Marzenna Kucińska, Jerzy Mellibruda, Bogusław Włodawiec

W niniejszym artykule chcemy skoncentrować się naopisie cech charakteryzujących badaną populację. Są to zarówno danedemograficzne, jak i cechy charakteryzujące pacjenta od strony psychofizycznej,funkcjonowania społecznego oraz stopnia zaawansowania procesu uzależnienia. Zewzględu na wyniki i wnioski z badań opisanych w literaturze przedmiotuspróbujemy także scharakteryzować osoby badane pod względem poziomu ogólnejstabilizacji społecznej oraz całościowego funkcjonowania psychofizycznego.

Dane demograficzne pacjentów uzależnionych

Niniejszy opis dotyczy populacji pacjentów, którzyrozpoczęli terapię odwykową w latach 1994-1995 w placówkach objętych programembadawczym APETA. Ogółem było to 9684 osoby, w tym 7961 mężczyzn. Pacjenciambulatoryjni stanowią 43% badanych - (leczonych w poradniach - 38% i 5%leczonych w oddziałach dziennych), zaś pacjenci oddziałów stacjonarnych,całodobowych - 32%. Pozostałe 25% badanych to osoby leczone w tzw. ośrodkach,czyli placówkach posiadających zarówno oddział (gdzie pacjent odbywa intensywnyetap terapii), jak i poradnię (w ramach której pacjent uczestniczy w dalszychetapach leczenia).

W przeważającej części byli to mężczyźni (82%);kobiety stanowią zaledwie 18% badanych. Trudno powiedzieć na ile proporcje teodzwierciedlają różnice w uzależnianiu się osób różnej płci. Z pewnością danete mówią o częstszym zgłaszaniu się do terapii mężczyzn z problemami związanymiz piciem alkoholu w stosunku do kobiet.

Średnia wieku badanych pacjentów wynosi 38 lat.Blisko połowa pacjentów placówek biorących udział w programie APETA to osoby wwieku 35-44 lata, pozostali zaś mieszczą się zwykle w przedziale 25-54 rokużycia (90%). Na dwudziestu badanych jeden ma mniej lat, a jeden więcej. Wzasadzie nie pojawiają się w placówkach osoby uzależnione w wieku poniżej 19lat stanowią oni niecałe 2% badanych.

Większość osób leczonych w placówkach odwykowych maustabilizowane życie osobiste (pozostają w formalnym związku małżeńskim) -dotyczy to 6 na 10 leczonych pacjentów; pozostałych 2 nigdy nie było w stałymzwiązku, a jeden lub dwóch jest po rozwodzie lub aktualnie w separacji. Osobypozostające w konkubinacie lub wdowcy stanowią nieliczny odsetek wśród osóbzgłaszających problemy związane z piciem alkoholu (łącznie około 4-5%).

W naszych badaniach nie znalazły potwierdzeniaobiegowe opinie, że alkoholicy mają zwykle dużo dzieci. Jeden na czterechbadanych pacjentów nie posiada w ogóle dzieci, jeden posiada jedno dziecko, apozostali zwykle dwoje. Powyżej trójki dzieci ma zaledwie około 5% badanych.

Nieco trudno określić stopień stabilizacji sytuacjimieszkaniowej badanych osób. Zdecydowana większość z nich mieszka "zrodziną". Niestety pytanie nie pozwala na sprecyzowanie, czy są tomałżonek i dzieci, rodzice, czy dalsza rodzina. Osoby mieszkające z osobamispoza rodziny, w akademikach, koszarach, bezdomni stanowią zaledwie około 7%badanych. Nieco większą grupę stanowią osoby mieszkające samotnie (12%).

Nadużywanie alkoholu przez osoby zamieszkującewspólnie z pacjentem może mieć duże znaczenie dla powodzenia oddziaływańterapeutycznych i późniejszego utrzymywania się pozytywnych efektów pobytu wplacówce. Wyniki badań wskazują, iż jednym z istotnych wskaźników dobrychprognoz dla pacjenta jest niepijący partner. Jeśli jakakolwiek osobamieszkająca z pacjentem nadużywa alkoholu może to mieć znaczny negatywny wpływna przebieg jego leczenia w postaci większej szansy późniejszego nawrotu picia.Okazuje się jednak, że sytuacja taka dotyczy jedynie jednego lub dwóch nadziesięciu badanych pacjentów.

Próbując określić poziom stabilizacji małżeńskiejprzebadanych pacjentów wyłania się duża grupa - blisko połowa badanych - osób wsile wieku: 25-54 lat, będących małżonkami z jednym lub dwójką dzieci, którychpartner nie nadużywa alkoholu. Osoby o nieustabilizowanym życiu rodzinnymstanowią niedużą grupę - około 17% czyli jedna lub dwie na dziesięć badanychosób. Stabilizacja sytuacji rodzinnej jest wymieniana w literaturze jakoczynnik zwiększający prawdopodobieństwo sukcesu terapeutycznego. Postanowiliśmyzatem wybrać grupę osób pozostających w związku małżeńskim i porównać ją zosobami rozwiedzionymi oraz dotychczas niezamężnymi (kawaler lub panna).

Osoby pozostające w związku małżeńskim tonajczęściej osoby w wieku od 35-44 lat - około 50% badanych. Pozostali mieszcząsię w przedziale 25-34 lub 45-54. Jest to podobna tendencja jak w całej badanejpopulacji, od której odbiega jedynie grupa kawalerów/panien, w którenajczęściej spotykany wiek to 25-34 lata. Małżonkowie mają zwykle dwójkę (45%)lub jedno dziecko (26%), podobnie rzecz się ma w populacji osób rozwiedzionych.Również nie ma różnic pomiędzy wszystkimi osobami badanymi a małżonkami wpoziomie wykształcenia. Nieco więcej osób niż w całej populacji zatrudnionychjest na etacie i nieco mniej bezrobotnych, 25% w populacji żonatych i 33% wgrupie wszystkich badanych.

