Dorota Sasal

Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, zwłaszcza w rodzinie z problemem alkoholowym, to zadanie własne gminy i w wielu miejscach jest już stałym elementem gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.
Interwencja podejmowana przez gminną komisję ma charakter interwencji kryzysowej. Oczywiście pierwszym krokiem jest zatrzymanie przemocy i podjęcie działań zwiększających bezpieczeństwo ofiar, ze zwróceniem szczególnej uwagi na bezpieczeństwo dzieci. Rodziny, których problemy są zgłaszane do gminnej komisji, często potrzebują natychmiastowej, kompleksowej i długofalowej pomocy, ponieważ długotrwałe nadużywanie alkoholu przez członka rodziny powoduje wiele szkód psychicznych, zdrowotnych, materialnych, społecznych nie tylko u osoby pijącej, ale także u osób bliskich. Przemoc w takich rodzinach ma często wieloletnią i dramatyczną historię.
Procedura interwencji wobec przemocy w rodzinie Niebieskie Karty dla gminnych komisji RPA została przygotowana niemal równolegle z procedurą dla policji i pomocy społecznej. Był też w latach 2002-2003 przeprowadzony pilotaż w kilku gminach, który pozwolił zweryfikować proponowane kwestionariusze i udoskonalić sposób postępowania. Jednak ze względu na częste zmiany składu komisji warto starać się, żeby w gminie byli specjaliści oraz specjalistyczne zespoły czy placówki, któ re będą systematycznie zajmowały się problematyką przemocy w rodzinie. Sama komisja natomiast może zrobić wiele w zakresie interwencji, rozpoznania problemu, motywowania do zmiany, monitorowania sytuacji w rodzinie, inicjowania i podtrzymywania współpracy służb czy tworzenia i wspierania lokalnych systemów przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Różnorodność gmin: ich wielkość, usytuowanie, zasoby, dostęp do specjalistów, możliwości organizacyjne i finansowe, a także skala zjawiska przemocy w rodzinie i sposób realizowania lokalnej polityki wobec alkoholu oraz gotowość i stopień przygotowania zawodowego członków komisji do podejmowania działań pomocowych powoduje, że gminne komisje przeważnie wypracowują własne kwestionariusze diagnostyczne i procedury postępowania.
Niebieską Kartą można posługiwać się jako oddzielnym dokumentem (załącznik do kwestionariusza wywiadu - podobnie jak w pomocy społecznej) lub włączyć pytania w nim zawarte do kwestionariuszy, którymi posługują się członkowie komisji. Każdą sprawę zgłaszaną do gminnej komisji należy sprawdzić pod kątem występowania przemocy w rodzinie.
Członkami gminnych komisji często bywają policjanci, pracownicy socjalni, kuratorzy, lekarze, terapeuci, członkowie organizacji pozarządowych, co ułatwia łączenie kompetencji i korzystanie z możliwości udzielenia pomocy także w ramach instytucji, jakie reprezentują.
Jeżeli do procesu pomagania jest włączana policja czy pomoc społeczna, to zgodnie z obowiązującymi przepisami Niebieskie Karty powinny być wypełniane
przez każdą z tych instytucji oddzielnie. Może się zatem zdarzyć, że jedna rodzina ma założoną Niebieską Kartę w trzech miejscach: w komisariacie policji, w ośrodku pomocy społecznej i w gminnej komisji RPA. Nie jest to zbędna biurokracja, gdyż sprawy trafiające do organów ścigania czy wymiaru sprawiedliwości w większości są umarzane właśnie z powodu braku wystarczających informacji i dowodów popełniania czynu zabronionego prawem.

