Barbara Wajerowska-Oniszczuk

Mediacja to doskonałe narzędzie do rozwiązywania konfliktów w szkole. Jest też dobrym instrumentem wychowawczym: uczy tolerancji, odpowiedzialności i szacunku.

Zmiany ustrojowe i ekonomiczne w naszym kraju spowodowały zmiany w społeczeństwie. Inne są obecnie poglądy i zachowanie młodzieży, zmieniają się także kategorie spraw wpływających do wydziałów rodzinnych i nieletnich sądów rejonowych. Zmiany te skutkują niestety wzrostem przestępczości wśród nieletnich. Znaczny odsetek popełnianych przez nich czynów, nacechowany jest przemocą i agresją, które nie mają żadnego uzasadnienia w przebiegu zajścia.
Duża liczba spraw, które są przedmiotem rozpoznania sądów rodzinnych i nieletnich, wynika z reakcji szkoły na niewłaściwe zachowania młodzieży. Przedstawiciele szkół zawiadamiają sądy rodzinne nie tylko o braku realizacji obowiązku szkolnego przez uczniów, lecz także o czynach karalnych popełnianych przez nich w szkole. Analiza tych spraw wskazuje na to, że polska szkoła nie jest wolna od przemocy. Sytuacja ta zmusza wszystkie zainteresowane środowiska do szukania rozwiązań, które mogłyby ograniczyć to niepokojące zjawisko.
Nie ulega wątpliwości, że zarówno sąd, jak i szkoła muszą, korzystając z istniejących możliwości i uregulowań prawnych, znaleźć sposób na zmianę postaw tych nieletnich, którzy nie poddają się żadnym regułom, negują wszelkie wzorce zachowań, są zdemoralizowani. Minęły już czasy, kiedy represja uznawana była za najlepszy sposób osiągania celów wychowawczych. Obecnie dominuje podejście stawiające na opiekę jako metodę doprowadzenia do tego, aby zachowanie nieletnich odpowiadało standardom przyjętym w społeczeństwie1.

Pomóc zrozumieć
Dyrektywą przewodnią ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich jest dobro nieletniego. Art. 3 par. 1 ustawy mówi, że w sprawie nieletniego należy się kierować przede wszystkim jego dobrem, dążyć do osiągnięcia pozytywnych zmian w osobowości i zachowaniu nieletniego oraz zmierzać, w miarę potrzeby, do prawidłowego spełniania przez rodziców i opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.
Pomimo nierepresyjnego charakteru przywołanej ustawy - wśród specjalistów zajmujących się problematyką nieletnich przeważa przekonanie o konieczności ostrożnego korzystania z możliwości przewidywanych tą ustawą i unikania wszczynania postępowania sądowego w sprawach nieletnich, jeżeli cele wychowawcze można osiągnąć w inny sposób. Z każdym postępowaniem sądowym łączy się bowiem niebezpieczeństwo stygmatyzacji nieletniego w jego środowisku jako "przestępcy", "zdemoralizowanego", "o złych skłonnościach" itp., co wywiera skutek przeciwny od zamierzonego, niekiedy wręcz wpychając nieletniego w rolę zgodną z tymi określeniami2. Z tego powodu ważne jest rozważenie, czy można wpłynąć na zachowanie nieletniego bez konieczności ingerencji sądu, czy można rozwiązać konflikt bez odwoływania się do środków prawnych. Sąd nie jest najlepszym miejscem do podejmowania działań wychowawczych. Wpływ na taki stan rzeczy ma atmosfera, która tam panuje  pewna sztywność, oficjalność, konieczność stosowania procedur. Utrudnia to nawiązanie kontaktu z nieletnim, a w konsekwencji może prowadzić do wyboru niewłaściwego środka wychowawczego.
Szkoła to miejsce, w którym młodzi ludzie spędzają większość czasu. Zdobywają tam nie tylko wiedzę, uczą się także wielu zachowań, kształtują własne relacje z drugim człowiekiem. Coraz częściej jednak szkoła staje się również miejscem rywalizacji, która nie zawsze przyjmuje właściwy wymiar. Sukcesy i niepowodzenia szkolne wywołują wiele negatywnych uczuć, takich jak: zazdrość, chęć zemsty, odwetu, niechęć do drugiej osoby. To powoduje, że młodzież zachowuje się wobec siebie wrogo. Dochodzi do kłótni, obmowy, wyśmiewania, złośliwości. Występuje gwałtowność, agresja, a konflikty są rozwiązywane za pomocą przemocy.
Nie ulega wątpliwości, że należy wyjść naprzeciw bezradności młodych ludzi wobec trudności i konfliktów, w jakie popadają. Powinniśmy pokazać im, że konflikty można rozwiązywać w inny sposób, niż to czynią. Aby to zrobić - trzeba przede wszystkim pomóc im zrozumieć przyczyny własnego zachowania i przedstawić jego negatywne skutki dla pokrzywdzonego. Nieocenionym narzędziem może się tu okazać metoda mediacji.

