Robert Porzak

Zdecydowana większość dorosłych palących tytoń, pijących alkohol, stosujących narkotyki, rozpoczyna kontakt ze środkami psychoaktywnymi w okresie dojrzewania. W losach dorosłych sprawców przemocy oraz osób prostytuujących się, także przeważają doświadczenia eksperymentowania w trakcie dojrzewania z zachowaniami nieadekwatnymi do ich wieku. Częste są też przypadki doświadczania negatywnych skutków traumatyzujących zachowań ze strony najbliższych lub dalszego otoczenia. Mechanizmy powstawania zaburzeń są opisane z różnych perspektyw, w tym także w szerokim ujęciu systemowym (np.: Jessor, Jessor 1977; de Barbaro 1999). Jednak wskazania dla klasyfikacji problemów, a zwłaszcza dla podejmowania różnych rodzajów pomocy, nadal nie są jednoznaczne (Prajsner 2003).

Większość młodych osób podejmujących zachowania dysfunkcjonalne ujawnia wcześniej różne symptomy, wskazujące na możliwość podjęcia czynów mających nierzadko długotrwały wpływ na ich dalsze życie. Gdyby można było zainterweniować w odpowiednim momencie, może udałoby się zmienić to, co wydaje się z perspektywy nastolatka jedynym i nieuchronnym rozwiązaniem jego kłopotów. Powstaje jednak pytanie: Jakie formy interwencji będą najskuteczniejsze? Ważne jest też, kiedy działać i wobec kogo podjąć działania. Czy lepiej jak najwcześniej informować młodych ludzi o ryzyku, aby chronić ich zdrowy rozwój, czy później, by nie budzić niezdrowego zainteresowania ryzykownymi sferami życia. A może dobrze byłoby oferować pomoc tylko tym, którzy mają już za sobą pewien staż dysfunkcjonalności, bo pozostali zapewne poradzą sobie, z naturalnym dla wieku dojrzewania eksperymentowaniem, i sami "wyjdą na prostą"? Powstają też pytania o zakres kompetencji wymaganych od osób podejmujących się interwencji. Im dokładniej zaczynamy planować naszą pomoc, tym więcej pojawia się dylematów dotyczących głównie istoty i form interwencji.
Niedawno zostałem poproszony o przeprowadzenie szkolenia z zakresu interwencji. Kiedy dopytywałem, o jaką interwencję chodzi, usłyszałem: Jak to o jaką, o kryzysową oczywiście. Chwilę później w studenckiej pracy znalazłem cytat: "terapia pedagogiczna to swoista interwencja wychowawcza". Zacząłem się zastanawiać, jak właściwie są rozumiane różnice między terapią, interwencją, wychowaniem. Może różne działania w każdej z tych sfer można zastąpić dynamiczniej brzmiącym pojęciem interwencji? Poniższa analiza będzie próbą interwencji w dziedzinie rozmienia interwencji. Dążąc do określenia jej miejsca wśród innych metod oddziaływań psychologiczno-pedagogicznych, chcę poszukać odpowiedzi na kilka pytań o nieco ogólniejszym zakresie:
 czym właściwie jest interwencja?
 jakie kryteria mogą być pomocą w opisie różnych rodzajów interwencji?
 jak jest rozumiana interwencja w różnych obszarach wspomagania w rozwoju?