Pierwszy kontakt z sytuacją przemocy w rodzinie. O występowaniu przemocy w rodzinie i nadużywaniu alkoholu gminna komisja może dowiedzieć się:
podczas przeprowadzania wywiadu z osobą bliską kogoś zgłoszonego do komisji, na przykład żoną, matką, konkubiną;
podczas rozmowy motywującej osobę uzależnioną do leczenia odwykowego;
podczas zbierania informacji o rodzinie od przedstawicieli innych służb;
w wyniku zgłoszenia problemu przez inne osoby, na przykład dalszych krewnych, sąsiadów, znajomych, pracodawców;
od przedstawicieli innych służb, na przykład policjanta, pracownika socjalnego, kuratora, lekarza, pedagoga szkolnego.
Członek gminnej komisji bywa często pierwszą osobą, która dowiaduje się o przemocy w rodzinie lub o groźbie jej wystąpienia. Osoby doznające krzywdy w rodzinie często próbują to ukryć i chętnie koncentrują się na innych problemach. Najczęściej oczekują, że gminna komisja "zrobi coś z nim", najlepiej zmusi do leczenia, a rodzina będzie miała spokój.
W rozmowie trzeba pytać o różne formy krzywdzenia, pamiętając przy tym, że przemoc w rodzinie i nadużywanie alkoholu może powodować lub wynikać z innych bardzo poważnych problemów, takich jak ubóstwo, alkoholizm, narkomania, bezrobocie, różnego rodzaju ciężkie i przewlekłe choroby (także niepełnosprawność), bezradność bądź niewydolność życiowa, pobyt w zakładzie karnym, brak umiejętności przystosowania się do życia w społeczeństwie itp., które należy uwzględnić przy planowaniu pomocy.
Nie wolno też zapominać, że często ofiarami przemocy są kobiety uzależnione od alkoholu. Jest to sytuacja trudna, ponieważ zwykle uważają one, że w pełni zasługują na złe traktowanie, a ich bicie i poniżanie jest uzasadnione. Alkoholiczki ciągle jeszcze doświadczają społecznego potępienia i są traktowane znacznie gorzej niż uzależnieni mężczyźni. Z drugiej strony - same też bywają sprawczyniami przemocy, szczególnie wobec dzieci, i jeśli nawet ich nie biją, to często skrajnie zaniedbują. Komisja powinna więc zawsze sprawdzić, czy kobieta nadużywająca alkoholu doświadcza przemocy w rodzinie, a jeśli tak, to trzeba podjąć takie same kroki jak w przypadku innych ofiar przemocy.
W rodzinach osób nadużywających alkoholu - a wraz z upływem lat oraz wzrostem częstotliwości i ilości spożywania alkoholu destrukcja się pogłębia - jeśli nawet nie dochodzi do przemocy fizycznej, bardzo często stosowane są inne jej formy: przemoc psychiczna, ekonomiczna, zaniedbywanie, wykorzystywanie seksualne. Akty agresji zaś bywają okrutne i dramatyczne. Jeśli w rodzinie dochodzi do zabójstwa, najczęściej sprawca przemocy jest pod wpływem alkoholu i albo sam zabija, albo ginie z rąk ofiary, która próbuje rozpaczliwie się bronić.
Jeżeli członek gminnej komisji rozmawia z człowiekiem uzależnionym, który jednocześnie jest sprawcą przemocy, nie wystarczy koncentrować się jedynie na motywowaniu do leczenia czy uruchomieniu procedury zobowiązania do leczenia, ale przede wszystkie należy podjąć działania niezbędne do powstrzymania go przed dalszymi aktami przemocy. Bo nawet podjęcie leczenia odwykowego nie gwarantuje zaprzestania przemocy.
Rozpoznając sytuację w rodzinie z problemem alkoholowym, należy ustalić zwłaszcza sytuację dzieci. Informacje uzyskane od rodziców mogą być niewystarczające i wtedy warto zwrócić się również do innych osób mających kontakt z dzieckiem czy rodziną, na przykład do sąsiadów, pedagoga szkolnego, kuratora, pracownika socjalnego, dzielnicowego.