Osoby pozostające w związku małżeńskim mieszkajątak jak inni badani najczęściej w dużych miastach lub średnich miastach, aokoło 25% pochodzi z małych miasteczek i wsi. Zwykle mieszkają z rodziną, wktórej rzadko ktoś poza badanym nadużywa alkoholu. Trafiają do placówki samiszukając pomocy w swoich problemach wynikających z picia (około 51%),skierowani do placówki (21%) lub nakłaniani przez otoczenie i wahający sięprzed podjęciem leczenia (około 15%). W stosunku do pozostałych badanych mająnieznacznie większą motywację do leczenia. Dla czterech z dziesięciu jest toich pierwszy kontakt z placówką tego typy, dla kolejnego jednego lub dwóchdrugi. Pozostali mają za sobą wielokrotne próby leczenia, bądź trudno ustalićilość wcześniej podejmowanych kontaktów z placówkami odwykowymi. W chwilirozpoczynania badania monitorującego osoby te, podobnie jak cała badanapopulacja, są w dobrej (42%), bardzo dobrej (38%) lub średniej formie fizycznej(12%). Nie odbiegają także od pozostałych pod względem występowania problemówspołecznych.

Osoby rozwiedzione nie odbiegają od innych badanychpod względem wieku, liczby dzieci, wykształcenia. Interesującym faktem jestwiększy odsetek kobiet w tej grupie osób w stosunku do wszystkich pacjentówbadanych w placówkach odwykowych. Nieco więcej niż w pozostałej populacjibadanej jest w tej grupie wśród nich rencistów lub emerytów (14%) oraz osóbbezrobotnych (ponad 40%). Połowa rozwiedzionych mieszka z rodziną, a 1/3samotnie. Nieco częściej niż pozostali badani trafiają do placówek odwykowychbiorących udział w programie APETA ze względu na silną presję zewnętrzną(wywieraną przez zakład pracy, terenową komisję lub pomoc społeczną) albosądowe zobowiązanie do leczenia. Nieco częściej niż inni pacjenci są oni w nienajlepszym lub złym stanie zdrowia. Osoby rozwiedzione leczone w placówkachodwykowych zgłaszają także częstsze lub bardziej nasilone występowanieniektórych problemów społecznych związanych z pracą, kontaktamiinterpersonalnymi oraz problemy finansowe. Nie ma znaczących różnic wproblemach związanych z prawem ani wynikających ze stosowania przez pacjentówuzależnionych rozwiedzionych przemocy wobec innych ludzi, choć wyniki wskazująna nieznacznie wyższe nasilenie ich w stosunku do innych badanych. Ta grupapacjentów znajduje się w bardzo zaawansowanej fazie choroby alkoholowej. Wprzypadku ponad połowy badanych osób uzależnionych, aktualnie rozwiedzionychpierwsze objawy uzależnienia pojawiły się już przed 10 laty lub wcześniej.Zwykle nie jest to pierwsza próba podjęcia leczenia uzależnienia. Na trzechpacjentów uzależnionych i rozwiedzionych jeden ma za sobą 2-3 próby leczenia, ajeden ponad trzy. Jedynie jeden z trzech podejmuje próbę terapii odwykowej poraz pierwszy.

Poza osobami rozwiedzionymi także badani, którzydotychczas nie weszli w związek małżeński zaliczeni zostali przez nas do grupyosób bez stabilizacji małżeńskiej. Są to zwykle osoby nieco młodsze niż badaniżonaci czy rozwiedzeni; połowa badanych znajduje się w przedziale wieku od25-34 lat. W blisko 90% nie posiadają oni dzieci. Częściej niż pozostalipacjenci mają oni wykształcenie jedynie podstawowe, rzadziej trafiają się tuosoby, które ukończyły szkołę średnią lub wyższą. Jedynie jeden na trzech tegotypu pacjentów zatrudniony jest na etacie. Z pozostałych dwóch co najmniejjeden jest bezrobotny, co oznacza, że odsetek bezrobotnych w tej grupie jestwyższy w stosunku do pozostałych badanych. Osoby z tej grupy nieco częściej niżinni mieszkają na wsi z rodziną, lub samotnie (samotnych jest nieco więcej niżw całej badanej populacji). Częściej również ktoś z współmieszkańców nadużywaalkoholu. Dla około 40% jest to pierwszy kontakt z placówką odwykową, dla 25%drugi lub trzeci, pozostali wielokrotnie podejmowali próby leczenia z powoduproblemów związanych z piciem alkoholu. Pacjenci ci podejmują leczenie odwykowez powodów analogicznych jak inni: połowa sama szuka pomocy, jeden na trzechzostał skierowany do placówki i zaakceptował możliwość terapii, pozostaliznaleźli się tam z różnych powodów. Nieco więcej osób z tej grupy uskarża sięna dolegliwości somatyczne, choć ogólnie ich kondycja fizyczna nie odbiega odkondycji fizycznej pozostałych pacjentów.