Co to jest interwencja?
Interwencja z definicji słownikowej jest "włączeniem się, wtrąceniem się w jakąś sprawę, wywieraniem na kogoś wpływu w celu uzyskania określonego efektu" (Nowy Leksykon PWN, 1998). Tak szerokie rozumienie interwencji pozwala zakwalifikować do niej niemal wszystkie rodzaje działań pomocowych. Warto więc sformułować pewne ograniczenia, które pokażą wyjątkowość interwencji w porównaniu z innymi formami pomocy. Wykraczając poza ogólną definicję, można stwierdzić, że wyraźnym wyróżnikiem interwencji w stosunku do planowych i systematycznie realizowanych działań wychowawczych, profilaktycznych czy terapeutycznych - jest reaktywność. Interwencje podejmowane są najczęściej w efekcie zaistnienia nagłej potrzeby działania, którego zaniechanie może powodować negatywne skutki dla odbiorcy interwencji lub jego środowiska. Reaktywności interwencji towarzyszy incydentalność wdrożenia. Należy jednak podkreślić, że po jednorazowym wdrożeniu działań objętych interwencją, uzyskane w jej ramach rezultaty i rozwiązania, mogą mieć charakter trwały i powtarzalny. Interwencję cechuje też dynamiczny charakter, wiążący się z dużą szybkością podjęcia działania, większą intensywnością lub z większym skumulowaniem w czasie działań interwencyjnych, w porównaniu do działań planowych. Interwencja, przynajmniej na początkowych etapach, ma silny związek z intencjami realizatora. Odbiorcy interwencji często nie chcą, lub nie są w stanie skorzystać z pomocy. Są sprawcami zachowań naruszających czyjeś dobra (sprawcy przemocy), bywają nieświadomi swoich problemów i uwikłani emocjonalnie w relacje ze sprawcami (dzieci wykorzystywane), są nieświadomymi posiadaczami problemu (osoby poszukujące rozwiązania problemu w środkach psychoaktywnych). Powyższe cechy interwencji występują jednak z różnym nasileniem w różnych jej formach.

W co się "wtrącamy" i jakich efektów spodziewamy się podejmując interwencję? Myśląc o interwencji psychologiczno-pedagogicznej, na ogół wyobrażamy sobie włączanie się w przebieg procesu rozwojowego po to, aby uzyskać poprawę poprzez podjęte działanie. Takie włączenie może dotyczyć ingerencji w prawidłowy rozwój, w celu jego usprawnienia, co zwykle będzie traktowane jako działanie wychowawcze. Domeną profilaktyki jest podjęcie działań ukierunkowanych na zapobieganie powstawaniu zaburzeń rozwoju lub ich zahamowanie. Usuwanie utrwalonych blokad rozwoju znajduje się już w obszarze terapii. Jednak taki podział, choć intuicyjnie czytelny, nie jest jednoznaczny.
Wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży obejmuje coraz liczniejsze formy działań podejmowanych na pograniczu wychowania i profilaktyki, nierzadko też z udziałem metod charakterystycznych dla terapii. Programy działań ukierunkowanych zarówno na rozwój istniejących dyspozycji i potencjałów, jak i na redukcję dysfunkcjonalności, bywają nazywane interwencją, niezależnie od form, w jakich są prowadzone i celów, jakim służą. Często powstaje pytanie o granice zbliżonych do siebie działań na rzecz młodzieży. Jest to pytanie nie tylko teoretyczne, ponieważ do stosowania określonych form pracy niezbędne są różne zakresy kompetencji, a nierzadko także i formalnych uprawnień pomagaczy. Wyodrębnienie kryteriów umożliwiających klasyfikację różnych rodzajów działań, dotyczących zarówno wspomagania w rozwoju jak i reagowania na zaburzenia, umożliwi określenie miejsca interwencji wśród innych form pomocy oraz pozwoli na czytelniejsze rozróżnienie rodzajów interwencji.

Jakie wymiary opisują interwencję?
Jak wynika z definicji, każda interwencja, niezależnie od jej rodzaju, jest ukierunkowana na konkretne efekty. Oczekiwane efekty interwencji są jednak pochodną kontekstu, w którym jest ona podejmowana. Typologie interwencji oraz istoty pomocy umożliwiają ulokowanie interwencji w kontekście teoretycznym kontaktu pomocnego (Gaś 1998, Otrębska-Popiołek 1991). Odwołując się do interakcyjnego ujęcia interwencji jako formy wspomagania w rozwoju, można wyróżnić następujące wymiary umożliwiające charakteryzowanie różnych rodzajów interwencji: przyczyna, cel, odbiorcy, czas. Punktem wyjścia dla opisu i odróżnienia od siebie rodzajów interwencji winno być zawsze określenie przyczyny, dla której interwencja jest podejmowana oraz celu, do którego zmierza.