Czym jest mediacja?
Idea mediacji jest od dawna znana i stosowana w świecie, zaś pomysł pracy z młodzieżą w zakresie rozwiązywania konfliktów bez przemocy wychodzi naprzeciw idei sprawiedliwości naprawczej. Dlatego w swojej praktyce sędziego rodzinnego zdecydowałam się na kierowanie spraw do mediacji. Uważam, że mediacja jest doskonałym, alternatywnym sposobem reagowania na niepożądane zachowania nieletnich. Jest dobrym narzędziem wychowawczym, które może wpłynąć na zmianę zachowania i postaw nieletnich, tworzy także dobry grunt do zmiany osobowości młodego człowieka.
Nie widzę przeszkód, aby w rozwiązywaniu konfliktów pomiędzy uczniami, które doprowadzają do stosowania przemocy, wykorzystywać mediację. Myślę tutaj o takich konfliktach, jak: poniżanie, wyśmiewanie, przezywanie, ale też problemy związane z bójkami w szkole, drobnymi kradzieżami, niszczeniem przedmiotów należących do kolegów, czy też będących własnością szkoły, naruszaniem nietykalności cielesnej (uderzenie w twarz, kopniaki, poszturchiwanie, popychanie). Mediacja daje w mojej ocenie możliwość zrozumienia własnych czynów, uczy za nie odpowiedzialności, uwrażliwia na uczucia i prawa drugiego człowieka, uaktywnia także społeczność szkolną.
Aby szerzej zająć się tym tematem, należy najpierw przypomnieć, czym jest mediacja. Szeroko rozumiana definicja mówi, że "Mediacja to interwencja w spór lub negocjacje - dokonywana przez akceptowalną, bezstronną, neutralną trzecią stronę, czyli mediatora. Nie ma on władzy do podejmowania decyzji merytorycznych. Celem mediacji jest pomoc zwaśnionym stronom w dobrowolnym osiągnięciu ich wzajemnie akceptowalnego porozumienia w kwestiach spornych. Mediacja jest procesem dobrowolnym i poufnym"3. Definicja ta ma tę zaletę, iż określa nie tylko cele mediacji, lecz przywołuje także podstawowe zasady, które jej towarzyszą. Mówi o roli mediatora; wyraźnie akcentuje to, że porozumienie wypracowują strony konfliktu; to one są aktywne, poszukują rozwiązań. Mediator tylko ułatwia im rozmowę, pomaga osiągnąć kompromis, który obie strony bez zastrzeżeń akceptują. Wydaje się, iż w przypadku mediacji w szkole ma to szczególne znaczenie. Pozwala każdej ze stron konfliktu "zmierzyć się z problemem", a to jest niezwykle istotne z punktu widzenia wychowawczego. Jest bowiem, w mojej ocenie, początkiem procesu, w którym sprawca uświadamia sobie prawdziwe znaczenie swojego działania, a pokrzywdzony czuje, że nie został pozostawiony sam sobie  dowie się, dlaczego stał się ofiarą i będzie miał wpływ na dalszy przebieg zdarzeń.

