Trochę historii

Nazwa ‘’trening interpersonalny’’ została stworzona przeze mnie w 1969 roku w celu określenia metodyki szkolenia zespołu ludzi prowadzących działalność  psychoterapeutyczną i socjoterapeutyczną w polsko-amerykańskim programie terapeutycznym dla młodzieży z zaburzeniami emocjonalnymi. Tak się złożyło, że był to również temat mojej pracy doktorskiej, która musiała mieć odpowiednio poważny tytuł ’’ Grupowy trening interpersonalny jako metoda szkolenia psychologów’’.  Nowa nazwa się przyjęła i przez szereg lat trening interpersonalny był wspólną nazwą dla różnych odmian treningów grupowych. Dopiero później wprowadziliśmy termin ’’trening intrapersonalny’’ dla określenia innych treningów ukierunkowanych bardziej na eksplorację świata wewnętrznego.

Przygotowana wtedy i realizowana przez dwa lata metodyka szkolenia została zbudowana w oparciu o doświadczenia związane z psychoterapią grupową, lekturą amerykańskich książek na temat edukacji laboratoryjnej, grup T, treningu uwrażliwiającego i grup spotkaniowych Rogersa.  Z perspektywy dzisiejszej te początki treningu w Polsce wydają się dość nieporadne ale nie było wtedy od kogo się uczyć treningu. Dopiero w następnych latach, na podstawie doświadczeń uzyskanych w pierwszym okresie opracowana została bardziej profesjonalna formuła prowadzenia treningu interpersonalnego, zaczęło się tworzyć środowisko trenerskie oraz poprawił się poziom kompetencji trenerów.

Dzisiaj, po 40 latach praktykowania treningu interpersonalnego w Polsce, tysiące ludzi prowadzi grupy treningowe. Rozwinely sie bardzo różnorodne formy treningów i wydaję się, że określenie "trening" jest bardzo szeroko używane dla nazywania aktywnych form edukacji psychologicznej. Od ponad ćwierć wieku działa jednak przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym Polska Rada Trenerów, która czuwa nad standartami obowiązującymi w profesjonalnym nurcie trenerskim i wydaje stosowne certyfikaty.

Od lat nie udaję mi sie skoncentrowac na zrealizowaniu zamiaru napisania ksiazki o treningu. Przedstawię więc teraz, w dużym skrócie, klasyczną już charakterystykę podstawowych elementów treningu interpersonalnego, jego celów oraz zjawisk, które w nim zachodzą.

Cele treningu interpersonalnego

Mogą być określane w różny sposób, chociaż najczęściej dotyczą tego samego obszaru zjawisk, jakim jest ulepszanie pewnych umiejętności psychologicznych ważnych w kontaktach z ludźmi. Tak więc podstawowe cele treningu interpersonalnego to uczenie się i rozwijanie umiejętności;

• spostrzegania i rozumienia innych ludzi i samego siebie w trakcie kontaktów z innymi
• komunikowania się (wyrażania myśli i uczuć, uważnego słuchania ze zrozumieniem, wrażliwości na sygnały niewerbalne itd.)
• rozwiązywania problemów i konfliktów międzyludzkich
• udzielania i przyjmowania wsparcia psychologicznego
• uczenia się w oparciu o doświadczenia osobiste.

Istnieją także inne sposoby formułowania celów treningu - np. rozwijanie właściwości ważnych w kontaktach międzyludzkich takich jak empatia, ciepło, szacunek, otwartość, autentyczność, bezpośredniość, zaangażowanie, odwaga, konfrontacja, itd. Określanie celów w taki sposób wynikało z obserwacji empirycznych wskazujących że m.in. w takich obszarach występowały zmiany u uczestników treningów.

Decyzja o uczestnictwie w treningu powinna być podejmowana w oparciu o gotowość kandydatów do realizacji proponowanych i możliwych do osiągania celów. Należy jednak podkreślić, że cele treningu wytyczają jedynie kierunek procesu zmian indywidualnych a nie stanowią zamkniętej charakterystyki stanu, który musi być wytworzony u każdego uczestnika na zakończenie treningu.

Proces treningowego uczenia się

Trening interpersonalny jest procesem uczenia się w oparciu o doświadczenia interpersonalne uzyskiwane i analizowane w czasie spotkań małej grupy. Czas trwania treningu może wynosić od kilkunastu do kilkudziesięciu godzin.

