Robert Porzak

W pracy wychowawcy czy profilaktyka można dokładnie zaplanować wszystkie realizowane systematycznie zajęcia, nie jest jednak możliwe przewidzenie potrzeb i zachowań osób, z którymi podejmuje się pracę. Często pojawiają się sytuacje wymagające zastosowania szybkich działań, które pozwolą w krótkim czasie trafnie zareagować na pojawiające się wyzwania. Sposób działania gra szczególną rolę w sytuacjach o kluczowym znaczeniu dla jakości rozwoju lub dla radzenia sobie z trudnościami doświadczanymi przez podopiecznych. Tego typu sytuacje wymagają działań określanych mianem interwencji (Kubacka-Jasiecka, Mudyń 2003).

Podjęcie działań opartych na metodyce postępowania interwencyjnego, bywa rodzajem naturalnej odpowiedzi osoby wspomagającej na pojawiające się oczekiwania otoczenia lub własne potrzeby. Interwencje podejmowane w kontakcie rozwojowym czy też pomocnym, cechuje reaktywność i incydentalność wdrożenia. Interwencje mają zwykle dynamiczny przebieg, którego treści i formy zależą w znacznym stopniu od intencji realizatora. Kategoryzacja interwencji oraz charakteryzowanie jej różnych rodzajów może zostać przeprowadzone w oparciu o wymiary opisujące przyczynę interwencji, jej cel, odbiorców oraz czas. Szczegółowe analizy powyższych wymiarów ukazują możliwość wyodrębnienia kilku rodzajów interwencji, w tym interwencji wychowawczych, profilaktycznych oraz specyficzne formy interwencji o charakterze kryzysowym (Porzak, 2004). Każdy z powyższych rodzajów interwencji cechuje inna konfiguracja opisujących ją wymiarów.

Typologia interwencji
Cechujące się dużą złożonością i dynamiką sytuacje z pogranicza działań rozwojowych i korekcyjnych, wymagają często równoległego prowadzenia całego repertuaru działań planowych i interwencyjnych. Opisanie różnych typów interwencji nie umożliwia sformułowania jednoznacznych zaleceń, wskazujących jeden rodzaj najbardziej pożądanej w danym kontekście interwencji. Czynnikiem rozstrzygającym o rodzaju podejmowanej interwencji może być wówczas subiektywnie wyrażone zapotrzebowanie odbiorcy lub kompetencje i zasoby możliwe do uruchomienia przez osobę prowadzącą interwencję. Próba dookreślenia różnych rodzajów interwencji może być jednak użyteczna, ponieważ umożliwia wybór wskazań dla realizatora interwencji oraz pozwala oszacować zakres oczekiwań wobec niezbędnych kompetencji osób potencjalnie podejmujących się prowadzenia interwencji.

WYMIARY ORAZ RODZAJE INTERWENCJI

Rodzaj interwencji Przyczyna Cel Odbiorcy Czas
wystąpienia trwania
wychowawcza frustracja stanem aktualnym, chęć polepszenia rozwoju zdynamizowanie rozwoju osoby bezpośrednio i pośrednio zaangażowane w przyczyny przed wystąpieniem problemów w trakcie oraz po zaistnieniu przyczyny, do momentu podjęcia planowych działań
profilaktyczna (I) chęć polepszenia kompetencji do radzenia sobie z problemami i dysfunkcjami zwiększenie odporności na powstanie problemu lub dysfunkcji osoby, których pośrednio dotyczą problemy i dysfunkcje przed wystąpieniem problemów, dysfunkcji doraźnie, w miarę występowania sprzyjających okoliczności
profilaktyczna (II) chęć usunięcia problemu wynikającego z zaburzenia rozwoju lub z dysfunkcji środowiska wzrost kompetencji i gotowości do redukcji dysfunkcji i powrotu do zdrowia osoby bezpośrednio i pośrednio zaangażowane w problem w trakcie trwania problemów doraźnie, w trakcie występowania objawów
profilaktyczna (III) chęć usunięcia skutków problemu lub zatrzymania rozszerzania dysfunkcji zwiększenie szans na trwały powrót do zdrowia lub ograniczenie dysfunkcji osoby bezpośrednio zaangażowane w problem w trakcie trwania problemów lub po ich ustąpieniu doraźnie, w trakcie występowania objawów lub sprzyjających okoliczności
kryzysowa chęć usunięcia przeszkód w rozwoju lub przyczyn problemów wspomożenie odzyskania zaradności, złagodzenie objawów lub skutków problemu osoby bezpośrednio i pośrednio zaangażowane w problem w trakcie trwania problemów lub po ich ustąpieniu doraźnie, w momencie występowania objawów lub skutków


