Sabina Nikodemska

W latach 1994 - 2000 realizowany był przez Instytut Psychologii Zdrowia program badawczy Analiza Przebiegu i Efektów Terapii Alkoholików APETA. W ciągu kilku lat trwania programu zebraliśmy dane o blisko 25 tysiącach osób uzależnionych, korzystających z programów terapeutycznych w Sieci placówek lecznictwa odwykowego w kraju. Około 18% tej populacji stanowiły kobiety. To one są bohaterkami tego artykułu, którego celem jest bliższa charakterystyka różnych aspektów dotyczących ich uzależnienia, funkcjonowania w otoczeniu społecznym i zdrowienia.

Charakterystyka grupy kobiet pacjentek lecznictwa odwykowego

Opisywana tutaj grupa to 3774 kobiety. Ponad połowa z nich - 52% to osoby pozostające w stałym związku i posiadające dzieci. Druga pod względem liczebności grupa to samotne matki - 32%. Tak więc aż 84% trafiających do placówek leczenia uzależnień kobiet, to matki posiadające przeciętnie dwójkę dzieci. Bliższa analiza ich sytuacji osobistej pokazuje, że pośród kobiet posiadających dzieci jest 58% mężatek, 24% rozwiedzionych, 10% owdowiałych, 5% panien i 3% kobiet żyjących w stałym (nieformalnym) związku.

Około 13% wszystkich badanych stanowią kobiety nie posiadające dzieci i pozostające samotne, bez stałego związku. Tylko 5% to kobiety związane z partnerem lub mężatki także nie posiadające dzieci. Fakt posiadania rodziny, męża, dzieci, to jak pokazują liczne badania jeden z najsilniejszych predyktorów skutecznego leczenia. Czy sytuacja osobista ma również swoje odzwierciedlenie w okolicznościach towarzyszących chorobie i leczeniu? Próbie odpowiedzi na to pytanie ma służyć charakterystyka populacji uzależnionych kobiet będących matkami niezależnie od tego czy pozostają w trwałym związku, czy żyją samotnie.

Prawie co trzecia uzależniona kobieta mająca dzieci mieszka pod jednym dachem z osobą nadużywającą alkoholu - 28%. Pierwsze objawy uzależnienia wystąpiły w przypadku co czwartej pijącej matki ponad 10 lat wcześniej - 25%. Blisko co trzecia monitorowana kobieta - 29% - boryka się z problemem uzależnienia 5-10 lat. Jedna piąta - 21% matek deklaruje, że pierwsze objawy uzależnienia pojawiły się 3 - 5 lat wcześniej. Pozostałe 25% pije krócej niż trzy lata. Najczęściej pitym alkoholem przez te kobiety jest wódka - 84%, następnie piwo - 51% i wino 41%. Więcej niż połowa badanych matek alkoholiczek- 56,7% deklaruje, że obok alkoholu często przyjmuje inne środki pobudzające, natomiast 17% leki nasenne i uspokajające. Około 1,5% tej grupy stanowią kobiety eksperymentujące z różnymi rodzajami narkotyków (kokaina, amfetaminy, halucynogeny, marihuana i haszysz, opiaty).

Na leczenie zgłaszają się z własnej woli, blisko połowa tych kobiet - 47% - sama szukała pomocy w placówce. Co czwarta została do skierowana do ośrodka leczenia uzależnień i zaakceptowała możliwość terapii, znaczna część wahała się przed rozpoczęciem terapii, lecz zdecydowała się na leczenie na skutek nacisku rodziny, otoczenia - 14%, lub pod wpływem presji społecznej (zakład pracy, pomoc społeczna) - 7%. Tylko 6,4% kobiet trafiło do placówki na skutek zobowiązania sądowego. Wcześniej blisko co trzecia - 30% - próbowała pomóc sobie stosując anticol lub esperal a ponad połowa - 57% - była przynajmniej raz na mitingu AA. Tylko co czwarta matka alkoholiczka - 24,8% - trafia do placówki odwykowej po raz pierwszy, spośród pozostałych 42% ma już za sobą jeden kontakt, 18,6% przynajmniej dwa kontakty, 7,4% trzy rozpoczęte próby leczenia, dla 7% jest to przynajmniej czwarta próba. Kiedy zgłaszają się do placówki zdecydowana większość - 88% - jest trzeźwa i utrzymuje abstynencję przynajmniej dwa tygodnie.

