu. Efekty długofalowe programu terapii można dostrzec dopiero w kilka miesięcy lub nawet lat po zakończeniu jej. Podstawowe zmiany, jakich oczekiwaliśmy w przypadku pacjentów uzależnionych dotyczyły używania przez nich alkoholu. Spodziewaliśmy się, iż udział w programie terapeutycznym i zmiana stosunku do alkoholu pociągną za sobą zmiany w ich samopoczucie fizycznym, kondycji psychicznej oraz w funkcjonowaniu społecznym. Przedmiotem niniejszej analizy będą zmiany w zakresie sposobu używania alkoholu po terapii. Za wskaźniki bezpośrednie pozytywnej zmiany stosunku pacjenta do używania przez niego alkoholu przyjęliśmy utrzymywanie abstynencji od alkoholu oraz ukończenie przez niego podstawowego programu terapii.
Kontakt z placówką w czasie podstawowego programu terapii przerywa łącznie około 38 % pacjentów. Najczęściej przerywają terapię pacjenci leczeni w poradniach, rzadziej w oddziałach całodobowych. Osoby kończące podstawowy program terapii uzależnień stanowią 62% badanych.

III. Metoda

Ogół badanych osób, tj. 1879 osób, został podzielony na kilka grup. Wyróżniliśmy pacjentów placówek ambulatoryjnych i stacjonarnych, oraz osoby, które ukończyły PPTU od tych, które przerwały jego realizację. W ten sposób otrzymaliśmy cztery podgrupy osób badanych.
Szczegółowe wyniki zmian w kontaktach z alkoholem w poszczególnych grupach omówione zostaną poniżej.

Tabela 1

placówki:	ambulatoryjne	stacjonarne	łącznie liczba badanych:
pacjenci przerywający PPTU	434	278	722
pacjenci kończący PPTU	534	633	1167
łącznie liczba badanych:	968	911	1879

Tabela 2

wszyscy pacjenci z roku 1994 n=1879
pacjenci kończący PPTU n=1167				pacjenci przerywający PPTU n=722
pacjenci ambulatoryjni n=534		pacjenci stacjonarni n=434		pacjenci ambulatoryjni n=434		pacjenci stacjonarni n=278
dane o kontaktach z alkoholem w chwili wypisu
dane n= 506 95%	brak danych n= 28 5%	dane n= 566 89%	brak danych n=67 11%	dane n=204 47%	brak danych n=230 53%	dane n= 168 60%	brak danych n=110 40%
dane o kontaktach z alkoholem po 6 miesiącach od wypisu
dane n= 429 80%	brak danych n=105 20%	dane n= 302 48%	brak danych n=331 52%	dane n=146 34%	brak danych n=288 66%	dane n=45 16%	brak danych n=233 84%
dane o kontaktach z alkoholem po 12 miesiącach od wypisu
dane n=413 77%	brak danych n=121 23%	dane n=224 35%	brak danych n=409 65%	dane n= 122 28%	brak danych n=312 72%	dane n= 37 13%	brak danych n=241 87%
dane o kontaktach z alkoholem po 24 miesiącach od wypisu
dane n= 389 73%	brak danych n=145 27%	dane n=177 28%	brak danych n=456 72%	dane n= 150 35%	brak danych n=284 65%	dane n= 21 8%	brak danych n=257 92%

Dane o kontaktach pacjenta z alkoholem zbierano czterokrotnie, tj. przy wypisie, oraz w 6, 12 i 24 miesiące później. Wypis oznacza moment, w którym pacjent ukończy podstawowy program terapii uzależnienia, lub też moment przerwania terapii przez pacjenta. Szczegółowy opis badania znajduje się w części opisującej koncepcję programu badawczego APETA. Informacje o kontaktach pacjenta z alkoholem w każdym pomiarze obejmowały okres ostatnich trzech miesięcy życia pacjenta. Dane te zapisywano w następujących kategoriach:

1. utrzymywanie pełnej abstynencji.
   