Interwencje wychowawcze
Interwencje podejmowane w działaniach wychowawczych wynikają z przyczyn powiązanych z celami wychowania. Wychowanie jest procesem zwiększania zdrowia. Cele wychowania określane w koncepcjach humanistycznych akcentują pełną realizację potencjalnych możliwości człowieka oraz wykraczanie poza osiągnięty stan. Punktem wyjścia dla interwencji wychowawczych jest najczęściej chęć zdynamizowania rozwoju i wspomożenia owego "przekraczania siebie" w działaniach ukierunkowanych na dobro innych ludzi, na realizowanie istotnych idei lub na własne osiągnięcia. Osoby podejmujące interwencję, dostrzegając możliwości drzemiące w wychowanku, dążą do umożliwienia pełniejszego bądź wcześniejszego uruchomienia jego potencjałów.
Przyczyny interwencji wychowawczych wywodzą się zwykle z obserwacji nieprzeciętnych możliwości wychowanka lub z doświadczania przez niego frustracji aktualnym stanem rozwoju. Przyczyną interwencji mającej charakter wychowawczy może też być potrzeba oddziałania na środowisko, w którym funkcjonuje podopieczny.
Interwencje środowiskowe wynikają najczęściej z dostrzeżenia możliwości polepszenia warunków funkcjonowania wychowanka przez zwiększenie zaangażowania środowiska w jego rozwój lub przez usunięcie środowiskowych przeszkód ograniczających możliwości rozwoju. Przykładem przyczyn podjęcia interwencji wychowawczej mogą być sytuacje, w których pojawia się wyrażone przez ucznia niezadowolenie z uzyskanej oceny, pytanie wychowanka o sprawiedliwość decyzji wychowawcy. Istotnymi przyczynami interwencji mogą być okazywane przez wychowanka uczucia lub pytania stawiane wychowawcom. Przykładem może być okazanie smutku lub niepokoju na widok osób bezdomnych albo pytanie skąd biorą się dzieci lub o sens śmierci. Przyczyną może też być frustracja wychowawcy wynikająca z obniżonej umiejętności wyeksponowania swoich kompetencji przez uzdolnionego wychowanka lub niechęci ucznia do włączenia się w pomoc na rzecz rówieśników, którzy mają gorsze oceny.
Opierając się o zaprezentowane dotychczas kategoryzacje i opisy można wyraźnie odróżnić interwencje wychowawcze od typowych działań wychowawczych, będących reakcją na tak zwane "trudności wychowawcze". Domeną reagowania na zaburzenia prawidłowego procesu wychowawczego jest raczej interwencja profilaktyczna, dotycząca problemów i dysfunkcji. Podstawowy cel interwencji wychowawczej leży natomiast w całości w obszarze zdrowia. Interwencja wychowawcza obejmuje szeroko rozumianą sferę zdrowia w płaszczyźnie fizycznej, psychicznej, społecznej i duchowej. Jej celem jest poprawienie zdrowia fizycznego oraz rozwój osobowości poprzez polepszenie rozumienia siebie i skutecznego radzenia sobie z doświadczanymi przeżyciami. Interwencja wychowawcza ma również na celu zwiększenie kompetencji społecznych. Wiąże się to z wykorzystaniem posiadanych zasobów osobistych w relacjach z ludźmi w sposób ukierunkowany nie tylko na zwiększenie jakości własnego rozwoju osobowego, ale nierzadko także na dzielenie się swoimi osiągnięciami z innymi ludźmi. Interwencja wychowawcza pozwala też wykorzystać sprzyjające sytuacje dla umożliwienia rozwoju obejmującego przekraczanie własnych stanów aktualnych w kreacji twórczej i rozwoju duchowym. Przykładowym celem interwencji wychowawczej może być zwiększenie ilości czasu spędzanego przez dziecko o słabej koordynacji ruchowej na zajęciach z jazdy konnej lub ustalenie z wychowankiem harmonogramu samodzielnych, regularnych wizyt u stomatologa. Cele dotyczące sfery zdrowia osobowego mogą obejmować rozwinięcie umiejętności trafnego opisywania swoich emocji czy asertywnego reagowania na agresywne wypowiedzi kolegów lub rodzeństwa. Interwencja może też mieć na celu zachęcenie ucznia wyróżniającego się dojrzałością społeczną do zajęcia eksponowanego miejsca w samorządzie szkolnym. Celem interwencji może też być umożliwienie wychowankowi zaprezentowania jego wierszy lub występu wraz z "kapelą" w szkole. Może to być także włączenie wychowanka w pielgrzymkę lub spotkania umożliwiające refleksję nad jego duchowością.
Działania o charakterze interwencji wychowawczej obejmują także sferę edukacyjną. Interwencja może zmierzać zarówno do wspomagania w radzeniu sobie z różnorodnymi trudnościami edukacyjnymi, ADHD lub skutkami zaburzeń somatycznych, jak i wiązać się ze wspomaganiem w pełniejszym wykorzystaniu i rozwinięciu posiadanych, dużych możliwości intelektualnych. Interwencja może być ukierunkowana przykładowo na zwiększenie umiejętności organizowania czasu nauki poprzez wspólne zaplanowanie tygodniowego rozkładu zajęć. Celem interwencji wychowawczej może być przyswojenie przez wychowanka zarysu umiejętności szybkiego czytania, zapamiętywania czy mnożenia z wykorzystaniem metody "na kostkach".