Funkcjonowanie psychospołeczne przed rozpoczęciem leczenia

U około połowy badanych kobiet bedących matkami - 47% - w momencie przyjęcia do placówki, terapeuci ocenili stan zdrowia jako zasadniczo dobry z pewnymi dolegliwościami, dobry stan zdrowia bez zastrzeżeń zaobserwowano u co trzeciej kobiety - 32,9%. Zły, lub bardzo zły stan zdrowia stwierdzono łącznie w przypadku 5% uzależnionych matek.

Zdecydowana większość osób zgłaszających się na terapię odwykową nie budziła wątpliwości diagnostycznych. Tylko w przypadku 2,5% terapeuci przyjmujący do placówki odnotowali wątpliwości związane z zakwalifikowaniem pacjentki do grupy osób uzależnionych. U pozostałych diagnozowano wg klasyfikacji ICD-10:

• silną natrętną potrzebę spożywania alkoholu - 89%
  
• upośledzoną zdolność kontrolowania picia alkoholu (trudności w unikaniu rozpoczęcia lub zakończenia picia) - 96%
  
• picie alkoholu w celu złagodzenia lub zapobieżenia alkoholowemu zespołowi abstynenckiemu - 92%
  
• objawy abstynencyjne typu: drżenia mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność, wysuszenie śluzówek, zaburzenia snu, nastroju, lęki, itp. - 95%
  
• zwiększoną tolerancję na alkohol - 91%
  
• zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem - 80%
  
• postępujące zaniedbywanie alternatywnych w stosunku do picia form spędzania czasu, przyjemności, zainteresowań - 84%
  
• picie alkoholu mimo oczywistej wiedzy o jego szczególnej szkodliwości - 88%.

Obok typowych objawów uzależnienia od alkoholu obserwowano inne towarzyszące zaburzenia zachowania takie jak:

• palimpsesty alkoholowe - 87%
  
• okresowe próby panowania nad piciem kończące się niepowodzeniem - 92%
  
• ciągi picia - 95%
  
• nawroty picia po krótkich okresach abstynencji - 93%
  
• działanie mechanizmu zaprzeczania uzależnieniu - 47%
  
• nasilone lęki i ataki paniki bez powodu - 58%
  
• psychozy alkoholowe - 15%
  
• próby samobójcze - 21%

Przed rozpoczęciem leczenia terapeuci przeprowadzali bardziej szczegółową diagnozę zgłaszających się osób w aspekcie ich funkcjonowania psychospołecznego. Uzależnione kobiety w chwili rozpoczynania leczenia uwidaczniają występowanie wszystkich objawów psychopatologicznych. Na tle populacji wszystkich monitorowanych pacjentów korzystających z terapii odwykowej pijące kobiety matki cechuje znacząco większa nadwrażliwość interpersonalna, częściej doświadczają one objawów depresji i lęku oraz towarzyszących, paranoidalnych myśli. Ten paranoidalny rys w sposobie myślenia wydaje się być charakterystyczną cechą tej populacji, różnicuje bowiem kobiety posiadające dzieci i kobiety bezdzietne (t=2,48; p.i.=0,01). Poziom nasilenia objawów psychopatologicznych mierzony testem SCL-90 ilustruje poniższy wykres.



Kolejnym ocenianym aspektem funkcjonowania psychologicznego była u badanych kobiet ogólna kondycja psychiczna. Kobiety-matki rozpoczynające terapię odwykową opisują swoją ogólną kondycję psychiczną jako przeciętnie dobrą, choć na tle pozostałej grupy pacjentów jest ona we wszystkich punktach istotnie niższa. Mają znaczne poczucie nadziei i perspektyw, co jest prawdopodobnie związane z oczekiwaniami co do pozytywnych efektów terapii. Zarówno do trudności, jak i wyzwań życiowych podchodzą z przeciętnym poziomem energii. Podobnie w umiarkowanym stopniu odnoszą wrażenie, że rozumieją, co się w ich życiu dzieje, mają jednak zaufanie do siebie oraz poczucie osobistej autonomii. W większości wypadków może to jednak oznaczać, że nie zdają sobie sprawy z roli, jaką w rzeczywistości odgrywa alkohol w ich życiu. Poziom kondycji psychicznej ocenianej przy zastosowaniu Kwestionariusza Kondycji Psychicznej KKP ilustruje poniższy wykres:



