Niebieska Linia, nr 3 / 2005

Zaburzenia osobowości to utrwalone, sztywne wzorce postrzegania i reagowania na otoczenie, które znacząco odbiegają od oczekiwań społeczeństwa, w którym żyje dana jednostka. Cechy te można obserwować już w okresie dorastania i mają one tendencje do utrzymywania się przez całą dorosłość. Są one względnie trwałe i mało podatne na modyfikację.

Osoby cierpiące na zaburzenia osobowości mają wiele cech wspólnych. Przede wszystkim nie potrafią nawiązywać satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi, często popadają z nimi w konflikty. Charakteryzuje ich brak empatii. Nie potrafią wyciągać wniosków ze swoich niepowodzeń. Pomimo wysokiego poziomu intelektu mają ograniczoną zdolność uczenia się. Za swoje niepowodzenia obwiniają inne osoby lub zły los.

Zaburzenia osobowości występują dość powszechnie. Trudno precyzyjnie oszacować skalę tego problemu, ponieważ wielu ludzi dotkniętych zaburzeniami osobowości nie korzysta ze specjalistycznej pomocy. Często zaburzenia te rozpoznawane są dopiero przez biegłych psychiatrów sądowych, w sytuacji konfliktu z prawem. Inne przypadki są diagnozowane na oddziałach psychiatrycznych, po próbach samobójczych czy też w trakcie terapii uzależnień. Ostatnie obszerne badanie epidemiologiczne wskazuje, że około 10-13% ludzi spełnia kryteria diagnostyczne zaburzenia osobowości.

Diagnostyka

W Podręczniku Statystycznym i Diagnostycznym Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) zaburzenia osobowości są zakodowane na osi II. Różnice między nimi a typowymi zaburzeniami psychicznymi są na tyle znaczne, że zaleca się ich osobną klasyfikację. Zaburzenia osi I (np. depresja, schizofrenia) mają zwykle wyraźne objawy i nie sprawiają trudności diagnostycznych.

Diagnoza zaburzeń osobowości nie jest łatwym zadaniem. Nie można ich zdiagnozować wcześniej niż w okresie dorosłości (pacjent musi mieć przynajmniej 18 lat). Diagnozę zaburzenia osobowości można postawić dzieciom, ale tylko wtedy, gdy spełniają wszystkie jego kryteria, a oznaki behawioralne występują przynajmniej przez rok (wyjątek stanowi osobowość antyspołeczna). DSM-IV wymienia trzy ogólne kategorie zaburzeń osobowości:

a.     Zaburzenia dziwaczno-ekscentryczne
Charakterystyczne dla tej grupy diagnostycznej jest dziwaczne i ekscentryczne zachowanie oraz poczucie dyskomfortu w kontaktach lub nieufność wobec innych ludzi. Zalicza się do nich zaburzenia paranoiczne, schizoidalne i schizotypowe.

b.    Zaburzenia dramatyczno--niekonsekwentne
Główną cechą tych zaburzeń jest niewłaściwe i/lub skrajne zachowanie oraz brak troski o podporządkowanie się normom społecznym. Zalicza się do nich zaburzenia histrioniczne, narcystyczne, antyspołeczne i borderline.

c.     Zaburzenia obawowo-lękowe
Grupa tych zaburzeń charakteryzuje się wysokim poziomem niepokoju i lęku oraz nadmierną troską o wypełnianie zasad etycznych. Są to zaburzenia osobowości unikowej, zależnej i obsesyjno-kompulsywnej.

