Niebieska Linia, nr 1 / 2000

Przewrotne to pytanie pozwoli mi ukazać rodzinny "trening" kształtujący taką właśnie postawę w późniejszym, dorosłym życiu.

Wiadomo, że podstawowy trening zachowań społecznych odbywa się w rodzinie. Tam też odbywa się trening myślenia sprzyjającego przyjęciu roli ofiary i trening zachowań w tej roli. Przyjrzyjmy się czynnikom ważnym w nauce zachowań społecznych, dającym większą szansę przyjęcia pozycji ofiary w życiu rodziny. Pozwolę sobie gdzieniegdzie na ton ironii i konfrontacji, za co z góry przepraszam osoby, które by to raziło. Nie oznacza to bynajmniej lekceważenia trudnych i dramatycznych spraw, jakie są związane z przemoc domową.

Zasada pierwsza: jako "materiał wyjściowy"

stosowniejsza jest osoba płci żeńskiej.

Szkodliwym mitem byłoby założenie, że jedynie mężczyźni bywają sprawcami przemocy, tylko kobiety zaś są przemocy tej ofiarami. Tak nie jest. Zarówno badania, jak doświadczenie pokazują, że ofiary i sprawcy znajdują się wśród kobiet i mężczyzn. Bywa, że te same osoby równocześnie są ofiarami i sprawcami przemocy. Z drugiej jednak strony statystyka jest wyraźna - kobiety są częściej ofiarami przemocy domowej, niż mężczyźni. Dlaczego? Nie znamy wyczerpującej odpowiedzi. Jednym całkiem trywialnym powodem jest to, że kobiety są fizycznie słabsze od mężczyzn. Płeć żeńska zwiększa więc prawdopodobieństwo, że osoba tej płci w swoim realnym życiu wycofa się i przestraszy przewagi fizycznej mężczyzny - sprawcy. Ale to nie wszystko.

Z niecałkiem znanych powodów kobiety są bardziej nakierowane na życie rodzinne od mężczyzn. Nie wierzę, że "nikt nie rodzi się kobietą". Wiele badań wykazuje, że mężczyzn i kobiety różnią nieco talenty. Talenty kobiece to tworzenie, podtrzymywanie i ochrona relacji interpersonalnych, czemu służy lepszy "słuch emocjonalny", większe zdolności językowe i lepsza umiejętność wyrażania emocji. Sprawiają one, że kobieta jest bardziej predysponowana do życia w małej grupie społecznej (czytaj: w rodzinie) niż mężczyzna. Z oczywistym zastrzeżeniem: Gdy piszę "kobieta" - mam na myśli pewien stopień typowości, uogólnienie; oczywiście nie każdy mężczyzna jest silniejszy, nie każda kobieta bardziej "rodzinna" itd. itp.

Nastawienie na podtrzymywanie i ochronę więzi w rodzinie (nie rozbijać rodziny, nie odbierać dzieciom ojca, bez oparcia trudno żyć kobiecie), może jednak przynosić koszty niewspółmierne do zysków. Przypomina to

uparte łatanie materii, która uparcie przeciera się

i rozpada. Czasem wymaga długiego czasu, by dostrzec, że łatanie nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Jednym z najbardziej dramatycznych kosztów takiej postawy łatania życia rodzinnego jest zgoda na rolę ofiary. Wydaje się, że kobiety częściej od mężczyzn godzą się na ponoszenie tego rodzaju kosztów, ponieważ wyżej cenią życie rodzinne i bardziej od mężczyzn nastawione są na jego podtrzymywanie. Niewątpliwie społeczne przygotowanie do roli kobiety także umacnia orientację na życie rodzinne. Fizjologia, w tym ciąża, poród i karmienie "przytrzymują" kobietę o wiele bardziej przy rodzinie, niż mężczyznę. Wszystkie te wyniki skomponowane w różnych proporcjach w życiu różnych kobiet mogą się składać na gotowość ponoszenia dramatycznych kosztów znoszenia przemocy "na rzecz" rodziny.

Zasada druga: naucz bezradności.

Psychologia zna pojęcie "wyuczonej bezradności". Ograniczenie fizyczne możliwości ruchu zwierząt i ich pola swobodnej eksploracji sprawia, że stają się bardziej bezradne niż ich pobratymcy wychowani na wolności. Podobnie jest z ludźmi. Dziecko rygorystycznie ograniczane w swoich reakcjach fizycznych i psychicznych prędzej czy później uczy się bezradności.

