Anna Siudem

Rodzina stanowi pierwsze i podstawowe środowisko dziecka, w którym przebiega jego rozwój oraz kształtują się struktury poznawcze osobowości; w którym rozpoczyna się i toczy główny nurt socjalizacji (chodzi głównie o przystosowanie dośrodowiska szkolnego) kształtują się umiejętności społeczne dziecka sprzyjające przwidłowemu przystosowaniu społecznemu lub utrudniające to przystosowanie. W literaturze przedmiotu nie ma jednoznacznej definicji przystosowania społecznego dzieci, natomiast w odniesieniu do dzieci w młodszym wieku szkolnym według większości autorów (Markowska, 1980; Jackowska, 1980; Jaworowska, 1986; Filipczuk, 1989) prawidłowe przystosowanie społeczne dzieci przejawia się w :
- potrzebie uczestnictwa w życiu formalnej grupy społecznej - klasy szkolnej;
- uznawaniu dziecka przez członków tej grupy (popularności);
- pozytywnej postawie wobec innych osób uwarunkowanej życzliwością, tolerancją, rozumieniem przeżyć innych członków grupy;
- inicjatywie i aktywności wobec wymagań stawianych dziecku przez szkołę i rodziców;
- współdziałaniu z otoczeniem;
- braku agresywnych postaw wobec ludzi oraz innych zachowań antyspołecznych.
Zatem wyrazem dobrego przystosowania dziecka do szkoły jest umiejętność zaspokojenia własnych potrzeb w tym środowiska oraz zdolność do spełnienia stawianych mu wymagań. Natomiast u dziecka z trudnościami w przystosowaniu mogą wystąpić zaburzenia w obrębie wymienionych wyżej form regulacji stosunków ze środowiskiem szkolnym.
Fundamentalną rolę w kształtowaniu mechanizmów przystosowania społecznego dziecka odgrywają postawy wychowawcze rodziców, określające jakość interakcji rodzinnych, a co za tym idzie - warunkujące poziom przystosowania społecznego. Już potoczne obserwacje wskazują, że nie wszyscy rodzice ustosunkowują się w ten sam sposób do swoich dzieci i nie każda postawa rodziców wobec dziecka jest równie wartościowa i korzystna dla jego rozwoju. W niektórych sytuacjach mówimy o "wyrodnych rodzicach", w innych o "małpiej miłości", przy czym każde z tych określeń charkteryzuje zupełnie odmienną postawę wobec dziecka, odmienny sposób traktowania. Do określenia tych form zachowania się rodziców używa się terminu "postawy rodzicielskie". J.Rembowski określa "postawę rodzicielską" (ojcowską, macierzyńską) jako "całościową formę ustosunkowania się rodziców (osobno ojca, osobno matki) do dzieci, do techniki oddziaływania, do zagadnień wychowawczych itp., ukształtowaną podczas pełnienia ról rodzicielskich" (1986, s. 197).