Antyspołeczne zaburzenie osobowości

Spośród wszystkich zaburzeń najbardziej wnikliwym badaniom poddawane było antyspołeczne zaburzenie osobowości. W przeszłości nosiło ono miano „psychopatii”, „socjopatii”. Termin „moralny obłęd” był pierwszym określeniem antyspołecznego zaburzenia osobowości zaproponowanym w 1835 roku przez Pricharda. Słowo „psychopata” pojawiło się najpierw w sformułowaniu „psychopatyczne poczucie niższości”, zostało utworzone przez Kocha pod koniec XIX wieku i było powszechnie stosowane aż do 1952 roku. 
Dopiero w DSM-I zastąpiono go terminem „osobowość socjopatologiczna”. W DSM-II pojawił się termin „osobowość antyspołeczna”, który znajduje się także w DSM-IV. 
Antyspołeczne zaburzenie osobowości charakteryzuje się brakiem wrażliwości i obojętnością na prawa innych ludzi, obejmuje zachowania agresywne, chroniczne kłamstwo, kradzieże, oszustwa, działania destrukcyjne. Zaburzenie to pojawia się zazwyczaj w połowie okresu dorastania i rozwija się do osiągnięcia dorosłości. Powoduje cierpienie innych ludzi, natomiast nie wywołuje cierpienia u człowieka, który je przejawia.

Ocenia się, że antyspołeczne zaburzenie osobowości występuje u około 3% populacji, przy czym diagnoza ta dotyczy czterokrotnie częściej mężczyzn niż kobiet. Wśród więźniów odsetek ten wynosi 20–70%. Z badań wynika, że tylko część osób z antyspołeczną osobowością popełnia przestępstwa i tylko u niektórych przestępców stwierdza się zaburzenia osobowości.

Sama obecność zachowań antyspołecznych nie wystarcza, by zdiagnozować antyspołeczne zaburzenie osobowości. Według DSM-IV (1994) rozpoznanie antyspołecznego zaburzenia osobowości stawia się jedynie osobom pełnoletnim, jeśli spełniają następujące kryteria:

• przed piętnastym rokiem życia pojawiły się przynajmniej trzy przypadki dewiacyjnego zachowania: częste wagary, prowokowanie bójek, oszustwa, kradzieże, znęcanie się nad zwierzętami, częste kłamstwa, ucieczki z domu itp.;
• po piętnastym roku życia pojawiły się przynajmniej trzy z wymienionych zachowań: częste oszustwa, kłamstwa, impulsywność, nieumiejętność planowania, drażliwość, wybuchowość, agresja, brak wyrzutów sumienia, lekceważenie niebezpieczeństwa, brak odpowiedzialności, brak poczucia winy, liczne kolizje z prawem;
• zachowanie antyspołeczne nie jest objawem innego zaburzenia psychicznego, np. schizofrenii lub manii.

Zachowania osób cierpiących na antyspołeczne zaburzenia osobowości można scharakteryzować jako nieodpowiednie i impulsywne. Przestępstwa popełniane przez te osoby są przypadkowe, dokonywane pod wpływem impulsu, bez żadnego racjonalnego celu, bez troski o konsekwencje. Swoje potrzeby zaspokajają w sposób impulsywny, nie licząc się z potrzebami innych ludzi. Mają skłonność do ryzyka i niekonwencjonalnych zachowań. Nie znoszą rutyny. Zazwyczaj nie mają stałej pracy. Brak im poczucia odpowiedzialności wobec innych. Osoby z tym zaburzeniem mają problemy w nawiązywaniu i utrzymywaniu trwałych związków z innymi ludźmi. Nie potrafią kochać, są nieczułe na oznaki miłości i zaufania. Mają tendencje do wykorzystywania i manipulowania partnerem. Zazwyczaj nie potrafią dochować wierności, bardzo często zmieniają partnerów. Charakteryzuje ich cynizm, egocentryzm, brak empatii oraz wyrzutów sumienia. Są niezdolni do przeżywania uczuć, nie potrafią odczuwać miłości, radości, żalu, rozpaczy. Mają niską tolerancję na frustrację, na jej pojawienie się reagują agresją. Często stosują przemoc wobec członków rodziny. Własną wolę narzucają innym siłą lub za pomocą gróźb i szantażu. 
Podsumowując, można stwierdzić, że osoby cierpiące na antyspołeczne zaburzenie osobowości charakteryzuje: niedostateczna adaptacja, brak wykształcenia pomimo odpowiednich predyspozycji intelektualnych, brak zawodu, stałych związków rodzinnych, uleganie nałogom (alkohol, rzadko inne uzależnienia), częste konflikty z prawem, których przyczyną są drobne i przypadkowe wykroczenia (rzadziej są to przestępstwa złożone czy planowane).