2. sporadyczne i krótkotrwałe kontakty z alkoholem bez upijania się
   
3. kilkakrotne upijanie się bez ciągu
   
4. upijanie się z ciągami rzadszymi i krótszymi niż przed terapią
   
5. picie podobne lub gorsze niż przed rozpoczęciem terapii
   
6. inne
   
7. nie wiadomo
   

Dla podwyższenia rzetelności uzyskanych wyników przy analizach danych braki danych traktujemy jako informację o powrocie pacjenta do picia równie destrukcyjnego jak przed terapią.

IV. Zmiany w kontaktach z alkoholem u osób, które ukończyły podstawowy program terapii uzależnienia

a) pacjenci kończący PPTU w formie ambulatoryjnej

W grupie pacjentów leczonych ambulatoryjnie, którzy ukończyli realizację PPTU, zanotowano najwyższe wskaźniki pozytywnych efektów leczenia:

• grupa osób, które po terapii utrzymują pełną abstynencję alkoholową, stanowi 90% badanych w chwili wypisu, a następnie maleje do 62% w 6 miesięcy po wypisie, do 57% w rok po wypisie i do 52% w dwa lata po wypisie;
  
• grupa osób, które wróciły do picia ale w sposób zdecydowanie mniej destrukcyjny niż przed terapią, stanowi 4,5% w chwili wypisu, 12% w 6 i 12 miesięcy później, 10% po 2 latach od wypisu;
  
• odsetek osób powracających do picia nałogowego to zaledwie 0,4% badanych w chwili wypisu, ale liczba ta rośnie do 6% w 6 miesięcy po wypisie, do 8% w rok po wypisie i 10% w dwa lata po wypisie.
  

Wraz z osobami o których nie udało się zdobyć informacji (traktujemy je jako prawdopodobnie powracające do picia nałogowego), odsetki osób powracających do picia równie destrukcyjnego jak przed terapią wynoszą w badanej grupie nie więcej niż 5,5% w chwili wypisu, 26% w 6 miesięcy po wypisie, 31% w rok po wypisie oraz 37% w dwa lata po wypisie.
W grupie pacjentów leczonych ambulatoryjnie, którzy ukończyli PPTU, odsetek osób u których zaobserwowano zatrzymanie choroby alkoholowej (pełna abstynencja), wynosi 52% po 2 latach od zakończenia PPTU. Pozytywne rezultaty w postaci mniej destrukcyjnego picia alkoholu dotyczą w badanej grupie 10% badanych po 2 latach. Nie zanotowano zmian w sposobie używania alkoholu po 2 latach od wypisu, pomimo ukończenia PPTU, w przypadku 37% badanych. Oznacza to, iż w przypadku 63% osób kończących PPTU w ambulatoryjnych placówkach Sieci odnotowano pozytywne efekty terapii, utrzymujące się w dwa lata od jej zakończenia.

Tabela 3

Zmiany w kontaktach z alkoholem po ukończeniu PPTU w grupie pacjentów leczonych w ambulatoryjnych placówkach Sieci

	wypis	po 6 m.	po 12m.	po 24m.
abstynencja	89,9%	62,4%	56,7%	52,1%
sporadyczne zapicie	2,0%	3,7%	5,2%	4,3%
upijanie bez ciągu	1,5%	5,6%	2,8%	2,6%
ciągi rzadsze i krótsze niż przed	0,9%	2,8%	4,3%	3,6%
picie podobne lub gorsze niż przed	0,2%	5,2%	6,7%	7,9%
inne	0,2%	0,6%	1,5%	2,4%
brak danych	5,3%	19,7%	22,7%	27,1%

Wykres 1

Zmiany w kontaktach z alkoholem po ukończeniu PPTU w grupie pacjentów leczonych w ambulatoryjnych placówkach Sieci

b) pacjenci kończący PPTU w formie stacjonarnej

W grupie pacjentów leczonych w placówkach stacjonarnych, którzy ukończyli PPTU, zanotowano następujące zmiany w kontaktach z alkoholem:

• pełną abstynencję alkoholową utrzymuje 90% badanych w czasie wypisu, ale w późniejszym okresie liczba ta zdecydowanie maleje do 38% w 6 miesięcy po wypisie, do 27% w rok po wypisie i 20% w dwa lata po wypisie;
  
• poprawę stanu, czyli picie mniej destrukcyjne niż przed terapią zaobserwowano w przypadku niespełna 2% badanych w chwili wypisu, 7% w pół roku i rok później, oraz 5% po 2 latach od wypisu;
  
• powrót do picia nałogowego zanotowano w chwili wypisu u 1% pacjentów kończących PPTU w placówce stacjonarnej, w pół roku później liczba ta wzrosła do 2% i utrzymuje się na tym poziomie po roku, zaś po dwóch latach wzrasta do niespełna 3% badanych.
  