Kiedy mamy do czynienia z krzywdzeniem dzieci w rodzinie, gdzie alkoholu nadużywają obydwoje rodziców, to zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości można udzielić dzieciom pomocy wbrew woli rodziców będących w stanie nietrzeźwym. Jeżeli w celu zapewnienia bezpieczeństwa dziecku konieczne jest zabranie go z domu rodzinnego, najpierw należy sprawdzić, czy może się nim zaopiekować ktoś bliski, na przykład dziadkowie czy dalsi krewni, a dopiero potem rozpatrywać umieszczenie w placówce opiekuńczej.

Działania wobec ofiar przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym. W pierwszej kolejności trzeba zwrócić uwagę na:
- realne zagrożenie życia i/lub zdrowia ofiar,
- ich stan emocjonalny,
- gotowość do współpracy.
W ramach swoich kompetencji i zadań gminna komisja:
przeprowadza dokładne rozeznanie sytuacji pod kątem nadużywania alkoholu i występowania przemocy w rodzinie (rozmowa i wypełnienie kwestionariusza wywiadu);
udziela wsparcia psychologicznego;
pomaga ustalić plan bezpieczeństwa (jeśli ofiara decyduje się pozostać ze sprawcą);
pomaga znaleźć bezpieczne schronienie (kiedy ofiara decyduje się na opuszczenie domu);
kieruje do specjalistów zajmujących się pomaganiem ofiarom przemocy w rodzinie;
wskazuje miejsca zajmujące się pomaganiem ofiarom, w tym możliwości otrzymania schronienia;
motywuje do zgłoszenia się do specjalistycznych placówek i podjęcia terapii współuzależnienia;
wspólnie z osobą zainteresowaną ustala plan dalszego działania;
informuje ofiary przemocy o przysługujących im prawach i możliwościach ich egzekwowania;
informuje o krokach, jakie podejmie w stosunku do sprawcy problemu;
dokładnie wyjaśnia, jakiego rodzaju pomocy może udzielić i na czym polega instytucja zobowiązania do leczenia odwykowego;
w razie potrzeby bądź na życzenie zainteresowanych zwraca się do policji o podjęcie działań prewencyjnych wobec sprawcy, na przykład o wizyty dzielnicowego;
w przypadku stwierdzenia bądź podejrzenia popełnienia przestępstwa powiadamia organy ścigania,
w razie konieczności powiadamia ośrodek pomocy społecznej i występuje z wnioskiem o objęcie rodziny działaniami zgodnie z kompetencjami;
monitoruje efekty podjętych działań;
współpracuje z innymi instytucjami i organizacjami, od których można uzyskać pomoc w danej sprawie (tworzenie zespołów interdyscyplinarnych).

Działania wobec sprawcy przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym. Ponieważ pierwszym działaniem w przypadku rozpoznania przemocy jest powstrzymanie sprawcy, interwencję wobec niego podejmuje - oprócz funkcjonariuszy policji czy pracowników pomocy społecznej - także członek gminnej komisji. W rozmowie z osobą uzależnioną i stosującą przemoc wobec bliskich natrafia na dwa rodzaje trudności: zaprzeczanie związane z piciem alkoholu i zaprzeczanie związane z używaniem przemocy wobec bliskich.
Jeżeli rodzina osoby nadużywającej alkoholu nie zgłaszała się wcześniej na rozmowę z gminną komisją, należy zebrać informacje z dostępnych miejsc, na przykład od policji czy pomocy społecznej, a następnie zaprosić na spotkanie osoby, wobec których - jak podejrzewamy - może być stosowana przemoc, żeby zorientować się, czy są bezpieczne i jakiej pomocy potrzebują.
