Krzysztof Ostaszewski

Klasyczne rozumienie profilaktyki chorób i zaburzeń, w tym uzależnień, skoncentrowane jest na identy fikowaniu i eliminowaniu czynników ryzyka. Takiemu rozumieniu profilaktyki nieuchronnie musi towarzyszyć negatywny przekaz typu "nie rób tego" lub "unikaj tamtego". Maciej Demel nazwał to profilaktyką negatywną. Czym dla zmiany myślenia o zdrowiu był ruch promocji zdrowia, tym dla profilaktyki mogą stać się programy pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży.

Negatywna profilaktyka to działalność defensywna, z którą trudno trafić do młodzieży. Perspektywa wystąpienia problemów zdrowotnych w związku z piciem lub paleniem jest dla wielu młodych ludzi na tyle odległa, że nie daje motywacji do zrezygnowania z tych zachowań. Żeby trafić do młodzieży, potrzebna jest strategia ofensywna, która będzie zachęcała, pobudzała do rozwoju, wzmacniała i pozytywnie "nakręcała". Oznaczałoby to zdecydowaną zmianę głównego przekazu profilaktyki z negatywnego na pozytywny. Czym jest pozytywna profilaktyka i jakie są kierunki jej rozwoju?

Pozytywny rozwój

Są to działania ukierunkowane na rozwijanie mocnych stron i zasobów, dzięki którym młody człowiek staje się bardziej odporny na działanie czynników ryzyka, czyli bardziej przygotowany do życia w świecie różnych zagrożeń. Richard Catalano i współpracownicy [1] - na podstawie przeglądu wielu programów profilaktycznych uznawanych za skuteczne - wyróżniają kilkanaście kluczowych aspektów pozytywnego rozwoju dzieci i młodzieży. Należą do nich między innymi: rozwijanie umiejętności społecznych, poznawczych i emocjonalnych, umacnianie norm i zachowań prospołecznych oraz wiary w swoje możliwości i w przyszłość, kształtowanie pozytywnej identyfikacji, wspieranie więzi z rodziną i ze szkołą, kształtowanie psychicznej odporności (ang. resilience) oraz działanie na rzecz rozwoju duchowego. Identyfikacja tych aspektów wypływa z wiedzy o zasobach, które mogą skutecznie równoważyć lub redukować destrukcyjne działanie czynników ryzyka. W literaturze z zakresu zdrowia publicznego przyjęło się nazywać je czynnikami chroniącymi, ponieważ - sprzyjając rozwojowi - chronią młodzież przed angażowaniem się w zachowania problemowe.
W ostatnich 30 latach wiedza o tych czynnikach znacznie się rozwinęła. Są one zgrupowane w trzech obszarach: czynników indywidualnych, dotyczących relacji z innymi i środowiskowych.
Programy pozytywnego rozwoju tworzone są na podstawie wiedzy o czynnikach chroniących. W pewnym uproszczeniu możemy powiedzieć, że dotyczą trzech wymienionych obszarów:
- po pierwsze - zmierzają do rozwijania lub/i wzmacniania potencjałów indywidualnych (na przykład umiejętności życiowych);
- po drugie - wkraczają w świat relacji z rodzicami i innymi znaczącymi osobami (na przykład programy mentorskie);
- po trzecie - tworzą przyjazne środowisko społeczne sprzyjające rozwojowi (na przykład kluby młodzieżowe, wolontariat itp.).
Idea pozytywnej profilaktyki nie polega więc na usuwaniu samych zagrożeń, bo wyeliminowanie ich z naszego życia jest praktycznie niemożliwe, ale na wzmacnianiu tego, co czyni młodych ludzi bardziej odpornymi na zagrożenia. W tym sensie pozytywna profilaktyka jest podobna do szczepionki w chorobach zakaźnych, która nie usuwa z naszego otoczenia samego czynnika zakaźnego, tylko wytwarza przeciwciała, które w razie niebezpieczeństwa są w stanie obronić nas przed infekcją.