 Odbiorcy interwencji
Interwencja wychowawcza nie obejmuje osób, które są tylko pośrednio zaangażowane w proces stymulowania rozwoju. Nie są więc odbiorcami interwencji wychowawczej rówieśnicy, rodzice czy nauczyciele adresata interwencji, choć często stają się oni bardzo bliskimi współpracownikami osoby bezpośrednio podejmującej interwencję. Podstawową grupą odbiorców interwencji wychowawczej są wychowankowie, których zakres lub tempo rozwoju chcemy zwiększyć. Warto przypomnieć, iż stymulowanie rozwoju może dotyczyć zarówno osób, które są sprawne, a nawet szczególnie uzdolnione i dążą do dalszego, maksymalnego rozwoju swoich potencjałów, jak i osób, które mają przejściowe lub trwałe trudności w rozwoju.
W przypadku osób borykających się z trudnościami przydatne jest odróżnienie interwencji, jak i planowych działań o charakterze wychowawczym, od skupionych na zmniejszaniu ryzyka dysfunkcjonalności interwencji o charakterze profilaktycznym, a także od zorientowanych korekcyjnie aktywności terapeutycznych i kryzysowych.

 Czas podjęcia oraz trwania interwencji
Moment podjęcia interwencji wychowawczej jest trudny do przewidzenia. Podobnie, jak w odniesieniu do wszystkich pozostałych działań będących reakcją na sytuację, moment podjęcia interwencji wynika z przyczyny lub kontekstu zdarzeń, jakie w danej chwili umożliwiają ukierunkowanie bądź zdynamizowanie rozwoju. Podjęcie interwencji wychowawczej jest swego rodzaju "chwytaniem okazji". Czas podjęcia interwencji wychowawczej zdecydowanie wyprzedza pojawienie się problemów, które bez działania interwencyjnego mogłyby wystąpić.
Czas trwania interwencji wychowawczej, podobnie, jak moment jej rozpoczęcia, trudno zamknąć w jednoznacznych ramach. Interwencje wychowawcze odbywają się zwykle w trakcie jednej rozmowy lub są rozłożone na kilka spotkań powiązanych ze sobą treścią lub kontekstem pojawienia się interwencji. Czas trwania interwencji wychowawczej może być opisany z punktu widzenia jej doraźności. Interwencja kończy się w momencie podjęcia planowych, systematycznych działań wychowawczych wynikających ze spójnej wizji celu wychowania.

 Kompetencje osób prowadzących interwencje
Kompetencje użyteczne w prowadzeniu interwencji wychowawczej są ukierunkowane na prowadzenie skutecznego kontaktu rozwojowego (Porzak 1994; Gaś 2001; Egan 2002). Jednak szczególne znaczenie wśród zasobów niezbędnych do efektywnego podejmowania interwencji wychowawczej wydają się mieć te cechy i umiejętności, które pozwalają na pogłębione, stymulowane doraźnym, krótkotrwałym kontekstem działanie. Obejmują one przede wszystkim zdolność do budowania empatycznego kontaktu z podopiecznym oraz umiejętności pozwalające na trafne rozumienie zachowań i wypowiedzi wychowanka, a także umiejętności powodowania pozytywnych działań i zmiany zachowania.
Mniejsze znaczenie dla jakości interwencji wychowawczej mają umiejętności z zakresu dawania komfortu psychicznego oraz zdolność do rozwojowego wykorzystywania kryzysów. Są to kompetencje niezbędne przede wszystkim w interwencjach o charakterze profilaktycznym i kryzysowym.

* Szczegółowa bibliografia podana przez Autora dostępna jest w redakcji pisma