Mimo że mamy coraz większą wiedzę, wciąż nie potrafimy określić, czy istnieje "bezpieczna" ilość alkoholu, którą może wypić kobieta w ciąży bez ryzyka uszkodzenia swego nie narodzonego jeszcze dziecka. Dopóki taka bezpieczna ilość - jeżeli w ogóle istnieje - nie zostanie określona, jedyną odpowiedzialną radą, jakiej możemy udzielić kobiecie, która chce zajść w ciążę lub już jest w ciąży, powinno być zalecenie całkowitego unikania alkoholu.

Prawie 30 lat temu naukowcy po raz pierwszy wprowadzili termin "alkoholowy zespół płodowy" (fetal alcohol syndrome - FAS) do opisu wrodzonych uszkodzeń, stwierdzanych u dzieci kobiet, które piły alkohol podczas ciąży. FAS określają cztery podstawowe kryteria:
 picie alkoholu przez matkę w czasie ciąży,
 charakterystyczne deformacje twarzy,
 opóźnienie wzrostu,
 uszkodzenie mózgu, czego objawem mogą być trudności intelektualne i problemy behawioralne.
Jeżeli wskutek narażenia na wpływ alkoholu w okresie płodowym pojawiają się objawy uszkodzenia mózgu, ale brak innych cech typowych dla FAS, mówimy o "związanym z alkoholem zaburzeniu rozwoju ośrodkowego układu nerwowego" (alcohol-related neurodevelopmental disorder - ARND).
Obecnie FAS pozostaje najlepiej znaną przyczyną upośledzenia umysłowego spośród tych, którym można zapobiec. Problemy behawioralne i neurologiczne, występujące u osób z alkoholowym zespołem płodowym, mogą powodować zarówno trudności w nauce szkolnej, jak i kłopoty z prawem czy utrzymaniem pracy w okresie dojrzewania i w dorosłym życiu.

Upośledzenia poznawcze
i behawioralne

Ostatnie badania nad FAS i ARND wykazały, że nie jest to - jak sądzono wcześniej - ogólne upośledzenie funkcjonowania umysłowego: wyraźnemu osłabieniu ulegają tylko niektóre funkcje.
Uczenie się słowne. Dzieci, które były narażone na działanie alkoholu w okresie płodowym, mają rozmaite problemy z opanowaniem mowy i zapamiętywaniem. Jak wykazały badania, między 5. a 16. rokiem życia uczyły się one mniej słów niż dzieci w tym samym wieku bez cech FAS. Obie badane grupy jednak tak samo sprawnie odtwarzały wyuczone informacje. Tak więc u dzieci z FAS problemy z uczeniem się występują podczas kodowania, ale raz zakodowana informacja słowna podlega normalnemu przechowywaniu, odtwarzaniu oraz zapominaniu.
Uczenie się wzrokowo-przestrzenne. Dzieci kobiet, które w czasie ciąży intensywnie piły alkohol, słabo wykonują zadania wymagające uczenia się relacji przestrzennych między obiektami. W jednym z badań dzieci z FAS i dzieci zdrowe jednakowo sprawnie przypominały sobie zwykłe używane w domu i w szkole przedmioty (takie jak łyżka czy zszywacz do papieru), które najpierw leżały na stole w zasięgu wzroku, a następnie zostały zabrane. Dzieci z FAS miały jednak większe trudności z ponownym umieszczeniem ich w tym samym miejscu i takiej samej pozycji jak poprzednio.
Skupienie i utrzymanie uwagi. Problemy z koncentracją to jeden z typowych przejawów FAS, dlatego bywa on nieprawidłowo rozpoznawany jako zespół deficytu uwagi z nadpobudliwością ruchową (attention deficit hyperactivity disorder - ADHD) i nieodpowiednio leczony. Z najnowszych badań wynika, że dzieci z ADHD mają ciągłe trudności ze skupieniem i utrzymaniem uwagi, podczas gdy dzieci z FAS są zdolne do skupienia i utrzymania uwagi, natomiast mają trudności z przenoszeniem jej z jednego zadania na drugie, czyli ze zmianą nastawienia.
Czas reakcji. Narażenie na działanie alkoholu w okresie płodowym często powoduje u dzieci w wieku szkolnym wolniejsze i mniej wydajne przetwarzanie informacji; podobne problemy stwierdzono u niemowląt w wieku 6.5 miesiąca. Badacze rejestrowali ruchy oczu, wywołane pojawianiem się, poruszaniem i znikaniem powtarzających się sekwencji kształtów geometrycznych i kolorów na ekranie. U dzieci matek pijących alkohol podczas ciąży stwierdzono wydłużony czas reakcji, co sugeruje właśnie wolniejsze i mniej wydajne przetwarzanie informacji.
Funkcje wykonawcze. U dzieci z FAS ujawniają się poważne deficyty w zakresie czynności wymagających abstrakcyjnego myślenia, takich jak planowanie czy organizowanie. Źle wypadają one w zadaniach wymagających "przełączania się": gdy na przykład najpierw prosi się je o wymienianie nazw zwierząt, później rodzajów mebli, a następnie znowu nazw zwierząt. W zadaniach polegających na rozwiązywaniu problemu mają trudności z porzuceniem wyraźnie nieskutecznych strategii.