 Przyczyna interwencji może wynikać z dwóch czynników: z chęci przyspieszenia lub zwiększenia rezultatów prawidłowo postępującego rozwoju lub z potrzeby pokonania przeszkód spowalniających tempo i ograniczających zakres rozwoju.
Działania stymulujące proces naturalnego rozwoju obejmują szeroko rozumianą sferę możliwości psychofizycznych człowieka. Chęć zwiększenia tempa lub intensyfikacji rezultatów rozwoju, może wynikać ze spostrzeżenia przez osoby zainteresowane lub otaczające je środowisko, realnych możliwości dokonania skoku rozwojowego. Jest to spostrzeżenie, iż osiągnięcie kolejnego etapu leży w sferze najbliższego rozwoju odbiorcy interwencji. Przez odbiorców interwencji, odczucie niezrealizowania możliwości, bywa odczuwane jako problem, a przez otoczenie jako szansa. Takich interwencji dokonuje się najczęściej poprzez postawienie przed odbiorcą zadania, które jest dużo trudniejsze w porównaniu z dotychczasowymi lub poprzez znaczne ograniczenie czasu na realizację kolejnych zadań rozwojowych. Przykłady interwencji wynikających z chęci stymulacji rozwoju, to wcześniejsze posłanie dziecka do szkoły, wprowadzenie w szkole podstawowej preorientacji zawodowej, wymaganie abstynencji od pensjonariuszy noclegowni.
Istotnym powodem podjęcia interwencji może być potrzeba usunięcia lub zmniejszenia nasilenia czynników hamujących lub uniemożliwiających prawidłowy rozwój. Można wyróżnić dwa rodzaje takich barier rozwoju: ograniczenia rozwoju wynikające z niewydolności odbiorcy interwencji lub jego środowiska oraz przeszkody powstałe w efekcie zniekształcenia prawidłowych procesów rozwoju.
Przykładowe interwencje wynikające z niewydolności mogą obejmować uzupełnianie wiedzy na temat higieny osobistej w środowisku rodzin o niskim poziomie wykształcenia, zmianę wymagań egzaminacyjnych dla dzieci z dysleksją, informowanie młodzieży o mechanizmie konstytucjonalnej podatności na uzależnienie. Interwencje wynikające ze zniekształcenia prawidłowego rozwoju mogą mieć formę szkolnych zajęć wyrównawczych, treningu zastępowania agresji, resocjalizacji młodocianych przestępców.