Obowiązująca często zasada, że

"dzieci i ryby nie mają głosu"

to jedno z takich ograniczeń.

Wszystkie komunikaty typu "nie masz na to wpływu", "będzie tak, jak ja zechcę", "nie masz tu nic do gadania" czy "nic tu nie znaczysz" są szczegółową odmianą tej "złotej" zasady. Naturalnie można je formułować słownie lub przekazywać je poprzez działanie czy postawę.

Wykształcona i samodzielna zawodowo kobieta drży przed nakazami swojego męża, który żąda, by niezależnie od pory dnia i nocy czekał na niego ciepły obiad. Budzi ją hamujący w uliczce samochód, śpi wpółubrana, kuchnia w pełnym pogotowiu. Jest rozstrojona emocjonalnie, ogłupiała. W pracy radzi sobie dobrze, pracuje w przyjaznym zespole ludzi. W trakcie psychoterapii pojawia się we wspomnieniach sylwetka ojca. Duży, gruby, głośny facet. Często krzyczy, wszyscy się go boją. Oczywiste, że należy zjeść cicho i wszystko, nawet, gdy boli brzuch. Nie wolno się skarżyć. Spać cicho, oddychać nie za głośno. Jest poszturchiwanie, popychanie, dociskanie ciałem do ściany przy mijaniu się w ciasnym przedpokoju. Groźba w spojrzeniu. Najlepiej się wtedy nie ruszać. Potem sprawdzanie "czy już ci rosną cycki". Najlepiej udawać, że się nic nie dzieje, znieść, przeczekać. Nic nie możesz zrobić. Będzie tak, jak ja chcę. Nie masz nic do powiedzenia. Potem szczypanie w "rosnące cycki" (o, jakie już duże!). Potem szczypanie w pośladki i klapsy. Jak ty wyglądasz! Ty tłusta d...! Szarpanie za włosy (co za kudły!). Nie możesz nic zrobić. Nie masz tu nic do powiedzenia. Starsza siostra próbowała i straciła zęby. Można tylko zastygnąć i przeczekać, znieść to, żeby się tylko skończyło, nie zrobić nic, co mogłoby przedłużyć sytuację.

Gdy

bezradność jest jedyną strategią

przetrwania w sytuacji przemocy, każdy sygnał wywołujący lęk: krzyk, grymas niezadowolenia, różne formy demonstracji siły skutkują natychmiast. Dla dorosłego wyuczenie dziecka bezradności jest naprawdę fraszką.

Zasada trzecia: pracuj na niską samoocenę tej osoby.

Sprawczość, możliwość obrony i aktywnego działania wymagają poczucia własnej wartości. Do godnego i aktywnego życia potrzebna jest pozytywna samoocena i wiara we własne możliwości. Przez wychowanie można skuteczne pozbawić dziecko poczucia wartości i sprawić, by jako osoba dorosła przepraszał za to, że żyje.

Oczywiście już sam komunikat "nie masz na nic wpływu", czy "nie masz nic do powiedzenia" obniża poczucie wartości. Ale to nie wszystko. "Czarna pedagogika" oferuje tu całą gamę sposobów. Jeżeli przypadkiem dziecko się dobrze uczy, należy podkreślać, że dobry stopień to jakieś nieporozumienie, a w najlepszym razie przypadek. No, może bezkrytycyzm lub interesowność nauczyciela. Taki matoł nie może mieć rzetelnie zasłużonych dobrych ocen. Dobrze też działa porównywanie, z reguły wypadające na niekorzyść dziecka. Zawsze można znaleźć kogoś lepszego (grzeczniejszego, bardziej zaradnego, o ironio ! -odważniejszego, sprytniejszego). Niektórym rodzicom świetnie udaje się obrażanie i deprecjonowanie swoich dzieci i tego, co robią. W wielu rodzinach z lubością podkreśla się wszystkie mankamenty ciała: coś za grube, za chude, krzywe, sękate, bure, za duże, za małe, niezgrabne. Na niskie poczucie wartości pracują też stosowne etykiety: bałaganiarz, niezdara, beksa, kłamczucha i inne.

Skrzętne omijanie pochwał, za to nieustający komunikat:

cokolwiek zrobisz jest źle.