Pięć zasad
W procesie mediacji ważnych jest pięć zasad:
- zasada dobrowolności (wola udziału obu stron w procesie);
- zasada bezstronności (mediator daje każdej ze stron równe prawa, nie preferuje żadnej);
- zasada poufności (mediator zachowuje przebieg procesu mediacji dla siebie. Na zewnątrz przekazuje tylko to, co zostanie uzgodnione i na co uzyska zgodę stron.);
- zasada akceptowalności (osoba mediatora jest bez zastrzeżeń akceptowana przez obie strony konfliktu);
- zasada neutralności (mediator jest neutralny wobec przedmiotu sporu, nie ocenia, nie sugeruje rozwiązań)4.
Przestrzeganie tych zasad jest istotne, ponieważ daje obu stronom poczucie satysfakcji. Obie strony konfliktu mają poczucie satysfakcji proceduralnej - reguły były od początku znane i zapewniły sprawiedliwość i porządek w czasie całego procesu mediacji. Odczuwają także satysfakcję merytoryczną - sporna kwestia została rozwiązana przy aktywnym udziale obu stron i w sposób przez nie wskazany. Pojawia się także satysfakcja psychologiczna - obie strony są zadowolone, że rozwiązały spór. Czują się lepiej niż przed rozpoczęciem procesu mediacji, bo mają poczucie "autorstwa" w odniesieniu do osiągniętego kompromisu. Nie ulega wątpliwości, że jeśli obie strony konfliktu będą odczuwały zadowolenie psychologiczne, to będzie im łatwiej zapomnieć o całej sprawie i skoncentrować się na sprawach bieżących5.
Właściwie przeprowadzona mediacja pozwala w większości przypadków wypracować porozumienie, dzięki czemu konflikt zostaje wygaszony. W przypadku prowadzenia medjacji rówiesniczych łatwiej jest osiągnąć to porozumienie, ponieważ dzieci nie chowają długo urazy, wybaczają chętniej niż dorośli; czują silny dyskomfort, gdy są w sporze.

Korzyści płynące z mediacji
Mediacja przynosi korzyści obu stronom - i pokrzywdzonemu i sprawcy. W przypadku pokrzywdzonego ważne jest, że poznaje on motywacje sprawcy, a czasem i samego sprawcę. Uzyskuje odpowiedź na pytania, dlaczego stałem się ofiarą, co takiego zrobiłem, dlaczego ja, czemu sprawca tak się zachował. Pokrzywdzony odzyskuje wiarę w drugiego człowieka, ma świadomość swojej roli w procesie mediacji, co pozwala na niwelowanie szoku wywołanego zachowaniem sprawcy oraz daje poczucie tego, iż ma wpływ na rodzaj zadośćuczynienia. Występuję u niego poczucie rekompensaty.
Sprawca początkowo myśli, iż uniknie kary. Później jednak zaczyna rozumieć krzywdę, którą wyrządził. Czuje się odpowiedzialny za to, co zrobił; pojawia się u niego spontaniczna chęć naprawy tego, co uczynił, żal mu pokrzywdzonego, sam stawia się w jego sytuacji. Zaczyna rozumieć, że konflikt mógł być rozwiązany w inny sposób6.
Korzyści wychowawcze, jakie uzyskujemy w procesie mediacji, są nie do przecenienia. W tym kontekście wprowadzenie do szkół mediacji rówieśniczej jest szczególnie cenne i ważne. Jest ona bowiem bezpiecznym i skutecznym sposobem rozwiązywania konfliktów między uczniami.