Metodologia badań. W eksploracji, której wyniki przedstawiam zajęto się prześledzeniem zależności pomiędzy postawami rodzicielskimi matek a poziomem przystosowania społecznego ich dzieci w młodszym wieku szkolnym. Tematyka ta jest istotna z dwóch względów: - ze względu na powszechnie występujące trudności w przystosowaniu społecznym dzieci i młodzieży, prowadzące często do poważnych zaburzeń i patologii; - ze względu na potrzebę rodziców i wychowawców stymulowania dzieci w celu osiągania przez nie coraz większej sprawności funkcjonowania społecznego. Badano również ojców. Do badania postaw rodzicielskich (osobno matki, osobno ojca) użyto Kwestionariusza PARI (Parental Attitude Research Instrument) E.S. Schafera i R.Q. Bella. Poziom przystosowania społecznego określono na podstawie badania Arkuszem Zachowania się Ucznia B. Markowskiej,1) który pozwala na ocenę czterech czynników przystosowania społecznego: Motywacja do nauki szkolnej, Zachowania antyspołeczne, Przyhamowanie oraz Uspołecznienie i Zainteresowania seksualne. Badaniami objęto 128 dzieci (64 chłopców i 64 dziewczynek) II klas szkoły podstawowej w wieku 8 - 9 laty oraz ich rodziców. O wyborze takiej grupy wiekowej zadecydował fakt, iż są to dzieci mające za sobą znaczny trening społeczny w środowisku pozarodzinnym, a jednocześnie jeszcze posiadające bardzo silną więź z rodziną.
Wyniki badań i ich omówienie. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż jedynie niektóre postawy rodzicielskie matek wywierają istotny wpływ na poziom przystosowania społęcznego dzieci:
 Postawy rodzicielskie matek takie jak: zachęcanie dziecka do wypowiadania; zrównanie dziecka w prawach z rodzicami (z dorosłymi); rozwijanie aktywności i oparcie stosunków między rodzicami a dziećmi na koleżeństwie i przyjaźni - warunkują dobre przystosowanie społeczne dziecka, którego wskaźnikiem jest wysoki poziom uspołecznienia.
Zatem warunkiem dobrego przystosowania społecznego dziecka jest respektowanie jego praw, szanowanie jego poglądów, zachęcanie do wyrażania swoich opinii oraz motywowanie do podejmowania różnych działań i siągania sukcesów. Konieczne jest także interesowanie się sprawami dziecka, rozwiązywanie konfliktów w sposób pokojowy. Osiągnięciu dobrego kontaktu z dzieckiem sprzyja również poczucie humoru, zarówno ze strony rodziców jak i dzieci.
 Natomiast nieprawidłowe postawy matek, takie jak np.: nadmierna ingerencja w życie dziecka; wychowywanie w zależności i ograniczanie swobody; przejawianie surowości; ograniczanie wpływów zewnętrznych; tłumienie agresji dziecka; unikanie łączności z nim; osobnicza skłonność do samoudręczenia, czy też obawa przed skzrywdzeniem dziecka - nie sprzyjają kształtowaniu właściwej motywacji szkolnej i dobremu uspołecznieniu, mogą też być przyczyną trudności przystosowawczych dziecka.
Należy podkreślić, że uspołecznieniu dziecka nie sprzyja również przemęczenie matki spowodowane nadmiarem obowiązków domowych oraz brakiem wsparcia i pomocy ze strony męża. Takie sytuacje są często przyczyną nadmiernej nerwowości, irytacji i agresji w zachowaniu się matek.
 Trudności w przystosowaniu społęcznym dzieci w postaci zachowań ompulsywnych, niedostatecznie kontrolowanych i pełnych agresji (Zachowania antyspołeczne) przejawiają przede wszystkim te dzieci, których matki w wychowaniu preferują postawę ograniczania swobody i nadmiernej ochrony oraz pochodzące z rodzin, w których występują konflikty rodzinne.
 Podobnie, dzieci zahamowane, często reagujące lękiem (Przyhamowanie) są wychowywane przez matki nadmiernie chroniące (obawa skrzywdzenia dziecka, ograniczanie jego swobody), nadmiernie wymagające (dążenie do surowego wychowania, wychowywanie w zależności) oraz unikające kontaktu z dzieckiem i tłumiące w nim agresję. Można zatem stwierdzić, że nieprawidłowe postawy rodzicielskie matek sprzyjają kształtowaniu u ich dzieci biernej postawy wobec innych osób oraz mogą być przyczyną reakcji lękowych i obniżonego samopoczucia dziecka.
 Nieprzystosowanie społeczne dziecka, przejawiane w postaci zachowań antyspołecznych czy przyhamowania, może być wynikiem nie tylko negatywnych postaw rodzicielskich matek, ale też skutkiem ich poczucia samoudręczenia, przemęczenia spowodowanego obowiązkami domowymi oraz niezadowolenia z istniejącej sytuacji domowej. Matki dzieci przejawiających trudności w przystosowaniu społecznym deklarują brak wsparcia ze strony męża.