Doświadczenia interpersonalne to całość wrażeń, uczuć, spostrzeżeń, wyobrażeń, myśli i doznań somatycznych pojawiających się w człowieku w trakcie jego bezpośrednich spotkań z innymi ludźmi. Doświadczenia interpersonalne pojawiające się w trakcie naturalnego przebiegu życia człowieka, szczególnie gdy są intensywne i gdy powtarzają się w znaczących okolicznościach lub w kontaktach ze znaczącymi osobami, kształtują właściwości indywidualne i postawy oraz sposób życia.

Powodzenie treningu zależy od tego, czy doświadczenia interpersonalne uczestników uzyskiwane w czasie zaplanowanego treningu uzyskają taki właśnie wpływ na wybrane aspekty funkcjonowania człowieka w kontakcie z innymi i z samym sobą. Zależy to w znacznej mierze od treści tych doświadczeń i od sposobu zajmowania się nimi w czasie treningu.

Zajmowanie się doświadczeniami osobistymi w trakcie treningu polega na ukierunkowanym i uważnym ich rozpoznawaniu, nazywaniu i wyrażaniu oraz na komunikowaniu się z innymi osobami w grupie na ten temat.  Uwaga uczestników treningu jest skupiona na tym, co dzieje się w czasie spotkania, na konkretnych sytuacjach i wydarzeniach, na zachowaniach i na stanach wewnętrznych wszystkich osób w grupie. Źródłem materiału z którego można uczyć się w trakcie treningu jest  wszystko to, co uczestnicy widzą, słyszą, czują i uświadamiają sobie w trakcie spotkań grupowych.

Kultura grupy treningowej

W grupie treningowej po jakimś czasie wyłania się specyficzny dla treningu zbiór norm, zwyczajów i rytuałów, czyli tzw. kultura grupy treningowej, która odróżnia ją w istotny sposób od innych rodzajów grup społecznych. Ta odmienność zasad i obyczajów dotyczących wzajemnych kontaktów i zachowania od reguł i konwencji obowiązujących w życiu codziennym jest ważnym czynnikiem pomocnym w osiąganiu celów treningu. Różnice te polegają przede wszystkim na tym, że kultura grupy treningowej jest bardziej przyzwalająca wobec spontaniczności i różnorodności zachowań. Zezwala na zmniejszenie dystansu, zwiększenie otwartości i intymności kontaktów oraz na wzbogacenie ekspresji emocjonalnej bez narażania się na sankcje obyczajowe i moralne występujące na co dzień w kontaktach międzyludzkich.

Rozmiary i specyfika tego subkulturowego przyzwolenia są różne w różnych grupach i w różnych odmianach treningu. Zależą w znacznym stopniu od postępowania trenera i od tolerancji poszczególnych uczestników na rozbieżność z utrwalonymi postawami i wzorcami osobistymi w tym zakresie. Kształtowanie norm grupowych i zasad kontaktowania się wspólnych dla całej grupy treningowej jest jednym ze szczególnie ważnych elementów pracy treningowej. Znaczna część procesu uczenia się jest skoncentrowana wokół tego problemu.

Ważnym aspektem wielu wydarzeń i sytuacji w grupie jest tworzenie się klimatu poszukiwania i eksperymentowania. Jeżeli doświadczenia treningowe mają wywierać jakiś wpływ na postępowanie uczestników w życiu codziennym, muszą różnić się od codzienności i otwierać nowe możliwości. Dlatego uczestnicy są zachęcani do eksperymentowania w zakresie własnego zachowani i myślenia, do poszukiwania i sprawdzania innych sposobów postępowania niż te do których się przyzwyczaili.

Odmienność warunków istniejących w grupie stanowi często źródło niepokoju i napięcia u poszczególnych uczestników. Jeżeli te przykre stany nie osiągają zbyt dużych rozmiarów mogą stanowić cenne źródło motywacji i inspiracji do poszukiwania nowych form zachowania i myślenia w sytuacjach interpersonalnych.