Grupę osób, które dotychczas nie weszły w związekmałżeński charakteryzuje pod względem nasilenia w ich życiu problemówspołecznych nieco więcej problemów w pracy. Znacznie częściej również zgłaszająnasilone problemy w kontaktach z innymi osobami. Częstsze i bardziej nasilonesą w tej grupie problemy finansowe, nieco częstsze i nasilone są problemyzwiązane z nieprzestrzeganiem prawa. Nieco częściej też osoby te mają kłopotywynikające ze stosowania przez nie przemocy wobec innych.

Osoby te trafiają do leczenia w nieco wcześniejszejfazie rozwoju choroby alkoholowej niż pozostali, choć z perspektywy niższegowieku pacjentów w tej grupie, jest to faza bardzo zaawansowana. Na dziesięciuprzebadanych z tej grupy trzech ma za sobą od 5 do 10 lat picia od pojawieniasię pierwszych objawów uzależnienia, trzech kolejnych ponad 10 letnianalogiczny okres, dwaj - od 3 do 5 lat, a jedynie jeden lub dwaj pili nałogowood roku do trzech lat zanim rozpoczęli obecną terapię.

Podjęta próba przyjrzenia się trzem grupompacjentów monitorowanych różniących się pod względem stopnia stabilizacjimałżeńskiej, pozwoliła na wyodrębnienie pacjentów dotychczas bez doświadczeńmałżeńskich. W grupie tej nieustabilizowana sytuacja małżeńska współwystępuje znasileniem problemów społecznych, prawnych i finansowych oraz częściej niż uinnych nieustabilizowaną sytuacją mieszkaniową. Są to osoby nieco młodsze odpozostałych badanych, ale z równie dużym stażem picia nałogowego.

W grupie osób rozwiedzionych brak stabilizacjimałżeńskiej nie wiąże się z brakiem stabilizacji w innych ważnych sferach życiaspołecznego, choć zauważane są tendencje do wyższego poziomu bezrobocia wśródpacjentów tego typu. Zwraca uwagę fakt, że częściej w takiej sytuacji znajdująsię uzależnione kobiety.

Jeżeli chodzi o wykształcenie pacjentówuzależnionych poddanych badaniom monitoringowych to dwóch na sześciu badanychukończyło szkołę zawodową, kolejnych dwóch - średnią, jeden ma wykształceniepodstawowe a jeden wyższe. Mniej więcej dane te odzwierciedlają strukturęwykształcenia pracujących Polaków - mężczyzn. Widoczna różnica daje się jedyniezaobserwować w wykształceniu podstawowym i zasadniczym zawodowym; mniej osób,które mają wykształcenie zawodowe zasadnicze lub podstawowe zgłasza się doplacówek lecznictwa odwykowego, niż wynikałoby to ze struktury wykształceniapracujących Polaków.

Poziom stabilizacji zawodowej w badanej populacjijest spolaryzowany. Największą grupę stanowią osoby zatrudnione na etacie(około 42%) oraz bezrobotni (około 32%). Co dziesiąta z badanych osób utrzymujesię z renty lub emerytury. W innych kategoriach określających źródło utrzymania(praca dorywcza, uczy się, inne) mieści się około 14% populacji.

Blisko 75% badanej populacji mieszka w średnich idużych miastach (powyżej 20000 mieszkańców), pozostali zaś na wsi i w małychmiasteczkach. W porównaniu do struktury zamieszkania Polaków w roku 1994 doleczenia odwykowego częściej zgłaszają się mieszkańcy dużych i średnich miast.Prawdopodobnie związane jest to z mniejszą dostępnością placówek leczącychosoby uzależnione na wsiach czy w małych miasteczkach. Ale możliwe jest także,iż mieszkańcy małych miejscowości nie zgłaszają się do placówek odwykowychbiorących udział w programie APETA z innych powodów (być może rzadziej oni samiczy otoczenie widzi problemy wynikające z nadużywania alkoholu, częściej w tejspołeczności osoby uzależnione spotykają się z odrzuceniem społecznym i inne).

Poniższa tabela obrazuje charakterystykę 2165pacjentów (55% ambulatoryjnych i 45% stacjonarnych), którzy uczestniczyli wbadaniach APETA od rozpoczęcia terapii do okresu 2 lat po jej zakończeniu. Sąto pacjenci, którzy rozpoczęli i ukończyli podstawowy program terapiiuzależnienia w roku 1994. Grupa pacjentów z 1994 roku różni się od pozostałychbadanych jedynie nieco wyższą średnią wieku - 42 lata.

Tabela 1

Charakterystyka pacjentów, którzy uczestniczyli wewszystkich etapach badań - od I do IVc (N=2165):

W porównaniu do populacji pacjentów uczestniczącychw amerykańskim programie badawczym MATCH, polscy alkoholicy leczeni wplacówkach Sieci są nieco starsi (mają średnio około 42 lat, zaś amerykańscy -od 38 do 42 lat), częściej pozostają w stałym związku (małżeńskim lubnieformalnym) i rzadziej są bezrobotni.

Wstępna diagnoza stanu zdrowia pacjenta - fizycznego, psychicznego i społecznego

Kondycja fizyczna pacjentów uzależnionych

Alkohol, szczególnie spożywany w dużych ilościachlub w mniejszych ale przez wiele lat, działa szkodliwie na organizm. Jego wpływnajszybciej objawia się złym funkcjonowaniem wątroby i przewodu pokarmowego lubukładu krążenia. Ponadto, osoby nadużywające alkoholu często prowadzą trybżycia nie sprzyjający zdrowiu (np. odżywiają się niewłaściwie), co w połączeniuze zmniejszoną odpornością prowadzi do wielu groźnych chorób i wyniszczeniaorganizmu. Ważne jest kontrolowanie stanu zdrowia pacjenta, ponieważ poprawazdrowia jest jednym z istotnych wskaźników efektywności terapii odwykowej.