Pełne dane o osobach powracających do picia równie destrukcyjnego jak przed terapią obejmujące również osoby, o których nie uzyskano informacji wynoszą odpowiednio 12% badanych w chwili wypisu, 54% po pół roku od wypisu, 67% w rok po wypisie i 75% w dwa lata od wypisu.
W grupie pacjentów kończących PPTU w placówkach stacjonarnych Sieci po dwóch latach od zakończenia PPTU zanotowano utrzymywanie pełnej abstynencji w przypadku 20% badanych. Pozytywne efekty w postaci picia mniej destrukcyjnego niż przed terapią zaobserwowano po dwóch latach od wypisu u 5% badanych. Nie zanotowano zmian w kontaktach a alkoholem pomimo ukończenia PPTU w przypadku 75% badanych w dwa lata po wypisie z placówek stacjonarnych. Zatem pozytywne efekty terapii w dwa lata po zakończeniu PPTU utrzymują się u 25% pacjentów leczonych w stacjonarnych placówkach Sieci.

Tabela 4

Zmiany w kontaktach z alkoholem po ukończeniu PPTU w grupie pacjentów leczonych w stacjonarnych placówkach Sieci

	wypis	po 6 m.	po 12m.	po 24m.
abstynencja	86,9%	38,4%	26,7%	20,2%
sporadyczne zapicie	0,5%	3,2%	2,2%	2,0%
upijanie bez ciągu	0,0%	1,3%	1,3%	2,0%
ciągi rzadsze i krótsze niż przed	1,1%	2,7%	3,2%	1,0%
picie podobne lub gorsze niż przed	1,0%	1,7%	1,7%	2,5%
inne	0,0%	0,5%	0,3%	0,2%
brak danych	10,5%	52,3%	64,6%	72,0%

Wykres 2

Zmiany w kontaktach z alkoholem u osób, które
przerwały realizację podstawowego programu terapii uzależnienia

a) pacjenci ambulatoryjni przerywający PPTU

W grupie pacjentów, którzy rozpoczęli terapię odwykową w ambulatoryjnych placówkach Sieci, ale przerwali realizację PPTU, zaobserwowano następujące zmiany w kontaktach z alkoholem:

• pełną abstynencję w chwili wypisu z placówki utrzymywało 22% badanych, w pół roku później liczba ta zmniejszyła się o połowę (10,5%), po roku wynosiła 8,7%, zaś po dwóch latach 10,4% badanych;
  
• poprawę w postaci picia mniej destrukcyjnego niż przed terapią zanotowano w przypadku 12% badanych w chwili wypisu, 15% w pół roku później, i 9-10% w kolejnych badaniach powypisowych;
  
• powrót do picia równie destrukcyjnego jak przed kontaktem z placówką dotyczył 11% badanych już w chwili wypisu, czyli przerwania terapii, po pół roku odsetek takich osób wyniósł 7% badanych, po roku 9%, a po dwóch latach od przerwania terapii - 14%.
  

Liczba osób powracających do picia należy powiększyć o liczbę pacjentów o których nie uzyskano danych (w tej grupie osób prawdopodobnie większość wróciła do nałogu), a wówczas dane te wyglądają następująco: nie zanotowano zmian w kontaktach pacjentów z alkoholem w przypadku 64% osób przerywających terapię badanych w czasie wypisu, 73% badanych w pół roku później, 81% badanych po roku i 79% po 2 latach od wypisu.