Ponieważ liczebność grupy treningowej nie przekracza kilkunastu osób, każdy uczestnik ma możliwość bezpośredniego i osobistego kontaktowania się z każdym członkiem grupy. Jeżeli grupa jest zbyt duża, istnieje niebezpieczeństwo zagubienia się poszczególnych osób w tłumie i wyłączania się z zasadniczego nurtu wydarzeń i interakcji w grupie. Jednak grupa powinna być dostatecznie duża, aby zaistniały warunki do dużej różnorodności zachowań i postaw oraz do tworzenia się bardziej rozbudowanych układów w wewnętrznej strukturze grupy. Pomaga to w uczeniu się na temat procesów i zjawisk międzyludzkich.

Trener

Wspólnym elementem prawie wszystkich grup treningowych jest obecność osoby specjalnie przygotowanej do prowadzenia treningu nazywanej trenerem. Istnieją wprawdzie takie formy treningu, w których grupy pracują bez udziału trenera ale nie jest to częste zjawisko. Uczestnicy wtedy sami sterują przebiegiem własnej pracy choć korzystają ze specjalnie przygotowanych wytycznych, instrukcji i materiałów pomocniczych, czasem zarejestrowanych na taśmach audiowizualnych.

Przygotowanie trenera powinno obejmować oprócz ogólnego wykształcenia psychologicznego, odbycie staży w roli uczestnika, obserwatora i asystenta innego trenera. Potrzebne jest również posiadanie doświadczeń klinicznych w zakresie diagnozowania i psychoterapii zaburzeń emocjonalnych oraz umiejętności przekazywania i porządkowania treści poznawczych związanych z doświadczeniami uzyskiwanymi przez uczestników treningu.

Podstawowe zadania trenera polegają na pomaganiu uczestnikom ww efektywnym uczeniu się z własnych doświadczeń uzyskiwanych z w czasie spotkań grupowych. Zadania te bywają rozumiane i realizowane na wiele sposobów. Istnieją bardzo duże różnice w rodzajach i rozmiarach aktywności poszczególnych trenerów. Jednak funkcjonowanie trenera w grupie najczęściej obejmuje działania , które;

a) inspirują, ukierunkowują i koordynują aktywność uczestników

b) pomagają w lepszym dostrzeganiu, rozumieniu i wyrażaniu doświadczeń osobistych

c) ułatwiają poznawcze opracowanie doświadczeń i obserwacji oraz odkrywania ich znaczenia dla uczestników

d) pomagają w utrzymywaniu pożądanego poziomu bezpieczeństwa psychologicznego

Zadaniem trenera nie jest nauczenie uczestników praktycznej wiedzy i umiejętności ani ukształtowanie ich postaw czy właściwości. Zajmuję się  przede wszystkim pomaganiem uczestnikom w możliwie efektywnym wykorzystywaniu sytuacji treningowej do uczenia się od samych siebie.

Informacje zwrotne i treningowe komunikowanie się

Jednym z najważniejszych zjawisk w czasie treningu jest przekazywanie informacji zwrotnych, czyli wzajemne komunikowanie informacji o subiektywnych reakcjach jednej osoby na zachowanie drugiej. Poprzez uzyskiwanie takich informacji uczestnik treningu interpersonalnego dowiaduje się, jak jest odbierany przez innych ludzi w konkretnych sytuacjach interpersonalnych, jakie uczucia i myśli wywołuje u nich jego zachowanie. W ten sposób może porównać i sprawdzić własne wyobrażenia i sądy dotyczące tego, co jak mu się wydaje, inni ludzie czują i myślą na jego temat.  Często stanowi to pobudkę do wprowadzania zmian w osobistych schematach  myślenia i spostrzegania samego siebie i innych ludzi.

Mówienie do innych ludzi o tym, jak się ich spostrzega, jak się reaguje na ich zachowanie w grupie treningowej, prowadzi do zmniejszenia dystansu i wzrostu stopnia autentyczności we wzajemnych kontaktach między uczestnikami grupy. Pomaga to lepszym poznawaniu i rozumieniu zjawisk i procesów interpersonalnych a także tego co dzieje się w subiektywnym i wewnętrznym świecie każdego z uczestników.  Dzięki przekazywaniu i przyjmowaniu informacji zwrotnych uczestnicy stają się bardziej zdolni i gotowi do autentycznego, bezpośredniego i wrażliwego funkcjonowania w kontaktach z ludźmi po zakończeniu treningu.