Programy mediacyjne
Miałam możliwość zapoznania się z projektem programu "Mediacje szkolne jako sposób rozwiązywania konfliktów w środowisku szkolnym". Jest to program socjalny opracowany przez mediatora, pracownika socjalnego MOPS w Żorach - Ewę Górską. Mediacja odbywa się przy zachowaniu wszystkich wcześniej opisanych zasad. Mediatorami są uczniowie-wolontariusze. Wyłanianie kandydatur na mediatorów następuje na początku roku szkolnego. Dokonuje tego opiekun programu mediacyjnego w porozumieniu z samorządem szkolnym, dyrekcją, pedagogiem. Całość przedsięwzięcia poprzedza akcja informacyjna. Szkoła informuje o projekcie rodziców, organizuje spotkanie z udziałem profesjonalnych mediatorów, są opracowywane kryteria wyboru wolontariuszy.
Mediator-wolontariusz powinien cieszyć się dobrą opinią w szkole, być osobą odpowiedzialną, mieć łagodne usposobienie; powinien posiadać odpowiednie umiejętności komunikacyjne i mieć ukończone 13 lat. Wyboru mediatorów dokonuje się spośród zgłoszonych kandydatów. Po jego dokonaniu uczniowie-mediatorzy przechodzą szkolenie, które prowadzą profesjonalni mediatorzy z ośrodków mediacji. Szkoła organizuje ponadto grupę wsparcia dla mediatorów. Są to główne założenia tego programu. Najistotniejsze w programie jest to, że cała szkoła, począwszy od dyrekcji a skończywszy na uczniach i rodzicach, włącza się w program, a konflikt rówieśniczy rozstrzygany jest w gronie rówieśników. W ten sposób dzieci uczą się aktywnie i konstruktywnie rozwiązywać konflikty7. Program Ewy Górskiej jest jedną z propozycji na wykorzystanie mediacji w szkole. Jego założenia mogą stanowić bazę do tworzenia podobnych projektów w innych szkołach. Prezentowany program stanowi też przykład praktycznej realizacji lansowanej przez Rzecznika Praw Dziecka zasady, że "Ważne jest, aby szkoła miała dobry klimat wychowawczy, gdzie dzieci i młodzież czują się bezpiecznie, gdzie mają poczucie partnerstwa w sprawach ich dotyczących, gdzie prawa dzieci są realizowane poprzez podmiotowy udział w życiu szkoły"8.

Optymistyczny epilog
W 2002 roku Polskie Centrum Mediacji w Warszawie zorganizowało konkurs "Rozwiązuję spory bez przemocy, czyli co wiem o sprawiedliwości naprawczej w Polsce". Honorowy patronat nad konkursem objął Rzecznik Praw Dziecka oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu. Wyniki konkursu przeszły najśmielsze oczekiwania organizatorów. Młodzież entuzjastycznie odniosła się do idei rozwiązywania konfliktów przy wykorzystaniu mediacji. Wykazała sporą wiedzę na ten temat.
Należy zatem wykorzystać te pozytywne chęci i uczyć dzieci i młodzież rozwiązywania sporów bez przemocy. Metoda mediacji bardzo dobrze się do tego nadaje.

Bibliografia:
1. Cieślak M., Od represji do opieki (rzut oka na ewolucję zasad odpowiedzialności nieletnich). "PaJestra" 1973, nr 1.
2. Gaberle A., Alternatywne środki stosowane wobec nieletnich. "Mediator" 2002, nr1.
3. Czwartosz Z., Czwartosz E., Mediacje między ofiarą a sprawcą (materiały robocze dla uczestników kursu).
4. Waluk J., Mediacje jako instytucja dla pokrzywdzonego. "Mediator" 2002, nr 1.
5. Czwartosz Z., Czwartosz E., jw.
6. Wójcik D., Psychologiczne problemy mediacji pomiędzy sprawca przestępstwa a ofiarą (w postępowaniu z nieletnimi) [w:] Teoria i praktyka pojednania ofiary ze sprawcą. red. E. Bieńkowska., Warszawa 1995, s. 95.
7. Podobne poglądy reprezentują Jolanta Kaczorek, Iwona Jaśkiewicz-Wyrębska: Mediacje sposobem na lepszą przyszłość [w]: Mediacja - rozwiązywanie sporów bez przemocy. Polskie Centrum Mediacji, Warszawa 2002.