W grupie pacjentów przerywających podstawową terapię odwykową w ambulatoryjnych placówkach Sieci po dwóch latach od wypisu pozytywne efekty kontaktu z placówką zaobserwowano łącznie u 21% badanych. W przypadku połowy z nich czyli 10,5% badanych można mówić o zatrzymaniu procesu chorobowego, ze względu na utrzymywanie pełnej abstynencji przez okres co najmniej trzech miesięcy przed badaniem.

b) pacjenci stacjonarni przerywający PPTU

W grupie pacjentów, którzy rozpoczęli terapię odwykową w stacjonarnych placówkach Sieci, i przerwali realizację PPTU, zaobserwowano następujące zmiany dotyczące kontaktów z alkoholem:

• pełną abstynencję utrzymuje w chwili wypisu 41%
  przerywających PPTU, po pół roku odsetek ten wynosi 10%, po roku 7%, a po 2 latach od wypisu 4% badanych;
  
• poprawę czyli picie mniej destrukcyjne niż przed
  kontaktem z placówką zaobserwowano w przypadku 9% badanych w czasie wypisu z placówki, 4% badanych po pół roku, 5% badanych po roku i 2% badanych po dwóch latach od przerwania terapii;
  
• brak zmian czyli picie równie destrukcyjne jak przed kontaktem z placówką zaobserwowano u 10% przerywających leczenie odwykowe w stacjonarnych placówkach Sieci, po pół roku od wypisu odsetek ten wynosi 2,5% badanych, po roku i dwóch latach -1,5%.
  

Ze względu na duże prawdopodobieństwo powrotu do
picia osób, które przerwały terapię i o których nie udało się zdobyć informacji, odsetek osób u których nie zanotowano zmian należy powiększyć o brak danych: brak zmian dotyczy łącznie w chwili wypisu 50% osób
przerywających stacjonarną terapię odwykową, po pół roku od wypisu liczba ta rośnie do 86%, po roku do 89%, a po dwóch latach do 94% badanych.
W grupie osób przerywających realizację PPTU w stacjonarnych placówkach Sieci, zaobserwowano po dwóch latach od przerwania terapii pozytywne efekty kontaktu z placówką w przypadku 6% badanych (4% pełna abstynencja, i 2% - picie mniej destrukcyjne). Nie zanotowano zmian w kontaktach z alkoholem u 94% osób leczonych stacjonarnie po dwóch latach od przerwania przez nie terapii.

V. Przerwanie lub ukończenie podstawowego programu
terapii uzależnienia, a późniejszy sposób używania alkoholu

Istnieją bardzo istotne korelacje między faktem
ukończenia lub przerwania terapii, a późniejszymi kontaktami z alkoholem. Siłę związku między badanymi zmiennymi mierzono współczynnikiem Tau Kendalla oraz R
Spearmana. Istotność wszystkich korelacji omówionych poniżej wynosi p<0.0005. Ukończenie lub przerwanie realizacji PPTU koreluje najsilniej z późniejszym utrzymywaniem pełnej abstynencji. Inne sposoby używania alkoholu (wpadki, picie kontrolowane, powrót do picia nałogowego oraz brak informacji o pacjencie) występują równie często zarówno w grupie osób, która przerywa terapię, jak i w tej, która ją kończy.
Pacjenci kończący podstawowy program terapii uzależnienia częściej w późniejszym okresie utrzymują pełną abstynencję. W pół roku po wypisie z placówki korelacja ta wynosi -0.39, w rok później -0.35, zaś po dwóch latach -0.28 (R Spearmana, p<0.00).
W placówkach stacjonarnych korelacje te wynoszą odpowiednio -0.31 po pół roku, -0.23 po roku i dwóch latach. Widać, że siłą związku między okolicznościami wypisu, a późniejszym utrzymywaniem abstynencji jest tu znacznie mniejsza. Odwrotnie jest w grupie pacjentów leczonych w poradniach i oddziałach ambulatoryjnych. Współczynnik R Spearmana wynosi w pół roku po wypisie -0.54, w rok -0.55, a po dwóch latach -0.46.