W przypadku sprawcy przemocy domowej nadużywającego alkoholu priorytetowe są działania zmierzające do zatrzymania przemocy, a to, czy jest uzależniony od alkoholu, czy nie, nie ma większego znaczenia. W każdym przypadku ponosi on odpowiedzialność za swoje czyny, a gminna komisja:
wzywa sprawcę na rozmowę interwencyjno-ostrzegawczą na temat konsekwencji, jakie grożą za krzywdzenie najbliższych, oraz działań, które zostaną wobec niego podjęte;
przeprowadza dokładne rozeznanie sytuacji pod kątem nadużywania alkoholu i występowania przemocy w rodzinie (rozmowa i wypełnianie kwestionariusza wywiadu);
przeprowadza rozmowę motywującą do podjęcia leczenia odwykowego;
kieruje do punktu konsultacyjnego dla osób uzależnionych od alkoholu, poradni leczenia uzależnień, grupy samopomocowej (zwykle do grupy Anonimowych Alkoholików);
jeżeli sprawca zaprzecza problemom alkoholowym, kieruje go na badanie do biegłego w celu orzeczenia o uzależnieniu;
w razie konieczności uruchamia procedurę zobowiązania do leczenia odwykowego;
kieruje do udziału w programie interwencyjno-korekcyjnym dla sprawców przemocy domowej (o ile jest dostępny na danym terenie);
powiadamia dzielnicowego i omawia z nim sytuację rodziny, może też zaplanować wizytę w domu i wspólną rozmowę interwencyjną;
powiadamia organa ścigania, jeżeli jego zachowanie ma znamiona przestępstwa.

Cele stosowania Niebieskich Kart dla gminnych komisji:
ułatwienie rozpoznania przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym;
dostarczenie ofiarom przemocy informacji o przysługujących im prawach oraz możliwościach szukania pomocy;
ułatwienie podjęcia działań zmierzających do zatrzymania przemocy;
ułatwienie motywowania sprawców przemocy do podjęcia leczenia odwykowego;
ocena stopnia zagrożenia życia lub/i zdrowia osób krzywdzonych w rodzinie;
ułatwienie planowania działań związanych z poprawą sytuacji ofiar;
monitorowanie sytuacji rodzinnej w związku z przemocą;
ułatwienie szybkiego przygotowania szczegółowych informacji o przemocy w rodzinie w przypadku wszczęcia postępowania karnego wobec sprawcy;
ułatwienie rozeznania zjawiska przemocy w rodzinie, skali zagrożenia, a co za tym idzie - planowania działań zapobiegawczych;
tworzenie warunków do współpracy między placówkami pomagającymi ofiarom przemocy w rodzinie i podejmującymi działania wobec sprawców oraz budowania lokalnych systemów przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Dokumentacja Niebieskie Karty

Część I. Zgłoszenie. W przypadku, gdy do gminnej komisji RPA przychodzą osoby, które chcą poinformować o sytuacji w rodzinie z problemem alkoholowym, na przykład dalsi krewni, sąsiad, znajoma, pedagog szkolny, wówczas członek gminnej komisji przeprowadza wywiad, podczas którego ustala: dane osoby zgłaszającej, informacje o problemie (tu staramy się zebrać jak najwięcej danych o zaistniałych faktach, o nadużywaniu alkoholu przez członków rodziny: kto? jak często?).
Ważnym elementem wywiadu jest zebranie wiadomości o występowaniu lub podejrzeniu stosowania przemocy w rodzinie: o rodzajach przemocy, o tym, czy były interwencje innych służb, na przykład policji, czy rodzina jest pod opieką pomocy społecznej albo kuratora.
W zgłoszeniu należy zapisać dane sprawcy oraz dane osób, które są lub mogą być przez niego krzywdzone. Należy zapytać o sytuację dzieci i również zebrać o nich jak najwięcej danych.
Część II. Rozmowa z osobą krzywdzoną w rodzinie alkoholowej. Tę część dokumentacji wypełniamy, gdy do gminnej komisji zgłosi się osoba, która mówi, że jest ofiarą przemocy w rodzinie, lub gdy podejrzewamy jej występowanie, a także gdy zapraszamy na rozmowę kobietę, której sytuacja była zgłoszona przez kogoś innego.
W każdym przypadku zapewniamy osobę, z którą rozmawiamy, że jesteśmy tu po to, żeby jej pomóc, a dokumentacja, którą wypełniamy, i pytania, które zadajemy, są rutynowymi działaniami i robimy tak w każdym przypadku, w którym komisja podejmuje interwencję.