Zdziwienie, że ktokolwiek chce się z kimś takim kolegować lub spotykać. Odtrącanie, serwowanie ochłapów miłości tylko wtedy, gdy dziecko przyjmuje postawę żebrzącą i gotowe jest za to boleśnie zapłacić, np. upokorzeniem i bezsilnością.

Wymienienie wszystkich możliwości przekroczyłoby ramy tego artykułu. Konkludując: Używanie tych i podobnych strategii niszczących poczucie wartości znacząco zwiększa szansę, że traktowana w dzieciństwie w opisany sposób osoba dorosła z pokorą przyjmie przemoc w przekonaniu, że nic lepszego od życia jej się nie należy.

Zasada czwarta: Utwierdzaj przekonanie mówiące: to twoja wina!

Złe samopoczucie, niszczące emocje, awantury i przemoc w rodzinie. Wiele rodzin uprawia na tym polu namiętnie niszczącą grę

"to przez ciebie!".

W grze tej chodzi o to, by zrzucić z siebie odpowiedzialność za naganne uczynki (w tym agresję i przemoc) i uczynić za nie odpowiedzialnymi inne osoby - najlepiej (bo najłatwiej) słabsze i gorzej zorientowane.

Oto małe już dziecko dowiaduje się, że tatuś złości się "przez ciebie", mama zaś "przez ciebie" płacze. W bardziej zaawansowanej postaci mama przez ciebie dostaje ataku serca albo może umrzeć zaraz. Tatuś przez ciebie tak się zdenerwował, że aż musiał wyrwać ci trochę włosów z głowy. Przez ciebie siostrzyczkę musieli wziąć do szpitala.

Oto drastyczna nauka odpowiedzialności za czyjeś zachowanie. Okazuje się, że ty, który masz lat pięć, dziesięć czy piętnaście jesteś odpowiedzialny za to, ze tata zachował się brutalnie. On, człowiek dorosły nie jest za to odpowiedzialny wcale. Gdybyś ty inaczej się zachował, on by nie "musiał" tego wszystkiego robić. To przez ciebie.

Czy istnieje bardziej diabelska sztuczka?

Ta właśnie gra (to przez ciebie) leży u podstaw tego, co nazywamy współuzależnieniem. Wczesny trening odpowiedzialności za uczucia, myślenie i działanie innych daje pożądane skutki jak

stałe poczucia winy i odpowiedzialności za innych,

dorosłych i zdrowych psychicznie ludzi. Mąż zdradza? - to przez ciebie- zapewne coś z tobą jest nie w porządku. Źle cię traktuje? - to przez ciebie, pewnie sobie zasłużyłaś. Pije? - oczywiste jest, że musisz być złą żoną. To od żony zależy, czy mąż będzie pił, czy nie (gdyby miał dobrą żonę, nie piłby wcale). Awanturuje się? - to dlatego, że nie umiesz go uspokoić. Bije? - musiałaś go naprawdę rozwścieczyć! Zrób coś z sobą!

Dorosła ofiara przemocy, która otrzymała skuteczną naukę przejmowania odpowiedzialności za innych i wynikającego stąd poczucia winy, już w pierwszych słowach rozmowy o przemocy domowej będzie usprawiedliwiać sprawcę i szukać winy w sobie. Trudno będzie jej dostrzec zdrowe proporcje odpowiedzialności w rodzinie i dokonać zmian przekonań w tej sprawie.

Zasada piąta: ugruntuj kategoryczne i bezkrytyczne przekonanie, że najwyższą wartością i powinnością jest życie dla innych.

Wraz z przekonaniem o odpowiedzialności za czyny innych, dorosłych i nie chorych psychicznie ludzi, wychowanie może dostarczyć pewnego rodzaju hierarchii wartości, które użyte destrukcyjnie niszczą użytkownika.

Idea życia dla innych owocuje pięknymi dziełami Matki Teresy i innych godnych najwyższego szacunku ludzi. Nikt rozumny nie ma zamiaru zaprzeczać najlepszym wartościom naszej kultury ani propagować egoizmu.

Warto jednak zauważyć, że czym innym jest pomoc słabszym, a czym innym "pomoc" w folgowaniu cudzym zachciankom, nieopanowanym emocjom czy popędom.

Być wsparciem czy żerem?