 Cel interwencji wiąże się z przyczyną jej podjęcia. Przy formułowaniu celu należy kierować się stopniem utrwalenia potencjalnych problemów, których dotyczy interwencja.
Można wyróżnić trzy grupy celów interwencji: dynamizowanie rozwoju, zapobieganie utrwalaniu lub rozszerzaniu dysfunkcji, korygowanie zaburzenia i przywracanie zdrowego funkcjonowania.
- Interwencja dynamizująca rozwój zmierza do osiągnięcia znaczącego przyspieszenia, dokonania skoku jakościowego w krótkim czasie.
Cel interwencji dynamizującej nie wiąże się z jakimkolwiek zaburzeniem rozwoju odbiorcy. Jednak pochodnym skutkiem podjęcia tego typu działań jest też często zmniejszenie ryzyka powstania zaburzenia w przyszłości. Dynamizowanie rozwoju nie dopuszcza bowiem do powstania ryzyka destrukcyjnego ukierunkowania energii, wynikającego z braku ujścia dla potencjałów rozwojowych. Przykładem interwencji tego typu może być nadanie znacznej samodzielności, odpowiedzialności, uprawnień i przydzielenie poważnych zadań samorządowi szkolnemu. Dzięki ugruntowaniu odbiorcy w konkretnym kierunku rozwoju, dynamizowanie zmniejsza też podatność na destrukcyjne wpływy dysfunkcjonalnego otoczenia. Interwencje tego typu mogą mieć formę włączenia uzdolnionego dziecka z rodziny dysfunkcjonalnej w zespół muzyczny lub w zajęcia sportowe.
- Interwencja zapobiegająca utrwalaniu lub rozszerzaniu dysfunkcji
jest ukierunkowana na usunięcie przyczyn i przejawów zachowań, które nie są jeszcze utrwalone.
Zachowania, których dotyczy interwencja zapobiegająca, mogą obejmować eksperymentowanie z zażywaniem środków prawnie zabronionych (narkotyki, anaboliki), stosowaniem nieadekwatnych dla etapu życia używek (kawa, tytoń, alkohol) lub podejmowaniem aktywności naruszających normy społeczne (wagary, wczesna inicjacja seksualna). Przykładem interwencji zapobiegającej rozwijaniu dysfunkcji może być przekazanie osobom, które posiadały narkotyki rzetelnych informacji dotyczących przyczyn i ich skutków lub zorganizowanie z uczniami planującymi wagary zajęć np. z okazji pierwszego dnia wiosny. W interwencji zapobiegającej rozszerzaniu dysfunkcji pojawiają się cele ukierunkowane na niedopuszczanie do destrukcyjnych zachowań, towarzyszących podstawowemu problemowi objętemu leczeniem. Przykładem takiej interwencji może być przekazanie osobie uzależnionej prezerwatyw i strzykawek jednorazowych.
- Cel interwencji korygującej wiąże się z powrotem do zdrowia lub przywróceniem warunków umożliwiających zdrowe funkcjonowanie.
Interwencja korygująca zmierza do usunięcia przyczyn i przejawów centralnego problemu. Dotyczy utrwalonych dysfunkcji dezorganizujących życie odbiorców oraz zachowań o znacznym stopniu destrukcyjności, nawet, jeżeli nie wywierają jeszcze dezorganizującego wpływu. Przykładem interwencji korygującej może być doraźne utrzymywanie kontaktu z osobą przejawiającą skłonności samobójcze, aż do momentu zapewnienia jej stałej opieki. Interwencja korygująca może też obejmować tymczasowe przeniesienie dziecka z rodziny stosującej przemoc do środowiska opieki zastępczej.

 Odbiorcy interwencji mogą zaliczać się do osób bezpośrednio zaangażowanych w zjawisko, którego dotyczy interwencja lub osób mających pośredni kontakt z problemem.
Osoby bezpośrednio zaangażowane w problem mogą być "posiadaczami" problemu, albo też osobiście doświadczać skutków dysfunkcjonalności "posiadaczy" problemu lub dramatycznych skutków zdarzeń losowych. Zwykle osoby bezpośrednio doświadczające skutków czyichś zaburzeń pozostają w stałej, bliskiej relacji z osobami przejawiającymi zachowania dysfunkcjonalne. Taka sytuacja prowadzi do silnego obciążenia skutkami bycia np. ofiarą przemocy lub samym faktem występowania np. uzależnienia, lub choroby psychicznej w rodzinie czy wśród przyjaciół. Bliska zażyłość zwiększa częstość i intensywność doświadczanych szkód. Równie często odbiorcami interwencji mogą być także osoby obce w stosunku do posiadaczy problemu, które są przypadkowymi ofiarami czyjejś dysfunkcjonalności, np. ofiary pobicia lub gwałtu, świadkowie dramatycznych wydarzeń.
Na osoby pośrednio stykające się z problemem oddziałują rezultaty zachowania osób, które przejawiają zaburzenia. Doświadczają hałasów burd i libacji, żyją w zniszczonych zaniedbanych budynkach. Podejmowana wobec nich interwencja może mieć charakter wsparcia w zmianie miejsca zamieszkania. Osoby pośrednio doświadczające problemu mogą mieć jedynie poczucie zagrożenia możliwością spotkania z "posiadaczami" problemu. Takie sytuacje występują np. w małych społecznościach przy próbach lokalizacji ośrodków dla osób zarażonych wirusem HIV. Interwencja adresowana do osób pośrednio zagrożonych, obejmuje wówczas dostarczenie rzetelnej informacji, odreagowanie emocji.