Obszar czynników indywidualnych

Rozwijanie umiejętności życiowych (ang. life skills training) to chyba najbardziej znany przykład pozytywnej profilaktyki. Różnorodne programy polegają na nauce określonych umiejętności życiowych, które umożliwiają młodzieży realizację osobistych celów i satysfakcjonujące zaspokojenie potrzeb okresu dojrzewania. Deficyty tych umiejętności sprzyjają używaniu substancji psychoaktywnych i podejmowaniu innych zachowań problemowych. Dlatego programy powstające w ramach tego podejścia uczą starannie dobranych umiejętności, potrzebnych w codziennym życiu do pokonywania trudności i zaspokajania potrzeb psychicznych bez uciekania się do przemocy lub stosowania substancji zmieniających świadomość.
Istnieje wiele wersji tych programów, a rozwijane umiejętności dotyczą między innymi konstruktywnego rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji, budowania pozytywnego obrazu samego siebie, samokontroli, radzenia sobie ze stresem i lękiem, stosowania technik relaksacyjnych, umiejętności interpersonalnych, asertywności. Wyniki badań wykazały, że wzmacnianie umiejętności życiowych u młodzieży wpływa na ograniczenie palenia tytoniu, używania marihuany, picia alkoholu oraz upijania się. Ze względu na swój ogólny charakter programy kształtowania umiejętności życiowych znalazły również zastosowanie w edukacji zdrowotnej i rozwiązywaniu różnych problemów okresu dojrzewania, na przykład w zapobieganiu przedwczesnej inicjacji seksualnej nastolatków.
Programy na rzecz osiągnięć szkolnych, rozwoju społecznego i emocjonalnego. Innym interesującym przykładem z tego obszaru, który w Polsce jest mniej znany, są programy łączące rozwój społeczny i emocjonalny z działaniami na rzecz osiągnięć szkolnych. Dobra adaptacja do wymagań szkolnych i sukcesy w nauce są znaczącymi czynnikami chroniącymi - dlatego dla profilaktyki wśród dzieci i młodzieży jednym z bardziej obiecujących jest pomysł na znalezienie takiego zestawu umiejętności, który będzie łączył rozwijanie umiejętności życiowych i dobre przystosowanie w szkole. Podejście to obejmuje cały okres edukacji szkolnej i opiera się na adekwatnych do etapu rozwojowego programach, które mają na celu rozwijanie pięciu kluczowych kompetencji ważnych dla osiągnięć szkolnych, rozwoju społecznego i emocjonalnego. Są to:
- rozpoznawanie emocji i radzenie sobie z nimi,
- dostrzeganie perspektywy innych ludzi,
- stawianie sobie pozytywnych celów,
- podejmowanie odpowiedzialnych decyzji,
- radzenie sobie w kontaktach interpersonalnych.
W Polsce zasługującymi na uwagę programami z tego obszaru są "Spójrz inaczej" Andrzeja Kołodziejczyka i współpracowników oraz program "Nasze spotkania" Marii Król-Fijewskiej i Piotra Fijewskiego.

Obszar relacji ze znaczącymi osobami

Programy wzmacniania relacji z rodzicami. Wyniki wielu badań są zgodne co do tego, że odpowiednie praktyki wychowawcze rodziców i pozytywne relacje z dziećmi stanowią jeden z silniejszych czynników chroniących przed rozwojem zespołu zachowań problemowych (nadużywania substancji psychoaktywnych, ryzykownych zachowań seksualnych, agresji, wykroczeń) u młodzieży w okresie dojrzewania. W związku z tym znaczny nurt działań profilaktycznych zmierza w kierunku różnych form interwencji i edukacji adresowanych do rodziców. Są to działania edukacyjne, udzielanie i organizowanie wsparcia dla rodziców i całej rodziny, treningi umiejętności wychowawczych dla rodziców, terapia rodzinna, udział rodziców w programach edukacyjnych dla dzieci, na przykład we wspólnym wykonywaniu zadań domowych itd. Obejmują one rodziców dzieci od urodzenia do okresu adolescencji włącznie. Przeglądy wyników badań ewaluacyjnych wskazują, że udział rodziców zwiększa skuteczność programów profilaktycznych nastawionych na ograniczanie zachowań problemowych dzieci i młodzieży.
Bardzo interesującym i nowatorskim przykładem z tego obszaru jest amerykański program "Ojcowie i Synowie" realizowany w stanie Michigan wśród mniejszości murzyńskiej. Zaobserwowano, że ojcowie, którzy opuścili rodzinę, ale nadal angażują się w życie dzieci, pełnią istotną rolę profilaktyczną. Zaangażowanie ojców było związane z mniejszą liczbą zachowań problemowych (używanie substancji, przemoc, wykroczenia) nastoletnich dzieci. Przygotowany więc został program dla ojców, którzy nie mieszkają ze swoimi synami. Jego celem jest wspieranie umiejętności wychowawczych ojców, wzmacnianie zaangażowania w życie synów wyrażające się we wspieraniu dziecka w nauce, spędzaniu razem czasu, porozumiewaniu się oraz udzielaniu wsparcia emocjonalnego i moralnego.
Programy mentorskie. Badania pokazują, że posiadanie dorosłego przyjaciela-doradcy wiąże się z mniejszym nasileniem zachowań problemowych (używaniem substancji i dopuszczaniem się wykroczeń), a także z bardziej pozytywnym stosunkiem do szkoły. Tacy przyjaciele-doradcy często w sposób naturalny towarzyszą młodzieży w okresie dojrzewania. Dostrzeżenie tego związku zainicjowało interesujący kierunek rozwoju programów profilaktycznych, w których do pracy z dziećmi lub młodzieżą z grup podwyższonego ryzyka zatrudnia się dorosłych doradców (mentorów). Najczęściej opiekunami są młodzi dorośli (w wieku studenckim), którzy indywidualnie pracują ze swoimi podopiecznymi, pomagając w nauce i rozwiązywaniu bieżących problemów życiowych. Uważa się, że "aktywnymi składnikami" programów mentorskich, a więc tym, co sprzyja rozwojowi i pokonywaniu trudności, są różne rodzaje wsparcia udzielanego młodym. W programach mentorskich relacja starszy-młodszy opiera się często na udzielaniu wsparcia emocjonalnego, instrumentalnego, doradzaniu i udzielaniu informacji zwrotnych.
Wśród znanych w Polsce programów, które realizowane są z aktywnym udziałem rodziców, na uwagę zasługują dwa szkolne programy opóźniania inicjacji alkoholowej wśród dzieci 10-12 letnich: "Domowi Detektywi" i "Fantastyczne Możliwości", przygotowane przez Zespół Pracowni Pro-M Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Spośród programów mentorskich warto wymienić dwa nastawione na pracę z dziećmi lub młodzieżą ze środowisk zwiększonego ryzyka. Są to "Śnieżna Kula", realizowana przez zespół Witolda Skrzypczyka, oraz program "Starszy Brat - Starsza Siostra", prowadzony przez fundację o tej samej nazwie (www.brat-siostra.org).