Badając stan fizyczny pacjentów rozpoczynającychterapię odwykową nie zawsze mogliśmy liczyć na szczegółową diagnozę medyczną.Zdecydowaliśmy się zatem na krótkie ankietowe pytanie, wypełniane przezterapeutę na podstawie konsultacji lekarskiej. Zdajemy sobie sprawę zograniczeń wynikających z przyjęcia takiej metody. Odpowiedzi na pytanie osomatyczny stan zdrowia odzwierciedlają w naszym badaniu najczęściej nasileniedolegliwości zgłaszanych przez pacjenta, pomijając czasem te, które wymagająwnikliwszej diagnozy medycznej.

Pacjenci badani w placówkach odwykowych najczęściejprzed rozpoczęciem terapii nie zgłaszają żadnych dolegliwości lub na tyledrobne, że ich zdaniem nie wymagają pomocy lekarskiej (około 80% badanych). Wzdecydowanie złym lub bardzo złym stanie fizycznym jest około 4% pacjentówzgłaszających się do terapii odwykowej.

W okresie terapii i tuż po jej zakończeniu badaniobserwują u siebie poprawę fizycznego samopoczucia - więcej osób mówi o dobrymstanie zdrowia (około 90% badanych). Niestety jednak nieco zwiększa się równieżodsetek osób w złym lub bardzo złym stanie (do ok. 7.5%).

W kolejnych badaniach pacjentów po wypisie zplacówki lub po ukończeniu podstawowego programu terapii uzależnieniaobserwujemy stopniowe zmniejszanie się ilości pacjentów deklarujących bardzodobry i dobry stan zdrowia. Znacznie mniej osób skłonnych jest oceniać swojąkondycję fizyczną w pół roku po wypisie jako "dobrą, bez zastrzeżeń"- opisują ją raczej jako w zasadzie dobrą. Ogółem o dobrym stanie zdrowia mówiokoło 73% pacjentów badanych w pół roku po wypisie i 65% badanych po roku odwypisu. Ilość osób w złym i bardzo złym stanie zdrowia nie zmienia siępraktycznie od chwili wypisu i utrzymuje na poziomie 7,5%-8%.

Można zatem stwierdzić, że osoby w złym staniefizycznym najczęściej zdają sobie sprawę z dolegliwości problemów zdrowotnychjuż w chwili rozstawania się z placówką. Jednak z jakiś powodów nie podejmująniezbędnego leczenia lub podejmowane leczenie nie daje pozytywnych rezultatów wciągu roku od wypisu z placówki odwykowej.

Deklaracje bardzo dobrej kondycji somatycznej nawstępie terapii odwykowej jest zwykle dokonywana "na wyrost" iprawdopodobnie wiąże się z nadzieją, że wszelkie objawy ustąpią wraz zzaprzestaniem picia. Odciążenie organizmu od toksycznej obecności alkoholuprzynosi doświadczenie lepszego samopoczucie fizycznego, a uczestniczenie wprogramie terapeutycznym, kładącym nacisk na psychologiczne mechanizmyuzależnienia, wzmacnia nadzieję na jego polepszenie wraz z wydłużaniem sięokresu niepicia. Po rozstaniu się z placówką nadzieje te maleją, a pacjencibardziej realnie odczuwają aktualne dolegliwości. Coraz mniej osób mówi obardzo dobrym stanie, poprzestając na określeniu "w zasadzie dobry".Uzyskane wyniki nie świadczą o drastycznym pogarszaniu się stanu fizycznegopacjentów wraz z upływem czasu od momentu wypisu. Odsetek osób w złej kondycjiutrzymuje się i nie zwiększa od momentu wypisu, co może wskazywać na fakt, żesą to te same osoby.

Osoby, które we wstępnym kontakcie w placówceodwykowym zgłaszają nie najlepsze samopoczucie fizyczne kierowane są zwykle nakonsultacje lekarskie i ewentualne leczenie medyczne. W przypadku tej kategoriiosób zwykle następuje znaczna poprawa zdrowia już w czasie terapii. Odsetekosób w nie najlepszym stanie zdrowia w momencie wypisu znacznie się zmniejsza,zaś nieznacznie rośnie w pół roku i rok po wypisie utrzymując się na poziomieokoło 7%.

Po wypisie wraz z upływem czasu zmniejsza się ilośćpacjentów, z którymi udaje się nawiązać kontakt. Wówczas terapeuci podejmująpróby uzyskania informacji na temat pacjenta od osób bliskich lub w wywiadzieśrodowiskowym. Nie zawsze są to pełne dane. Braki danych dotyczące stanusomatycznego pacjenta po wypisie z placówki obejmują od 9 do 27.5% badanych, wzależności od czasu badania. Duża część danych uzyskiwana jest w formie wywiadutelefonicznego lub korespondencyjnego, co zdecydowanie obniża rzetelnośćuzyskiwanych informacji dotyczących stanu zdrowia.