 Czas interwencji obejmuje dwa aspekty: czas wystąpienia interwencji w relacji do momentu pojawienia się symptomów oraz czas trwania interwencji.
Czas podjęcia interwencji pozwala wyodrębnić działania wyprzedzające wystąpienie problemów lub wiodących objawów dysfunkcjonalności oraz działania następujące po pojawieniu się istotnych objawów lub problemu. Działania wyprzedzające wystąpienie problemów obejmują reakcje na wczesne zwiastuny zaburzenia lub interwencję wspomagającą w opanowaniu stresu wynikającego z mającego nieuchronnie nastąpić wydarzenia traumatycznego. Przykładem działań wyprzedzających może być przeprowadzenie mediacji w sytuacji narastającego napięcia między skonfliktowanymi grupami młodzieży, które wcześniej podejmowały bójki lub wsparcie dla chorej osoby przed poważną operacją.
Interwencje następujące po pojawieniu się problemu obejmują odreagowanie emocji, które powstały w efekcie doświadczania problemu. Często zmierzają do usunięcia lub zatrzymania rozwoju szkód lub dysfunkcji ujawnionych w efekcie problemu, lub mogących wystąpić przy braku interwencji. Przykładem może być wsparcie dla osób przeżywających stratę kogoś bliskiego. Za specyficzną formę interwencji po wystąpieniu problemu, można też uznać działania terapeutyczne wobec syndromu odległego stresu pourazowego.
Interwencja zwykle trwa krócej niż zbliżone do niej formy działań o charakterze systematycznej pracy rozwojowej lub korekcyjnej. Zróżnicowanie czasu trwania interwencji wynika z kontekstu, w jakim pojawiła się jej przyczyna oraz ze stopnia utrwalenia problemów, których dotyczy. Interwencje doraźne, sytuacyjne, trwają od momentu podjęcia aktywności bezpośrednio po dostrzeżeniu problemu, do chwili osiągnięcia rezultatów objawowych. Przykładem może być ingerencja w bójkę uczniów w celu jej przerwania. Interwencje dłuższe wykraczają zwykle poza podejście objawowe i dotyczą np. pracy nad przyczynami agresywności uczniów z powyższego przykładu.

Jak są rozumiane różne rodzaje interwencji?
Analizując przykłady różnych podejść do interwencji prowadzonej w obszarze kontaktu rozwojowego i pomocnego, można dostrzec, że najczęściej wymieniane rodzaje działań o charakterze interwencji, to interwencja kryzysowa, profilaktyczna oraz interwencja wychowawcza. Czym charakteryzują się najczęściej wymieniane rodzaje interwencji? Jak można ulokować je na powyższych wymiarach? To pytanie znajdzie odpowiedź w następnej części opisu.

Bibliografia:
de Barbaro B. (red): Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. UJ. Kraków 1999.
Gaś Z.B.: Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji. UMCS. Lublin 1998.
Jessor R., Jessor S.: Problem Behavior and Psychosocial Development. Academic Press. New York 1977.
Nowy Leksykon PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1998.
Otrębska-Popiołek K.: Człowiek w sytuacji pomocy. Psychologiczna problematyka przyjmowania i udzielania pomocy. Uniwersytet Śląski. Katowice 1991.
Prajsner M. (red.): Młodzież z grup ryzyka - perspektywy profilaktyki. PARPA. Warszawa 2003.

Autor jest psychology, adiunktem w Zakładzie Psychologii Wychowawczej i Psychoprofilaktyki Instytutu Psychologii UMCS w Lublinie, współzałożyciel Fundacji “Masz Szansę".