Obszar budowania sprzyjającego środowiska

Tworzenie pozytywnego klimatu szkoły. Jest to stosunkowo nowy nurt pozytywnej profilaktyki, który rozwija się pod wpływem coraz większej liczby doniesień naukowych, sugerujących silny wpływ klimatu szkoły na funkcjonowanie psychospołeczne uczniów. Badania zdają się wykazywać, że dobry społeczny klimat szkoły sprzyja:
- lepszym osiągnięciom szkolnym uczniów,
- zmniejsza ryzyko zachowań problemowych,
-wpływa pozytywnie na zdrowie psychiczne (satysfakcję uczniów i pracowników),
- zwiększa efektywność kształcenia i wychowania.
O takie właśnie rezultaty chodzi w szeroko pojętej edukacji zdrowotnej i profilaktyce. Skoro dobry klimat szkoły tak wiele obiecuje, warto przyjrzeć się, co się na niego składa. Magdalena Woynarowska-Sołdan [3], dokonując przeglądu doniesień z tej dziedziny, wymienia następujące czynniki, które brane są pod uwagę:
- relacje interpersonalne między członkami społeczności szkolnej,
- autonomia uczniów i ich uczestnictwo w podejmowaniu decyzji,
- dyscyplina i porządek (ustalone i przestrzegane normy),
- wspierająca współpraca jako główny sposób realizacji zadań szkoły,
- eliminowanie przemocy wśród uczniów,
- uczestnictwo rodziców w życiu szkoły.
Tę listę czynników warto brać pod uwagę w projektowaniu szkolnych programów profilaktyki. Przykładem takich działań realizowanych w Polsce jest Program Szkół Promujących Zdrowie, w ramach którego akcentuje się dbałość o tworzenie sprzyjającego klimatu szkoły. Innym interesującym przykładem jest projekt Golden Five realizowany przez Pracownię Profilaktyki i Resocjalizacji Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej w Warszawie we współpracy z Uniwersytetem w Sewilli. Program jest nastawiony na poprawę klimatu w klasie i budowanie więzi ze szkołą.

Podsumowanie

Do niedawna działania zapobiegawcze koncentrowały się na usuwaniu bądź redukowaniu czynników ryzyka, teraz postępy w badaniach nad czynnikami sprzyjającymi prawidłowemu rozwojowi dzieci i młodzieży spowodowały, że dostrzeżone zostały możliwości, jakie potencjalnie tkwią w czynnikach chroniących i mechanizmach pozytywnej adaptacji [5]. Dało to początek nowemu myśleniu o profilaktyce zachowań problemowych w kategoriach "pozytywnego rozwoju młodzieży".
Jest to szczególnie ważne, jeśli weźmiemy pod uwagę istnienie czynników ryzyka, na których występowanie nie mamy wpływu lub ten wpływ jest bardzo ograniczony, na przykład czynniki genetyczne, choroby psychiczne, uzależnienia lub przestępczość rodziców, bieda, bezrobocie bądź dezorganizacja życia społecznego. Pozytywna profilaktyka akcentuje potrzebę wykorzystywania nowych podejść nastawionych na wzmacnianie kompetencji indywidualnych uczniów, relacji z rodzicami i innymi znaczącymi osobami oraz pozytywnych cech środowiska szkolnego.

---

[1] Osoby zainteresowane uzyskaniem bibliografii proszone są o kontakt z redakcją lub autorem. Nie możemy zamieścić jej w całości ze względu na brak miejsca.
[2] Źródło: Karol L. Kumpfer: Factors and processes contributing to resilience. The resilience framework. In: Resilience and development. Positive life adaptations. New York 1999, s.179-224; Ann Masten, Jenifer L. Powell: A resilience framework for research, policy and practice [w:] Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities. Cambridge 2003 , s. 1-25.
[3] Magdalena Woynarowska-Sołdan: Klimat społeczny w szkołach promujących zdrowie. Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w szkole. R. 2004, zeszyt 8, s.46-53.
[4] Krzysztof Ostaszewski: Druga strona ryzyka. Remedium nr 2(144), luty 2005