Przekazywanie informacji zwrotnych jest procesem przebiegającym na ogół w atmosferze silnego zaangażowania emocjonalnego i nieraz towarzyszą temu przykre choć krótkotrwałe uczucia . Konstruktywne efekty tego procesu uzależnione są w znacznej mierze od sposobu komunikowania się w grupie, np. od tego czy osoby przekazujące informacje zwrotne potrafią konkretnie określić jakie zachowanie wzbudziło jakie odczucia oraz czy potrafią ograniczyć silną na ogół tendencję do oceniania i dawania rad innym ludziom.

Kształtowanie się takiego systemu komunikowania się w grupie, który pomaga w otwartości i ułatwia uczenie się poprzez wymianę osobistych doświadczeń a równocześnie zapewnia poczucie bezpieczeństwa psychologicznego, dokonuje się stopniowo i wymaga czasu.  Postęp w tym zakresie dokonuje się często poprzez kolejne próby związane z pewnym ryzykiem interpersonalnym, gdy ktoś np. zaczyna być bardziej szczery niż inni uczestnicy i w związku z tym w grupie pojawiają się chwile niepokoju i frustracji.

Jednym z ważnych problemów nad którym uczestnicy treningu pracują w różnego rodzaju sytuacjach, jest określanie i uzgadnianie granic otwartości w wyrażaniu myśli i uczuć. Od rozmiarów i formy tej otwartości zależy, czy uczestnicy będą mogli trafnie zrozumieć, co naprawdę się dzieje w wewnętrznym świecie innych członków grupy w trakcie tych sytuacji. Istotną rolę przy radzeniu sobie z tym problemem odgrywa zjawisko, które w życiu codziennym nazywamy ‘’potrzebą intymności’’. Polega ono na pragnieniu ograniczenia dostępu innym ludziom do pewnych treści osobistych i do pewnych obszarów życia osobistego oraz na starannym selekcjonowaniu ludzi, którym się zezwala na wgląd do tych sfer. Zazwyczaj granice te człowiek różnicuje w zależności od stopnia bliskości i zaufania do partnerów. W czasie treningu na ogół dochodzi do znacznego przesuwania tych granic wobec innych członków grupy, ponieważ stopniowo stają się oni bliższymi i bardziej zaufanymi osobami. Zmienia się również kwalifikacja treści osobistych, które osoba uważała poprzednio za ściśle intymne, choć zmiana ta dotyczy przede wszystkim sytuacji treningowej i nie musi dotyczyć innych sytuacji życiowych.

W bardzo wielu środowiskach, w życiu codziennym, otwartość w kontaktach międzyludzkich traktowana jest jako przejaw słabości, niedojrzałości a nawet jako swoista przypadłość patologiczna nazywana ekshibcjonizmem. Skojarzenia te podtrzymują różnego rodzaju obawy dotyczące ludzi oraz utrwalają skonwencjonalizowane i manipulacyjne sposoby komunikowania się. Doświadczenie możliwości zmian w zakresie otwartości interpersonalnej u samego siebie i u innych uczestników treningu umożliwia zobaczenie tych problemów z innego punktu widzenia, który pozwala na dokonywanie bardziej świadomych i elastycznych decyzji w sprawie własnej otwartości w życiu codziennym.

Procesy zmian osobistych

Większość uczestników treningu co jakiś czas otrzymuje od innych takie informacje na swój temat, które są źródłem wewnętrznego dysonansu. Stają się czasem świadomi obecności takich zjawisk, których zrozumienie wymaga naruszenia dotychczasowych schematów poznawczych ukierunkowujących ich dotychczasowe myślenie o świecie i o swoim życiu. Czasem także niektórzy uczestnicy podejmują nietypowe dla siebie zachowania bez gwarancji, że to się im opłaci i zostanie zaakceptowane przez inne osoby.