Podczas wywiadu zbieramy dane dotyczące osób doznających krzywdy i krótką informację o problemie, z jakim się zgłasza, a następnie dowiadujemy się o tego członka rodziny, który jest źródłem problemu. Pytamy także o to, czy sprawca pije alkohol (od jak dawna, jak często, jak długo), czy leczył się w placówce odwykowej, czy używa też innych środków zmieniających świadomość (leki, narkotyki). Następnie przechodzimy do pytań o zachowania sprawcy według katalogu zawartego w kwestionariuszu. Pytamy także: od jak dawna tak się zachowuje, czy są jacyś świadkowie i czy były interwencje i/lub inne działania służb społecznych?
Następnie pytamy o dzieci w rodzinie: ich płeć, wiek, jak funkcjonują, czy są krzywdzone i w jaki sposób. Ważne jest też pytanie, czy nasz rozmówca czuje się zagrożony ze strony sprawcy i jak ocenia stan zagrożenia. Kolejnym krokiem jest zaplanowanie pomocy dla ofiar przemocy (w dokumentacji umieszczony jest katalog możliwości).
Podobnie jak w przypadku procedury Niebieskie Karty w policji czy pomocy społecznej należy zadbać o przekazanie ofiarom pisemnej informacji o przysługujących im prawach i możliwościach szukania pomocy. Można tu wykorzystać Kartę B z policyjnej procedury Niebieskie Karty lub stworzyć własne ulotki i informatory. Przygotowując informacje, trzeba pamiętać, że oferowana pomoc musi być dostępna w danym środowisku lokalnym, informacja bardzo konkretna (nazwa i adres placówki, rodzaj świadczonej pomocy, kontakt telefoniczny, dni i godziny pracy, warunki, jakie trzeba spełnić, żeby otrzymać pomoc itp.), a oferta sprawdzona.
Część III. Rozmowa z wezwanym sprawcą. Komisja wzywa do stawienia się wskazanego sprawcę problemu i na podstawie zebranego materiału - mogą to być na przykład policyjne notatki dotyczące interwencji w miejscu zamieszkania, opinia z zakładu pracy, wywiad środowiskowy, pismo od pedagoga szkolnego, lekarza rodzinnego itp. - podejmuje rozmowę, której celem jest umotywowanie do leczenia i zaprzestania przemocy.
W kwestionariuszu Niebieskie Karty zapisujemy dane dotyczące sprawcy i informacje o osobach mieszkających z nim we wspólnym gospodarstwie, o sytuacji rodzinnej, o źródłach utrzymania. Następnie zadajemy kilka pytań dotyczących picia alkoholu (jak często? jak dużo? od jak dawna?). Pytamy o zachowania sprawcy według katalogu zamieszczonego w kwestionariuszu, a także o interwencje innych służb oraz o występowanie innych problemów związanych z alkoholem: są to m.in. konflikty z prawem, wykroczenia w ruchu drogowym, kłopoty w pracy, pobyty w izbie wytrzeźwień. Następnie ustalamy dalsze działania i udzielamy sprawcy informacji o krokach, jakie będą wobec niego podjęte.
W monitorowaniu zachowań sprawcy przemocy w rodzinie niezwykle pomocna jest współpraca z dzielnicowym, którego zadaniem jest dbanie o bezpieczeństwo, a także może on wspólnie z członkiem gminnej komisji lub sam odwiedzać rodzinę bądź wezwać sprawcę na rozmowę do komendy. Taki monitoring powinien trwać do momentu, gdy przemoc w rodzinie ustanie.

Część IV. Uwagi osób przeprowadzających wywiady. Ta cześć dokumentacji wypełniana jest po zakończeniu rozmowy i służy opisowi stanu psychofizycznego osób krzywdzonych i sprawcy. W ostatniej części jest miejsce na odnotowanie działań wobec sprawcy przemocy i działań wobec ofiar, a także na uwagi członka gminnej komisji oraz wyniki monitorowania sytuacji w rodzinie.