Tabela 2

Somatyczny stan zdrowia pacjentów w chwiliprzyjmowania do placówki

Tabela 3

Somatyczny stan zdrowia pacjentów w chwilizakończenia PPTU (wypis)

Tabela 4

Somatyczny stan zdrowia pacjentów po wypisie(zakończeniu podstawowego program terapii uzależnienia)

Wykres 1

Somatyczny stran zdrowia pacjentów - zmiany po terapii odwykowej

Kondycja psychiczna pacjentów uzależnionych

Badając stan zdrowia psychicznego pacjentówplacówek odwykowych biorących udział w programie APETA skoncentrowaliśmy się nadwóch jego wskaźnikach: objawach psychopatologicznych oraz ogólnej kondycjipsychicznej. Do ich pomiaru wykorzystaliśmy narzędzia skonstruowane wcześniej -skalę klinicznych objawów psychiatrycznych do badania pacjentów ambulatoryjnychSCL-90 oraz kwestionariusz kondycji psychicznej - KKP. Oba kwestionariuszezostały szczegółowo opisane w rozdziale poświęconej zmianom w funkcjonowaniupsychicznym pacjentów uczestniczących w terapii odwykowej. Poniżej zamieszczonazostała jedynie krótka charakterystyka tych narzędzi.

Kwestionariusz SCL-90 stanowi narzędzie dookreślania stopnia zaburzeń psychicznych występujących aktualnie w życiupacjenta. Dostarcza on informacji o ważnych aspektach funkcjonowania pacjenta,takich jak: odczuwanie przez niego dolegliwości somatycznych, zaburzeniefunkcji poznawczych, poczucie własnej wartości, objawy depresyjne, lękowe ifobiczne. Kwestionariusz obejmuje także podstawowe objawy zachowaniapsychotycznego i paranoidalnego oraz zachowań agresywnych. Ponadto zawartychjest kilka pytań dotyczących zaburzeń snu i odżywiania, jak również pytanie omyśli samobójcze.

Wyniki SCL-90 wskazują na stopień natężeniaposzczególnych objawów psychopatologicznych. Porównanie ich ze średnią ocenuzyskiwanych przez pacjentów w danej placówce pozwala określić stopieńzaburzenia pacjenta w stosunku do innych pacjentów. Natomiast porównaniewyników uzyskanych przez pacjenta w kolejnych działach Ankiety umożliwiaobserwację zmian zachodzących w pacjencie na poszczególnych etapach pracyterapeutycznej.

Kwestionariusz Kondycji Psychicznej (KKP)wykorzystywany jest do pomiaru ogólnego funkcjonowania psychicznego pacjenta.Wynik charakteryzuje podejście pacjenta do problemów oraz stresów życiowych irozwojowych. Kwestionariusz pozwala na zbadanie zasobów intrapsychicznegowyposażenia osoby, umożliwiającego jej radzenie sobie z trudnościami życiowymi,z trudnymi do wytrzymania stanami emocjonalnymi, jak również zdolność dorealizowania osobistego rozwoju i osiągnięć. Ocena stanu kondycji psychicznejdokonywana jest w zakresie dziesięciu kategorii odpowiadających różnymelementom wyposażenia intrapsychicznego osoby.

Badani wypełniali kwestionariusze SCL-90 i KKPsamodzielnie, a następnie były one dołączane do ankiety. Skala SCL-90wykorzystywana jest w badaniach monitoringowych dwukrotnie: przy przyjęciupacjenta do programu terapeutycznego oraz w chwili kończenia podstawowegoprogramu terapii lub też rozstawania się z placówką z innego powodu. Drugi zkwestionariuszy KKP wykorzystany jest pięciokrotnie: poza wyżej wymienionymidwoma sytuacjami przy każdym kontakcie z pacjentem po wypisie, tj. w pół roku,rok i dwa lata od wypisu.

Dotychczas zebrane dane pozwalają stwierdzić, iżstan psychiczny pacjentów zaczynających terapię uzależnień jest dość niski. Wewszystkich podskalach SCL-90 uzyskują oni wyższe wyniki niż ich amerykańscykoledzy, oraz polscy alkoholicy z ponad dwuletnią abstynencją. Zdecydowaniemniej objawów psychopatologicznych i mniejsze ich nasilenie występuje uprofesjonalistów pracujących w placówkach odwykowych. Z polskiej populacjijedyną grupą, która uzyskała wyższe wyniki w SCL-90, jest grupa dorosłychdzieci alkoholików, zgłaszających się do leczenia z powodu problemów aktualniewystępujących w ich życiu.

Pacjenci rozpoczynający leczenie odwykowe majązwykle więcej objawów świadczących o zaburzeniach psychicznych i doświadczająich częściej niż badani alkoholicy z ponad dwuletnią abstynencją. Jeszczewiększą różnica w tym samym kierunku wystąpiła w porównaniu z grupąprofesjonalnych pracowników placówek lecznictwa odwykowego, badanych przedrozpoczęciem zajęć terapeutycznych. Największe różnice dotyczyły częstotliwościwystępowania zachowań psychotycznych, myśli paranoidalnych oraz stanówdepresyjnych, natręctw, nieuzasadnionego lęku i fobii.

Badanie ogólne kondycji psychicznej pacjentówuzależnionych pozwala stwierdzić, iż przed przyjęciem do programuterapeutycznego charakteryzuje ich

• umiarkowany poziom motywacji i gotowości dodziałania w kierunku rozwijania swoich zainteresowań i sięgania po rzeczy ważnedla nich
• umiarkowany poziom gotowości do mobilizowaniaenergii wobec problemów i trudności, które napotykają w swoim życiu
• znaczny poziom wiary i nadziei na dobrą dla nichzmianę życiową
• umiarkowane poczucie, iż posiadają niezbędnekompetencje do rozwijania siebie i zwiększania swoich zasobów osobistych
• nieznaczne lub umiarkowane poczucie, że dobrzeradzą sobie z trudnymi emocjami i przeżyciami
• umiarkowane poczucie orientacji, co do tego co sięz nimi dzieje
• umiarkowany poziom poczucia pewności siebie,zaufania do siebie i własnych działań, poczucia , że mam w sobie oparcie
• umiarkowany lub znaczny poziom samoakceptacji orazpoczucia kontroli i autorstwa swego życia.