W takich i podobnych momentach mogą pojawiać się zalążki zmian w dotychczasowych sposobach i wzorcach myślenia, spostrzegania i reagowania. Stabilność utrwalonych wzorców zostaje naruszona i osoba znajduje się w stanie stresu, przeżywanego często jako poczucie niepewności, niepokoju i poczucia zagrożenia. Stan ten mobilizuje psychologiczne mechanizmy zaradcze, często nazywane mechanizmami obronnymi, których działanie polega głównie na zniekształcaniu obrazu zewnętrznej i wewnętrznej rzeczywistości jednostki oraz na czasowym zablokowaniu procesu uczenia się. Jednak pełna mobilizacja tych mechanizmów może wystąpić  dopiero przy znacznym przekroczeniu granic odporności na stres i nawet jeżeli u niektórych osób to się zdarzy w czasie treningu, to na ogół ma charakter przejściowy. Należy jednak podkreślić, że pewien poziom stresu jest nieodłącznym towarzyszem wszelkich poszukiwań osobistych, które związane są z wykraczaniem poza rutynowe zachowania i schematy myślenia i przeżywania.

Ważne problemy realizacyjne

Proces uczenia się w czasie treningu prowadzący do zmian osobistych może przebiegać na poziomie, który nie wykracza zbytnio poza tę granicę. Ponieważ znaczna część tego procesu dokonuje się w sytuacjach w których uczestniczy cała grupa, obecność osób, u których ta granica jest niska a więc ich ’’stres zmiany’’ jest szczególnie wysoki, ogranicza tempo i rozmiary zmian u pozostałych osób. Wynikają z tego pewne problemy ważne przy organizacji treningu i w czasie jego prowadzenia.

Pierwszy to sprawa naboru i selekcji takich kandydatów do treningu, u których stan odporności na stres nie ogranicza w istotny sposób ich możliwości uczenia się w oparciu o doświadczenia osobiste. W czasie wstępnych kontaktów z kandydatami do treningu interpersonalnego warto więc zwracać uwagę czy nie znajdują się oni aktualnie w sytuacjach ostrego kryzysu emocjonalnego lub czy nie doświadczają przewlekłych zaburzeń emocjonalnych, które znacznie zmniejszają ich szanse na uzyskanie korzyści z treningu.

Drugi problem to sprawa czuwania w czasie treningu nad możliwością naruszania mechanizmów obronnych stanowiących naturalną samoobroną samoobronę przed przeciążeniem psychicznym i nad destrukcyjnymi skutkami nadmiernego stresu. Ogromne znaczenie ma tutaj wnikliwość i doświadczenie w rozpoznawaniu przez trenera indywidualnych różnić w przeżywaniu przez różnych uczestników oraz jego powściągliwość w stosowaniu takich procedur, które mogłyby narazić ich na zbyt radykalne przekraczanie granic odporności.

Ważnym czynnikiem kontrolującym rozmiary stresu w czasie treningu jest dynamika procesów grupowych, jeżeli nie jest w zbyt dużym stopniu zdominowana aktywnością i siłą oddziaływań trenera. Jeżeli uczestnicy dysponują możliwością wywierania wpływu na to co się dzieje w grupie treningowej, a na ogół tak właśnie bywa, sami potrafią się obronić przed sytuacjami, które są dla nich zbyt zagrażające. Występowanie zjawisk destrukcyjnych jest uzależnione nie tylko od siły stresu ale również od czynników osłabiających mechanizmy obronne jak np. duża zależność od trenera i jego sugestywność, sytuacja ‘’kozła ofiarnego’’ w grupie, popierany przez trenera silny nacisk grupy na wybraną osobę.

Należy jednak pamiętać, że osłabienie czy nawet załamanie mechanizmów obronnych nie musi w sposób nieuchronny prowadzić do trwałych uszkodzeń  psychologicznych. Natomiast nadmierna obrona przed przeżywaniem niepokoju i obaw w czasie sytuacji treningowych może skutecznie blokować proces uczenia się.

Z wyjątkiem drastycznych i dość rzadkich przypadków trudno jest dokładnie ustalić, jakie zjawiska są jednoznacznymi objawami szkodliwości treningu dla konkretnej osoby. Wymaga to zawsze wszechstronnego i starannego rozważenia w kontekście innych sytuacji z życia codziennego, w których ludzie doznają stresu oraz poznania losów uczestnika w dłuższym okresie przed i po zakończeniu treningu. Badania, które miały na celu porównanie stresu w czasie treningu ze stresem egzaminacyjnym w czasie studiów w zakresie takich zjawisk jak lęk, wrogość interpersonalna i depresja, wykazały że trening może być jednak słabszym źródłem stresu niż egzamin.

Jerzy Mellibruda