Na podstawie wyników prezentowanych badań nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy postawami rodzicielskimi ojców a przystosowaniem społecznym ich dzieci. Można zatem wysunąć wniosek, że ojcowie nie wywierają istotnego wpływu na przystosowanie społeczne swoich dzieci. Być może wynika to ze specyfiki rozwojowej wieku badanych dzieci. Były one w wieku 8 - 9 lat, a więc stosunkowo małe, gdy jest jeszcze widoczny ogromny wpływ matek. Po drugie, współczesny model życia mężczyzny - m.in. jego praca zawodowa - nie pozwala na poświęcanie dużej ilości czasu własnej rodzinie, a szczególnie dzieciom. Niektórzy psychologowie, socjologowie oraz terapeuci podkreślają, że współczesny ojciec często jest nie tylko fizycznie, ale i psychicznie nieobecny w wychowaniu swoich dzieci. Nic więc dziwnego, że - przy założeniu braku zaangażowania ojców w proces wychowawczy - przystosowanie społeczne badanych dzieci zależne jest głównie od postaw matek. Dowodem tego są wyniki niniejszych badań.

Wnioski końcowe. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują nato, że jedynie niektóre postawy wychowawcze matek wywierają istotny wpływ na poziom przystosowania społecznego dzieci, natomiast takiego wpływu nie potwierdzono empirycznie w przypadku ojców. Okazuje się, że najistotniejszą rolę w wychowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym nadal pełnią matki. Pomimo zmian układu ról społecznych we współczesnej rodzinie, łączenia przez współczesne kobiety pracy zawodowej z prowadzeniem domu - to one głównie podejmują trud wychowywania dzieci. Często są niezadowolone z takiej sytuacji, przemęczine, pozbawione wsparcia ze strony męża i otoczenia, ale to właśnie ich postawy wychowawcze są jedną z głównych determinant przystosowania społecznego dzieci.

Przypisy

1) Oto brzmienie nazw 23 postaw rodzicielskich matek według Arkusza Zachowania się Ucznia B.Markowskiej: /1/ Zachęcanie dziecka do wypowiadania się; /2/ Wychowywanie w zależności; /3/ Umniejszanie roli matki; /4/ Ograniczanie swobody dziecku; /5/ Skłonność do samoudręczenia; /6/ Obawa przed skrzywdzeniem dziecka; /7/ Uczestniczenie w konfliktach rodzinnych; /8/ Dążenie do surowości w wychowaniu; /9/Irytacja, drażliwośc ze strony matki; /10/ Ograniczanie dziecku wpływów zewnętrznych; /11/ Nadmierne ubóstwianie dziecka; /12/ Tłumienia agresji u dziecka; /13/ Odrzucenie roli gospodyni domowej przez matkę; /14/ Zrównanie dziecka w prawach z rodzicami; /15/ Rozwijanie u dziecka aktywności; /16/ Unikanie łączności z dzieckiem; /17/ Zaniedbywanie męża; /18/ Tłumienie zainteresowań seksualnych u dziecka; /19/ Supremacja; /20/ Nadmierna ingerencja w życie dziecka; /21/ Oparcie stosunków między rodziacami a dzieckiem na koleżeństwie i przyjaźni; /22/ Przyspieszanie rozwoju dziecka; /23/ Uzależnianie swobody matki od warunkó rodzinnych.

Bibliografia

Dołęga Z.(1990). Postawy rodzicielskie a gotowość dziecka do zachowań prospołecznych.
Filipczuk H. (1998). Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym. Nasza księgarnia. Warszawa.
Jackowska E. (1980). Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dzieci w młodszym wieku szkolnym. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa.
Jaworowska A. (1986). Rodzina a przystosowanie społeczne dziecka. w: Materiały do nauczania psychologii pod redakcją L. Włoszynowej. Seria II tom II. PWN Warszawa.
Kukułowicz T. (1998). Rodzina wychowuje. KUL. Stalowa Wola.
Markowska B., Szafraniec H. (1980). Podręcznik do "Arkusza Zachowania się Ucznia" Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym. PWN Warszawa.
Pipher M. (1999). Bezpieczny dom. Media Rodzina. Poznań.
Rembowski J. (1986). Rodzina w świetle psychologii. WsiP Warszawa.
Ziemska M. (1986). Rodzina i dziecko. PWN Warszawa.