W odniesieniu do innych badanych populacji osobyuzależnione od alkoholu są przed rozpoczęciem leczenia w znacznie gorszejkondycji psychicznej (w różnych jej wymiarach) niż inni badani.

Problemy społeczne

Z uśrednienia danych badających występowanieproblemów społecznych przed podjęciem terapii odwykowej wynika, iż większośćpacjentów placówek odwykowych biorących udział w programie APETA niedoświadczało nasilonych trudności związanych z funkcjonowaniem społecznych wokresie ostatnich dwóch lat. Nie potwierdzają tego jednak ani obserwacjekliniczne, ani też inne badania. Szczegółowa analiza odpowiedzi respondentówpozwala na bardziej adekwatny opis funkcjonowania społecznego osóbuzależnionych. W okresie dwóch lat przed terapią najbardziej nasilone problemywystępowały w sferze życia rodzinnego w różnym nasileniu u 90% badanych. Wprzypadku co drugiego pacjenta badanego stwierdzano dość nasilone lub bardzonasilone zaburzenia życia rodzinnego. Z obserwacji zmian funkcjonowaniaspołecznego badanych osób wynika, że w tym obszarze życia problemy utrzymująsię dłużej niż w innych sferach, a nasilenie ich zmniejsza się stopniowo.

Podobną dynamikę zmian dostrzeżono w występowaniuproblemów finansowych u pacjentów uzależnionych. W okresie dwóch lat przedterapią występowały one w dużym nasileniu (dość i bardzo nasilone) u 37%badanych. Ogólnie w tym okresie problemy finansowe dotykają 78% badanychpacjentów uzależnionych.

W podobnym nasileniu, jak zaburzenia życiarodzinnego oraz problemy finansowe, występują w okresie dwóch lat przed terapiąodwykową pacjentów uzależnionych problemy związane z pracą zawodową. Dotycząone 66% badanych osób w różnym nasileniu. Duże nasilenie trudności związanych zpracą zawodową obserwuje się u 34% pacjentów uzależnionych.

W okresie dwóch lat przed terapią przeciętnie wmałym stopniu występują w badanej grupie pacjentów uzależnionych problemyzwiązane z kontaktami z innymi ludźmi (poza rodziną), konflikty z prawem istosowanie przemocy.

Problemy interpersonalne występują pierwotnie wdużym nasileniu u 23.5% badanych, a ogółem w różnym stopniu nasileniaobserwowane są u 70% pacjentów.

Konflikty z prawem w dwuletnim okresiepoprzedzającym leczenie odwykowe miało 35% badanych. Dość duże i duże nasilenieproblemów tego typu wystąpiło u 12.41% osób rozpoczynających kontakt z placówkąleczenia uzależnień.

W przypadku 39% badanych stwierdzono, iż w okresiedwóch lat przed rozpoczęciem obecnej terapii stosowali oni przemoc fizycznąwobec innych osób. Małe i średnie nasilenie zachowań tego typu wystąpiło u coczwartego pacjenta rozpoczynającego terapię odwykową (26%), zaś dość i bardzonasilone w przypadku 12.22% badanych.

Tabela 5

Odsetek pacjentów u których stwierdzonowystępowanie problemów w okresie dwóch lat poprzedzających rozpoczęcie terapiiuzależnienia

Czas występowania widocznych objawów uzależnienia

Osoby rozpoczynające leczenie w placówce odwykowejnajczęściej obserwują objawy uzależnienia u siebie już od ponad 10 lat. Drugądużą grupę stanowią pacjenci pijący nałogowo od 5 do 10 lat. Pod względem czasupojawienia się i długości rozwoju uzależnienia pacjenci ci w znacznej części sąw bardzo zaawansowanej fazie choroby.

Jedynie nieliczni szukają pomocy we wczesnej fazieuzależnienia: około 2% pacjentów pije w sposób nałogowy niespełna rok, a 12% odroku do trzech lat.

Występujące u pacjenta objawy diagnostyczne dla uzależnienia oraz inne towarzyszące chorobie alkoholowejzaburzenia

Generalnie u ponad 80% pacjentów rozpoczynającychterapię uzależnienia występują niemal wszystkie podstawowe oraz dodatkoweobjawy kliniczne wskazujące na występowanie uzależnienia od alkoholu:

1. U 95% badanych stwierdzono upośledzenie zdolnoścido kontrolowania picia czyli osoby te nie potrafią uniknąć okazji do wypicia,zaprzestać picia po pierwszym kieliszku czy założonej ilości alkoholu.
2. U 94% pacjentów stwierdzono występowanie typowychobjawów abstynencyjnych, to jest drżenie mięśni, nudności, wymioty, biegunkę,bezsenność, wysuszenie śluzówek, wzmożoną potliwość, drażliwy lub obniżonynastrój, lęk.
3. 92% pacjentów radziło sobie z objawamiabstynencyjnymi poprzez picie alkoholu i miało poczucie, że to najlepszy sposóbna tę dolegliwość.
4. U 90% badanych stwierdzono zmianę tolerancji naalkohol, najczęściej w postaci konieczności spożywania coraz większych dawekalkoholu dla uzyskania oczekiwanego efektu.
5. 88%osób uzależnionych odczuwało przed terapiąodwykową głód alkoholowy czyli silną, natrętną potrzebę spożywania alkoholu.
6. Ponad 87% badanych piło alkohol pomimo oczywistejwiedzy i świadomości jego szkodliwości dla swego zdrowia.
7. U 85% pacjentów stwierdzono, że poza piciemalkoholu nie ma w ich życiu alternatywnych przyjemności, zachowań izainteresowań. Te sfery życia zostały zaniedbane aż do całkowitego zaniku wrazz rozwojem choroby alkoholowej. A same zachowania związane z piciem alkoholuzawężały się najczęściej do jednego lub dwóch wzorców picia (to samotowarzystwo, okoliczności, sposób picia).