Porównane zostały także wyniki ogólnej kondycji psychicznej kobiet posiadających dzieci i kobiet bezdzietnych. Matki alkoholiczki są w lepszej kondycji psychicznej niż uzależnione kobiety nie posiadające dzieci (t=2,47; p.i.=0,003). Istotne różnice zaznaczyły się w większości skal KKP. Prezentują one wyższy poziom motywacji i energii dotyczący zarówno tych aspektów ich funkcjonowania, które wspierają rozwój i zmiany (t=2,39; p.i.=0,016), jak i w aspekcie obronnym (t=2,54; p.i.=0,011). Zdecydowanie wyższe jest ich poczucie własnej kompetencji (t=4,01; p.i.=0,000), w większym stopniu są skłonne akceptować siebie (t=2,36; p.i.=0,018), ale zarazem mają większą potrzebę kontroli (t=2,47; p.i.=0,022).

W obszarze funkcjonowania społecznego uzależnione kobiety - matki zwracają uwagę na znaczące nasilenie problemów dotyczących ich życia rodzinnego - 61% badanych przyznaje, że zaburzenia życia rodzinnego są w ich przypadku bardzo nasilone, 8% deklaruje, że jest sprawcami przemocy wobec najbliższych. Do częstych kłopotów należą także problemy finansowe - odczuwane jako znaczne przez 37% badanych oraz poważne problemy w pracy - podkreślane przez 29% ankietowanych. Pijące kobiety, będące matkami bardziej dotkliwie doświadczają problemów rodzinnych, częściej również niż kobiety bezdzietne mają większe problemy finansowe, co wydaje się oczywiste, gdyż mają na utrzymaniu dzieci. Natomiast interesujący jest fakt, że w porównaniu do bezdzietnych alkoholiczek częściej mają konflikty z prawem.

Terapeuci oceniający prawdopodobieństwo sukcesu terapeutycznego na podstawie zebranych danych przewidywali, że w przypadku 10% kobiet, sukces ten jest bardzo prawdopodobny, dla 40% kobiet uznali, że istnieje duże prawdopodobieństwo zaprzestania przez nie picia, ale w przypadku aż 43% trudno było im ocenić prawdopodobieństwo pozytywnych efektów terapii, zaś dla 7% sukces ten wydawał się bardzo mało realny. Czy przewidywania te sprawdziły się?

Charakterystyka zmian po zakończeniu terapii

Efekty terapii mogą być oceniane na podstawie wielu wskaźników. W programie badawczym APETA jako efekty i pozytywne zmiany przyjmowaliśmy:

• fakt ukończenia terapii
  
• zmianę postawy wobec alkoholu (utrzymywanie pełnej abstynencji)
  
• zmiany w nasileniu objawów psychopatologicznych
  
• zmiany ogólnej kondycji psychicznej
  
• zmiany w funkcjonowaniu społecznym
  
• poprawę somatycznego stanu zdrowia.

Podstawowy program terapii uzależnienia (PPTU) oferowany w placówce ukończyło łącznie 68% kobiet - matek uzależnionych od alkoholu, a 8% skorzystało z pełnej oferty terapeutycznej (PPTU + program zaawansowany), co trzecia - 32% - przerwała kontakt we wstępnej lub środkowej fazie terapii. Wśród bezdzietnych terapię ukończyła tylko co druga kobieta - 55%, a żadna z nich nie skorzystała z pełnej oferty terapeutycznej.

Po zakończeniu terapii odsetek wśród kobiet (które ukończyły PPTU) utrzymujących pełną abstynencję, jest bardzo wysoki, zarówno wśród tych posiadających dzieci, jak i bezdzietnych, wynosi 90,4%. W miarę upływu czasu od zakończenia leczenia odsetek ten zmniejsza się, jednak dynamika tej zmiany jest różna u matek i kobiet bezdzietnych, co ilustruje kolejny wykres. Ciekawym wydaje się fakt, że kobiety bezdzietne częściej przerywają terapię, jednak w tej grupie odsetek utrzymujących pełną abstynencję już po upływie 6 miesięcy od zakończenia leczenia jest wyższy (różnica istotna statystycznie na poziomie p.i.=0,001) i tendencja ta widoczna jest także po upływie roku i dwu lat od zakończenia terapii.