Przyczyny

Do dziś nie są znane przyczyny powstawania antyspołecznego zaburzenia osobowości. Wyniki licznych badań nad genezą tego zaburzenia wskazują zarówno na czynniki biologiczne, jak i społeczno-kulturowe, podkreślając ich wzajemne oddziaływanie na siebie. Czynnik genetyczny odgrywa tu istotną rolę. Badania nad dziećmi adoptowanymi, których rodzice biologiczni cechowali się antyspołecznymi zachowaniami, pokazują, że dzieci te częściej przejawiają takie zburzenia. 
Antyspołeczne zaburzenie osobowości wiąże się z wystąpieniem powikłań w okresie życia płodowego.

Palenie papierosów, spożywanie alkoholu w połączeniu z wczesnym odrzuceniem przez matkę stanowią czynnik wysokiego ryzyka wystąpienia antyspołecznych zachowań. Z badań wynika, że noworodki z niską wagą urodzeniową i doświadczające trudności okołoporodowych częściej niż dzieci z właściwą wagą prezentują tego typu zaburzenia. Sądzi się, że omawiane komplikacje wpływają negatywnie na rozwój mózgu. Można przypuszczać, że osoby przejawiające antyspołeczne zaburzenie osobowości są ofiarami uszkodzeń mózgu, jakim ulegli w okresie życia płodowego.

Powstanie antyspołecznego zaburzenia osobowości wiąże się z brakiem poczucia bezpieczeństwa w dzieciństwie, licznymi konfliktami między rodzicami oraz brakiem ich kompetencji wychowawczych. Badania potwierdzają, że stosowanie kar cielesnych jest istotnym wskaźnikiem ryzyka wystąpienia zachowań impulsywnych i aspołecznych. 
Osoby cierpiące na antyspołeczne zaburzenie osobowości, nie uczą się na błędach. Są niezdolne do czerpania wiedzy z przykrych doświadczeń. Kary stosowane wobec nich zazwyczaj nie przynoszą efektu.

Terapia

Dotychczas nie opracowano skutecznych metod leczenia zaburzeń osobowości. Próby leczenia psychofarmakologicznego okazały się nieefektywne (poza chwilowym tłumieniem zachowań agresywnych). Za nieskuteczne uznano elektrowstrząsy i zabiegi psychochirurgiczne. Nisko ocenia się również wyniki różnego rodzaju psychoterapii. Obecnie najczęściej zaleca się stosowanie terapii poznawczej, która ma na celu poprawienie zdolności pacjenta do okazywania empatii, utożsamiania się z innymi ludźmi. Ponadto w celu korygowania negatywnych wzorów zachowań pacjenta i zastępowania ich właściwymi zaleca się stosowanie behawioralnej techniki zwanej „pozytywną praktyką”.

Większość podejść psychoterapeutycznych podkreśla jednak znaczenie nawiązania relacji terapeutycznej opartej na zaangażowaniu i zaufaniu. Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości zazwyczaj nie są zainteresowane zmianą swojego zachowania. Podejmują terapię, bo zostali do niej zmuszeni. Niektórzy terapeuci sygnalizują, że terapia może w tych przypadkach przynieść odwrotny skutek. Wiedza o drugim człowieku zdobyta w trakcie terapii, może posłużyć do skuteczniejszego manipulowania i wykorzystywania ludzi. 
W praktyce okazuje się, że łatwiej jest zapobiegać niż leczyć antyspołeczne zaburzenia osobowości. Uwzględniając dziecięce zwiastuny zaburzeń antyspołecznych, zaleca się wczesne interwencje profilaktyczne, czyli podejmowanie działań, które mają na celu ochronę dzieci przed krzywdzeniem i przemocą. Niektórzy psychologowie opowiadają się za radykalnymi interwencjami, które polegają na zabraniu dziecka z patologicznego środowiska, natomiast inni zalecają poprawę umiejętności wychowawczych rodziców.

Bibliografia

Carson, R., Butcher, J., Mineka, S. (2003). Psychologia zaburzeń. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 
Jakubik, A. (1997). Zaburzenia osobowości. Warszawa: PZWL. 
Meyer, R. (2003). Psychopatologia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 
Seligman, E. P., Walker, E. F. Rosenhan, D. L. (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka.

S.K.