Wszystkie opisane powyżej objawy wchodzą w składdiagnostycznych kryteriów uzależnienia podanych w Międzynarodowej KlasyfikacjiChorób i Przyczyn Zgonów ICD-10.

Patrząc z perspektywy objawów towarzyszącychuzależnieniu aż 96% badanych piło ciągami (tzn. w sposób nieprzerwany przezdłuższy czas będąc pod wpływem alkoholu), 93% wracało do picia nałogowego popróbach utrzymania abstynencji, u ponad 90% wystąpiły palimpsesty alkoholowe ipróby zapanowania nad piciem. Blisko 80% badanych ma w swoim doświadczeniuwystąpienie epizodów psychotycznych pod wpływem intoksykacji alkoholowej.Objawy te świadczą o zaawansowanej fazie rozwoju uzależnienia. Stosunkoworzadziej, choć dotyczy to co najmniej połowy pacjentów rozpoczynającychleczenie odwykowe, występują u osób uzależnionych ataki paniki czy nasilonegolęku bez powodu. Próby samobójcze ma za sobą co piąty badany.

Ponad połowa osób zgłaszających się do placówekSieci nie ma wątpliwości, co do swojego uzależnienia. Zarówno ten fakt, jak iznaczne nasilenie występowania innych objawów uzależnienia świadczą o tym, żepopulacja pacjentów placówek odwykowych biorących udział w programie APETAzdominowana jest przez osoby znajdujące się w bardzo zaawansowanej fazierozwoju choroby alkoholowej, stosunkowo nieliczną zaś grupę stanowią osobynadużywające alkoholu w sposób szkodliwy dla siebie i otoczenia, ale nieuzależnione.

Długość trwania ciągów picia

Ciągi picia to okresy wielodniowej intoksykacjialkoholowej, charakterystyczne dla chronicznej fazy rozwoju chorobyalkoholowej. W podjętych przez nas badaniach pytaliśmy osoby uzależnione odługość ciągów picia alkoholu w ostatnich dwóch latach. Brak tego objawu uokoło 5% badanych osób. Pozostali pacjenci mówili o ciągłym byciu w stanieupojenia alkoholowego lub pod wpływem alkoholu od 1 do 730 dni (pełne dwalata). Na 10 uzależnionych pacjentów placówek odwykowych biorących udział wprogramie APETA u jednego występują ciągi od 1 do 3 dni (10% badanych), u dwóchlub trzech osób - ciągi od 4 do 7 dni (24% badanych), u kolejnych dwóchbadanych - ciągi trwające od 8 do 14 dni (20% badanych), u jednego 15-21 dni(10% badanych), u kolejnego - 22-30 dni (10% badanych).

Długość podejmowanych prób abstynencji

Podejmowanie i załamywanie się prób życia bez piciaalkoholu jest cechą charakterystyczną dla choroby alkoholowej. Dynamika okresówabstynencji, czyli częstość i długość ich występowania, zmienia się wraz zrozwojem choroby. Im bardziej zaawansowana faza uzależnienia, tym krótsze irzadsze są występujące przerwy w piciu, choć istnieją wyjątki od tej reguły.

W grupie pacjentów rozpoczynających terapięodwykową w poprzedzającym ją okresie dwóch lat okresy abstynencji trwały od 0do 24 miesięcy. W ogóle żadnej przerwy w nałogowym piciu nie było w przypadku16% badanych (co 6 badany). Jednomiesięczne okresy niepicia udało się utrzymaćco 5 badanemu -21%, dwumiesięczne - 13.12%, trzymiesięczne - 13.84%. Są todługości najczęściej utrzymywanych okresów abstynencji alkoholowej.

Długość obecnie zachowywanej przez pacjenta abstynencji

W chwili rozpoczynanie kontaktu z placówką odwykowąnie utrzymuje abstynencji alkoholowej około 2.33% badanych, zaś w przypadku24.58% (co czwarty przyjęty) okres bez alkoholu jest krótszy niż 1 tydzień.Pacjenci nie pijący alkoholu co najmniej przez 1 tydzień (do 3 miesięcy)stanowią większość przyjmowanych do placówek leczenia uzależnień - 65.86%. Faktten jest związany z wymogiem stawienia się na rozmowę dotyczącą terapiiuzależnienia ?na trzeźwo?. Pacjenci utrzymujący dłuższą abstynencję przedrozpoczęciem terapii (powyżej 3 miesięcy) stanowią około 6% badanych.

Tabela 6

Odsetek pacjentów uzależnionych zachowującychabstynencję przed rozpoczęciem terapii

Wykres 2

Odsetek pacjentów uzależnionych zachowującychabstynencję przed rozpoczęciem terapii

Rodzaje wypijanych napojów alkoholowych (spożywczych i niespożywczych)

Dla ponad 60% pacjentów wódka stanowi najczęściejspożywany napój alkoholowy. Na drugim miejscu znajduje się piwo - najczęściejwypijany napój alkoholowy w przypadku 35% badanych, zaś na trzecim wino -20.85% spożywa je najczęściej, gdy pije alkohol.