Wykres 3

pacjenci przerywający PPTU, a pacjenci kończący PPTU

VI. Dyskusja

Analiza zebranych wyników potwierdza skuteczność oddziaływań terapeutycznych, jakim poddawani są pacjenci placówek Sieci. Osoby uzależnione, które ukończyły podstawowy program terapii w tych placówkach znacznie częściej (około pięciokrotnie częściej)utrzymują pełną abstynencję po wypisie niż osoby, które przerwały terapię. Wyższy odsetek abstynentów grupie osób, które ukończyły PPTU, pojawia się na wszystkich etapach badań i dotyczy zarówno pacjentów ambulatoryjnych, jak i stacjonarnych. Prawdopodobnie różnica ta będzie jeszcze wyraźniejsza przy porównaniu pacjentów kończących PPTU z grupą osób uzależnionych, nie realizujących żadnej terapii odwykowej.
Uzyskane wyniki wskazują również na istotnie wyższy odsetek osób utrzymujących pełną abstynencję powypisie w grupie pacjentów kończących PPTU w ambulatoryjnych placówkach Sieci w stosunku do analogicznej grupy pacjentów z placówek stacjonarnych. Różnica ta zwiększa się wraz z upływem czasu od wypisu i po 2 latach wynosi około 32% w grupie osób, które ukończyły podstawowy program terapii uzależnienia. Można zatem przypuszczać, że leczenie ambulatoryjne wraz z upływem czasu okazuje się bardziej skuteczne od leczenia stacjonarnego, przy realizacji zbliżonego pod względem zawartości merytorycznej podstawowego programu terapii uzależnienia. Istnieje kilka możliwych przyczyn takich wyników. Może nią być dłuższy okres pobytu w terapii pacjentów ambulatoryjnych (program podstawowy trwa od 3 do 9 miesięcy, podczas gdy w placówkach stacjonarnych 1-2 miesiące). Analiza korelacji pokazuje, że ważnym czynnikiem współwystępującym z późniejszym utrzymywaniem abstynencji przez osoby badane jest realizacja zaawansowanego programu leczenia uzależnienia, a zwłaszcza takich jego elementów jak trening interpersonalny, trening asertywności, a zatem związanych z uzupełnianiem deficytowych umiejętności interpersonalnych, niezbędnych do radzenia sobie w sytuacjach społecznych oraz nawiązywania satysfakcjonujących relacji interpersonalnych. Tego typu zajęcia realizowane są w późniejszym, zaawansowanym etapie leczenia, który realizowany jest we wszystkich placówkach ambulatoryjnych, ale jedynie w nielicznych placówkach stacjonarnych. Pacjent, który leczony jest w poradni, po zakończeniu programu podstawowego automatycznie przechodzi do programu zaawansowanego. Jest to dla niego ta sama placówka, znajomy personel (łącznie z tym samym terapeutą prowadzącym) oraz znajoma grupa pacjentów. W zdecydowanie różnej sytuacji psychologicznej znajdują się pacjenci oddziałów stacjonarnych. W większości mieszkają oni w miejscach odległych od miejsca leczenia. Po ukończeniu podstawowego programu terapii mają oni za zadanie wrócić do starego środowiska (które często nie sprzyja utrzymywaniu abstynencji, a prowokuje sytuację sprzyjającą nawrotowi) i nawiązać kontakt z placówką ambulatoryjną (a zatem wejść w kontakt z nowym terapeutą, nowym personelem i rozpocząć pracę w grupie osób, która zna się z wcześniejszej terapii). Stopień trudności, jakie musi pokonać pacjent ambulatoryjnych i stacjonarny, aby kontynuować kolejny, ważny etap pracy nad uzależnieniem, jest zdecydowanie różny.
Po części różnica w efektach leczenia ambulatoryjnego i stacjonarnego osób uzależnionych może wynikać z większej ilości braków danych uzyskiwanych o pacjentach leczonych stacjonarnie. Jeśli to przypuszczenie jest słuszne, to w placówkach stacjonarnych, gdzie kontakty powypisowe nawiązywane są z niemal wszystkimi badanymi, liczba osób utrzymujących pełną abstynencję powinna być porównywalna z analogicznym odsetkiem osób z placówek ambulatoryjnych. Dotychczas przeprowadzone analizy poszczególnych placówek nie potwierdzają tego przypuszczenia - najwyższy odsetek osób utrzymujących pełną abstynencję po ukończeniu PPTU w placówce stacjonarne wynosi 38% (dane zebrano o 98% pacjentów z roku 1994). W przyszłych analizach należy zatem zbadać czynniki różnicujące ofertę terapeutyczną dla osób uzależnionych w obu typach placówek.
Analizując podane wyniki warto pamiętać, że zawierają one łączne dane zebrane dla różnych placówek znajdujących się w Sieci. Efektem globalnej analizy jest zatarcie się różnic między dobrymi i słabszymi placówkami realizującymi podobny program terapeutyczny. W rzeczywistości rozpiętość odsetka pacjentów utrzymujących pełną abstynencję w dwa lata po wypisie sięga od 7% do 77% w zależności od placówki. Brak danych o pacjentach po wypisie prawdopodobnie obniża odsetek osób, u których wystąpiły pozytywne efekty terapii. Zjawisko to dotyczy zwłaszcza placówek o wyższej skuteczności leczenia. Prawdopodobnie jakaś część pacjentów, o których nie uzyskano informacji, nie powróciła do poprzedniego stylu picia (pije mniej destrukcyjnie niż przed terapią lub też utrzymuje pełną abstynencję). Oznacza to potrzebę nasilenia starań o uzyskanie kompletnych danych w celu dokładniejszego określenia wskaźników skuteczności terapii odwykowej prowadzonej w poszczególnych placówkach. Aktualnie największe odsetki osób utrzymujących pełną abstynencję w dwa lata po zakończeniu PPTU notowane są w placówkach, w których zebrano o nich kompletne dane.