To drugie nie jest wsparciem, a jeśli już, to tylko wsparciem cudzego egoizmu i braku odpowiedzialności. Wyrzekając się siebie (swoich potrzeb, swej godności, swoich poglądów czy pragnień życiowych) warto przeprowadzić test "Czy to co robię kogoś buduje i rozwija jego człowieczeństwo?". Być może tak. Być może moje wyrzeczenie służy wzrostowi bliskiej mi osoby. Wzrastam też sama poprzez wyrzeczenie. Proces ten otwiera mnie na dalsze dawanie i wzbogaca mnie duchowo. Jestem też osobą wolną w swoim wyborze, co oznacza, że świadomie wybrałam wyrzeczenie, bez przymusu i/lub braku umiejętności powiedzenia "nie".

Tak odmienna sytuacja jest, gdy jestem niewolnikiem dawania. Żadna niewola nie buduje. Wyrzekając się siebie, pozwalam wyciekać siłom życia. Jeśli dobrze się przyjrzę, zobaczę też, że moje wyrzeczenie nie buduje również tego, na rzecz kogo wyrzeczenia owe czynię. Wyrzekając się buntu, protestu i ograniczania, sprzyjam czyjejś zachłanności i pogardzie. Oddając swój czas wypoczynku, hoduję cudze lenistwo. Moja

pokora wzmacnia przemoc

w mojej rodzinie. Lecz jestem niewolnikiem wyrzeczeń i nie potrafię inaczej, ponieważ poraża mnie myśl, że mogłabym się zbuntować. Oznaczałoby to wstrętny egoizm i zdradę "świętej" zasady poświęcenia.

Jak widać, dawanie siebie innym czy też życie dla innych nie jest prawdą prostą ani łatwą. Nietrudno też w na tym polu o zamęt i takie pojmowanie wartości, którego skutki są niszczące. Niewolnicze, bezwzględne i bezmyślne kierowanie się tą zasadą może sycić cudzą agresję i wzmacniać przemoc. Dlatego wychowanie oferujące tak nieuporządkowany, a równocześnie kategoryczny nakaz może sprzyjać ugruntowaniu się w roli ofiary przemocy.

Zasada szósta: wpajaj ideę rodziny hierarchicznej.

Rodzina hierarchiczna to taka, w której istnieje pewna drabina pozycji. Pozycje te wskazują, co komu wolno wobec innych. Najwięcej wolno temu na szczycie, najmniej temu na dole.

W świecie zwierzęcym zjawisko to zyskało nazwę "struktury dziobania" i odnosi się do życia stadnego. W stadzie wiadomo, które zwierzę najada się pierwsze (odpędzając wszystkie inne, choćby najbardziej wyczerpane i głodne), które drugie, kolejne i ostatnie. W stadzie kur wiadomo, która kura może dziobać wszystkie inne, czyli kto

rządzi w stadzie,

która może dziobać wszystkie inne z wyjątkiem pierwszej, która kura może dziobać wszystkie z wyjątkiem pierwszej i drugiej, i tak dalej i tak dalej. Hierarchia ta jest zmienna. Gdy "numer jeden" osłabnie inna kura zajmie jej miejsce. Wszystko przesunie się o jedno oczko, chyba, że zajdą jakieś inne rewolucyjne zmiany.

W niektórych rodzinach ojcu wolno obrażać i bić żonę i dzieci, żonie wolno obrażać dzieci (męża nie wolno ruszyć), najstarsze dziecko może sprawiać lanie młodszym braciom i siostrom, lecz do ojca i matki należy odnosić się z pokorą i szacunkiem i tak dalej. Na starość chorzy rodzice mogą spaść na najniższy szczebel hierarchii, otrzymując razy i pogardę, ponieważ rządzi ten, kto aktualnie jest najsilniejszy, ale to raczej obraz bezwzględnego świata zwierzęcego stada, a nie społeczności ludzkiej.

Rodzina hierarchiczna jako zjawisko zanika, choć zapewne w niektórych regionach zachowuje resztki swej świetności. Uczy ona, że silniejszemu należy zawsze ustępować i dopóki nie ma się go "pod sobą" pozostaje znosić wszelkie dolegliwości obcowania z dręczycielem. Kobieta, która z takiej struktury rodzinnej wchodzi w związek ze sprawcą przemocy od razu, bez zbędnych wyjaśnień "zna swoje miejsce".

W.S.