Podobnie korzystne zmiany jak w przypadku postaw wobec alkoholu można obserwować również w innych wymiarach psychospołecznego funkcjonowania. Po zakończeniu leczenia obserwuje się istotne obniżenie poziomu występowania objawów psychopatologicznych mierzonych przy wykorzystaniu SCL-90 we wszystkich skalach kwestionariusza. Można mówić tutaj o wyraźnej poprawie zdrowia psychicznego w opisywanej grupie kobiet. Najwbardziej widocznie zmienia się nasilenie objawów lękowych, depresyjnych oraz wyraźnej poprawie ulega nadwrażliwość interpersonalna.



W przypadku zmian w obrębie ogólnej kondycji psychicznej u opisywanych kobiet, uzyskane wyniki nie są tak jednoznaczne jak w przypadku występowania objawów świadczących o zaburzeniach psychicznych. Początkowy pomiar wskazuje na umiarkowaną kondycję psychiczną, co związane jest z oczekiwaniami pozytywnych efektów terapii i umocnieniem wiary w siebie, podbudowanym kolejnym wysiłkiem w kierunku poradzenia sobie z problemami związanymi z piciem. W czasie terapii nadzieje te podlegają weryfikacji. Bezpośrednio po ukończeniu podstawowego programu terapii uzależnienia pacjentki na ogół już zdają sobie sprawę, że pozytywne długofalowe efekty wymagają zarówno czasu, jak i wysiłku w postaci kontynuacji pracy nad sobą w celu zdobycia umiejętności niezbędnych do trzeźwego życia.

Pozytywne efekty leczenia, to również zmiany w obszarze funkcjonowania społecznego. Najwięcej problemów pijące matki widzą w obszarze swojej rodziny zarówno przed, jak i bezpośrednio po terapii. Jednocześnie dynamika pozytywnych zmian w tym wymiarze społecznego funkcjonowania jest największa. Również dużo problemów przed terapią szacowanych jest w sferze finansowej, w obszarze pracy zawodowej i kontaktów interpersonalnych. W czasie terapii nasilenie tych problemów zmniejsza się. W pół roku od wypisu pacjentki-matki zgłaszają najwięcej problemów w sferze finansowej i rodzinnej. Drugą grupę pod względem nasilenia stanowią problemy w pracy i kontaktach interpersonalnych z innymi osobami, trzecią - problemy z prawem i stosowanie przemocy. Pól roku, rok i dwa lata po zakończeniu terapii tendencje te nieco się odwracają. Największe nasilenie problemów społecznych jest notowane wówczas w kontekście finansów. Fakt ten nie powinien budzić zdziwienia, w większości samodzielnie borykają się bowiem z wychowaniem dzieci i utrzymaniem domu, lub nie mogą liczyć na pomoc w tym zakresie ze strony swojego partnera. Dynamika zmiany jest jednak bardzo duża w odniesieniu do okresu przed rozpoczęciem leczenia i trwała. We wszystkich obszarach społecznego funkcjonowania obserwowane pozytywne zmiany utrzymują się w długi czas po terapii.

Porównanie stanu zdrowia fizycznego kobiet-matek będących pacjentkami lecznictwa odwykowego w czterech momentach ich zdrowienia z choroby alkoholowej /moment rozpoczynania terapii, kończenia podstawowego programu terapii, w 6 miesięcy od wypisu i w rok od wypisu/ wskazuje na wyraźnie pozytywne efekty pobytu w placówce bezpośrednio po zakończeniu podstawowego programu terapii. W pół roku po terapii mniej osób nie zgłasza żadnych zastrzeżeń co do swojego samopoczucia fizycznego, ale nadal dobry stan zdrowia lub raczej dobry obserwowany jest u ponad 60% kobiet. W rok później nasila się występowanie różnorodnych dolegliwości, co wnioskować można z mniejszej liczy osób w dobrej lub raczej dobrej kondycji, ale nadal jest to co najmniej 50% pacjentek.