Summary

Niniejszy rozdział prezentuje wyniki badań nad kontaktami z alkoholem osób, które ukończyły lub przerwały podstawowy program terapii uzależnienia (PPTU). Badanie odbywało się w 6, 12 i 24 miesiące od zakończenia bądź przerwania PPTU.
Osoby badane to grupa 1879 pacjentów, która rozpoczęła terapię odwykową w roku 1994 w Sieci placówek objętych programem badawczym APETA , oraz w tymże roku zakończyła udział w PPTU lub przerwała terapię.
Przeprowadzone analizy wskazują na:

• pozytywne efekty ukończenia przez pacjenta PPTU, w postaci pięciokrotnie częstszego utrzymywania abstynencji w dwa lata od wypisu w grupie osób kończących PPTU w stosunku do pacjentów, którzy przerwali terapię;
  
• wyższą skuteczność leczenia pacjentów uzależnionych w placówkach ambulatoryjnych w stosunku do placówek stacjonarnych będących w Sieci - w badaniach powypisowych różnica ta wynosi około 30% badanych;
  
• konieczność podjęcia starań w kierunku ograniczenia liczby brakujących informacji o badanych pacjentach; dotychczasowa duża liczba braków danych w poszczególnych placówkach zawyża procent osób, u których nie zanotowano pozytywnych rezultatów terapii, zaniżając jednocześnie liczbę osób, którym terapia odwykowa w palcówkach sieci przyniosła wyraźne korzyści.
  

Bibliografia

Brzeziński J. (1996). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Connors G.J., Allen J.P., Cooney N.L., DiClemente C.C., Scott Tonigan J., Anton R.F. (1994). Assesment Issues and Strategies in Alcoholism Treatment Matching Research. Journal of Studies on Alcohol, 12, 92-100.
Mellibruda J. (1995). Uzależnienie od alkoholu i terapia uzależnienia. Materiały szkoleniowe. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości.
Project MATCH Research Group (1997). Matching Alcoholism Treatment to Client Heterogeneity: Project MATCH Posttreatment Drinking Outcomes. Journal of Studies on Alcohol, 1, 7-29.
Analiza efektów leczenia osób uzależnionych od alkoholu - badanie w 6 miesięcy po wypisie (1995). Niepublikowany raport z badań APETA, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości.
Analiza efektów leczenia osób uzależnionych od alkoholu (1994). Niepublikowany raport z badań APETA, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości.
VIII Raport specjalny dla kongresu USA (1995). Warszawa: PARPA.



Marzenna Kucińska jest pracownikiem Ośrodka Psychoterapii Instytutu Psychologii Zdrowia, Jerzy Mellibruda jest dyrektorem Instytutu Psychologii Zdrowia.

---

Więcej o programie badawczym APETA