Wpływ na strukturę mózgu

Upośledzenie funkcji poznawczych i behawioralnych, związane z FAS, jest odzwierciedleniem zmian w mózgu. Techniki obrazowania pracującego mózgu - takie jak metoda rezonansu magnetycznego - ujawniają u osób z FAS zmniejszenie ogólnego rozmiaru mózgu i nieproporcjonalnie duże zmniejszenie niektórych jego struktur.
Jednym z takich obszarów jest głęboka struktura zwana jądrem podstawy. U zwierząt jego uszkodzenie upośledza pamięć przestrzenną i gotowość do zmiany nastawienia, a u ludzi różne procesy poznawcze. Innym objawem jest zmniejszona objętość móżdżku - struktury związanej z zachowaniem równowagi, chodzeniem, koordynacją ruchów. Wreszcie narażenie płodu na działanie alkoholu jest główną przyczyną upośledzenia rozwoju lub całkowitego braku spoidła wielkiego, czyli pasma włókien nerwowych stanowiącego główne połączenie komunikacyjne między prawą i lewą półkulą mózgu. W przybliżeniu około 7% dzieci z FAS jest pozbawionych spoidła wielkiego w mózgu - wskaźnik ten jest dwudziestokrotnie wyższy niż w populacji ogólnej.
Mechanizmy powstawania uszkodzeń mózgu płodu, spowodowanych działaniem alkoholu, bada się u zwierząt doświadczalnych oraz na kulturach komórek nerwowych (neuronów). W okresie płodowym komórki embrionalne, z których mają się rozwinąć neurony mózgu, namnażają się i przemieszczają do określonego miejsca w embrionie, gdzie dojrzewają, stają się zróżnicowanymi funkcjonalnie komórkami nerwowymi i ostatecznie tworzą połączenia z innymi komórkami mózgu według z góry ustalonego wzorca. Rozkładaniu się alkoholu towarzyszy wzrost wrażliwości komórek na uszkodzenie przez tzw. wolne rodniki. Takie uszkodzenie może doprowadzić do śmierci niektórych komórek mózgu w krytycznym dla rozwoju płodu pierwszym trymestrze ciąży. Inne badania sugerują, że także trzeci trymestr ciąży może być okresem szczególnej wrażliwości komórek na uszkodzenia prowadzące do FAS.
Alkohol lub produkty jego rozpadu powodują także zmiany w procesach wytwarzania i oddziaływania naturalnych substancji regulujących, które wspomagają prawidłowy wzrost neuronów. Wyniki badań wskazują, że wielu skutkom szkodliwego wpływu alkoholu na komórki mózgowe płodu można zapobiegać poprzez leczenie przywracające zaburzoną przez alkohol równowagę substancji regulujących. Obiecujące wyniki uzyskano przy podawaniu przeciwutleniaczy, które chronią komórki nerwowe przed działaniem wolnych rodników.

Wpływ ilości alkoholu
wypijanego przez matkę

Nie wiadomo, jaka jest minimalna ilość alkoholu, która powoduje skutki niekorzystne dla płodu. U dzieci, których matki w czasie ciąży piły mniej niż 5 porcji przy jednej okazji raz na tydzień, zazwyczaj nie występują znaczące deficyty. Jednak kobiety w ciąży znacznie różnią się między sobą wrażliwością na działanie alkoholu, co prawdopodobnie zależy od czynników genetycznych, stanu odżywienia, czynników środowiskowych, współwystępujących chorób i wieku.
W Stanach Zjednoczonych opracowuje się programy zapobiegania FAS i ARND, koncentrujące się na sposobach wykrywania i leczenia kobiet, które piją w czasie ciąży. Jest to o tyle skomplikowane, że kobiety ciężarne często zaniżają ilość wypijanego alkoholu lub też nie biorą pod uwagę alkoholu wypitego przed rozpoznaniem ciąży, czyli w jej pierwszym trymestrze. Dla wyłonienia grupy ryzyka przydatne są pośrednie sposoby określania ilości alkoholu, jaką kobiety wypijały przed ciążą. Obiecującym narzędziem przesiewowym do rozpoznawania picia ryzykownego przez kobiety ciężarne jest TWEAK - krótki kwestionariusz do oceny problemów alkoholowych u kobiet. Zawiera on m.in. - zamiast używanego zwykle w testach pytania o poczucie winy związane z alkoholem - pytanie o tolerancję na alkohol, które nie jest kojarzone z nadużywaniem alkoholu i nie prowokuje osób odpowiadających do zaniżania.
Po badaniu takim testem kobiety w ciąży, które spożywają alkohol, ale nie piją "problemowo", mogą ograniczyć picie bez leczenia. Badania wykazują ogólny spadek poziomu picia u ciężarnych po krótkiej interwencji, na przykład po godzinnej rozmowie motywacyjnej z lekarzem na temat zdrowia nienarodzonego dziecka. Natomiast kobieta uzależniona wymaga intensywnego leczenia choroby alkoholowej.

[na podstawie Alkohol i Nauka. Biuletyn nr 12. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2001, s.10-17 oraz VIII Raport dla Kongresu USA. Alkohol a zdrowie. PARPA, Warszawa 1995, s.254-255 i 365 - opracowała Olga Dziewałtowska]