Spośród osób uzależnionych rozpoczynających terapię78% nigdy nie piło alkoholi niespożywczych, 38% nie piło bimbru, a 11% nie piłonigdy wina. Smak wódki jest obcy 1% badanych, a piwa nie próbuje 4% pacjentówuzależnionych.

Używanie niealkoholowych chemicznych używek (nikotyna, kofeina, leki narkotyki itp.)

W badaniach staraliśmy się wyłonić osoby, z tzw.mieszanym uzależnieniem czyli te, które poza alkoholem nadużywają także innychsubstancji chemicznych zmieniających świadomość. Najczęściej w celu zmianyświadomości alkoholicy stosują picie kawy i palenie papierosów. W przypadku cotrzeciej osoby rozpoczynającej leczenie odwykowe jest to równolegle występującynałóg (30%). Równie często pacjenci uzależnieni sięgają po leki - w ciągumiesiąca poprzedzającego leczenie odwykowe w badanej grupie zażywało je 33%.Nadużywanie leków wystąpiło u 9,5% badanych, którzy stosowali je w celu zmianyprzeżywanych stanów często i bardzo często.

Stosunkowo rzadko w placówkach Sieci leczeni sąpacjenci, którzy poza alkoholem nadużywają narkotyków. Stanowią oni 5%badanych. Ogółem z narkotykami styka się około 17% pacjentów uzależnionychleczących się z powodu alkoholizmu. 73% badanych nigdy ich nie próbowało.

Ilość podejmowanych wcześniej prób leczenia odwykowego

Z dziesięciu przebadanych pacjentów uzależnionych,którzy rozpoczynają terapię w placówce odwykowej ośmiu ma za sobą wcześniejszepróby leczenia w tego typu placówce: czterej mają już za sobą 1 taką próbę,dwaj - 2, dla jednego lub dwóch jest to co najmniej trzecie podejście doterapii odwykowej. Jedynie dla dwu z 10 przebadanych osób jest to pierwszykontakt z placówką leczenia uzależnień. Zwykle pacjenci nie przychodząpowtórnie do tej samej placówki. Wśród rozpoczynających terapię w danejplacówce jedynie około 15% to pacjenci, którzy wcześniej już tu byli.

Wykres 3

Próby farmakologicznego leczenia uzależnieniapodejmowało wcześniej około 40% badanych, kobiety nieco rzadziej niż mężczyźni(43% badanych mężczyzna i 33% badanych kobiet). Środki o działaniu awersyjnymtypu Disulfiram (anticol, esperal) wymuszają abstynencję poprzez stworzeniegroźby wystąpienia objawów ostrego zatrucia po wypiciu alkoholu. Wartopamiętać, że najczęściej stosowane są one na żądanie pacjentów, którzy niedecydują się na aktywne uczestnictwo w programie terapeutycznym. Niektórzypacjenci zgłaszają się jedynie w tym celu i są często bezpośrednio kierowani dolekarza.

Summary

Rozdział ten jest próbą opisu populacji pacjentówuzależnionych od alkoholu, leczonych w placówkach odwykowych objętych programemAPETA. Opisano grupę 9684 osób (w tym: 7961 mężczyzn) leczonych w latach1994-1995. Badani to głównie mężczyźni (83%) w wieku od 25 do 54 lat (średniwiek 38 lat), pochodzący z dużych lub średnich wielkości miast, posiadającyjedno lub dwoje dzieci. Większość ma ustabilizowaną sytuację rodzinną izawodową, jednak istnieje spora podgrupa osób i bezrobotnych rozwiedzionych (sąto głównie kobiety). Są to osoby znajdujące się w zaawansowanej fazieuzależnienia, mające zwykle za sobą wcześniejsze próby leczenia odwykowego.

Bibliografia

Beakelnad, F.(1977). Ewaluation of treatment methods inchronic alcoholism. W: B. Kissing (red.), The biology of alcoholism. New York: Plenum.
Daley, D.C., Moss H., Campbell F. (1987). Dual Disorders.Counseling Clients with Chemical dependency and Mental Illness. Hazelden Foundation.
Kadden R.M., Getter H., Cooney N.L., Litt M.D. (1989). Matching alcoholics to coping skills or interactional therapies: Posttreatmentresults. Journal of Consult Clinical Psychology, 57, 6, 698-704.
Mellibruda J. (1995). Uzależnienie od alkoholu i modelterapii uzależnienia, skrypt do zajęć w Studium terapii Uzależnień. Warszawa: IPZiT.
Monti P.M., Kadden R.M., Cooney N.L. (1994). Psychologiczna terapia uzależnienia od alkoholu. Warszawa: IPZiT.
Ósmy Raport Specjalny dla Kongresu USA (1995). Seria Alkohol a zdrowie, nr 12. Warszawa: PARPA.
Smith D., McCrady B. (1991). Cognitive impairment amongalcoholics: Impact on drink refusal skills acquisition and treatment outcome. Addictive behaviors, 16, 5, 265-274.
Sobolewska Z. (1995). Technologia i praktyka pracyterapeutycznej z osobami uzależnionymi od alkoholu i ich rodzinami, skrypt do zajęć w Studium terapii Uzależnień. Warszawa: IPZiT.
Woronowicz B.T. (1994). Alkoholizm jako choroba. Warszawa: PARPA.




Marzenna Kucińska jest pracownikiem Ośrodka Psychoterapii Instytutu Psychologii Zdrowia, Jerzy Mellibruda jest dyrektorem Instytutu Psychologii Zdrowia.