Źródło: Alcohol Alert, nr 62, 2004, National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism.
http://www.niaaa.nih.gov


Chociaż faktem jest, że mężczyźni piją alkohol częściej i w większych ilościach, to jednak kobiety są bardziej narażone na problemy wynikające z jego spożywania. Nawet jeśli obydwoje wypijają tę samą dawkę, to w krwiobiegu kobiety alkohol osiąga zwykle wyższe stężenie niż u mężczyzny. Dzieje się tak dlatego, że organizm kobiety zawiera zazwyczaj mniej wody niż organizm mężczyzny. Alkohol miesza się w ciele z wodą, więc u kobiety określona dawka jest mniej rozcieńczona. Dlatego picie alkoholu bardziej szkodzi kobietom i są one bardziej podatne na związane z tym uszkodzenia narządów. Oznacza to, że u kobiet dochodzi do nich w krótszym czasie i przy mniejszych dawkach.
Jeśli weźmie się dodatkowo pod uwagę, że jedna trzecia Amerykanek przyznaje się do systematycznego picia alkoholu [1], a 2,3% kobiet, czyli 2,5 miliona, spełnia kryteria uzależnienia [2], jasno widać ważną rolę badań, które pozwoliłyby lepiej zrozumieć wpływ alkoholu na kobiety. W tym numerze Alcohol Alert zostały podsumowane niektóre z najbardziej praktycznych implikacji badań dla kobiet w różnych okresach życia.

Dorastanie — tworzenie warunków

Z ogólnonarodowego badania wynika, że spożywanie alkoholu jest powszechne zarówno wśród osób dorastających jak i wśród młodych dorosłych. Chociaż młodzi mężczyźni częściej piją intensywnie, liczba pijących w ten sposób młodych kobiet też jest alarmująco wysoka [3].
Dorastanie to zasadniczy etap rozwoju człowieka. Gwałtownie zmieniające się funkcje organizmu są szczególnie wrażliwe na wpływ alkoholu. Picie w czasie przyspieszonego dojrzewania — mózgowego i hormonalnego — może więc mieć długotrwałe skutki [4].
Podczas dorastania w mózgu zachodzą widoczne zmiany fizyczne. Kora przedczołowa, obszar mózgu odpowiadający za różne zachowania celowe, przechodzi znaczne przemiany [5]. Procesowi rozwoju podlega także ciało migdałowate, struktura mózgu odpowiedzialna za reakcje emocjonalne i koordynowanie reakcji ciała na stres [6]. Zmiany w tych obszarach mają ogromny wpływ na zachowanie i psychiczne funkcjonowanie dorastającego. W ich wyniku niektóre nastolatki są bardziej skłonne do ryzykownych zachowań, takich jak eksperymentowanie z alkoholem lub narkotykami.
W jednym z badań naukowcy odkryli, że u dorastających, którzy mieli duże problemy związane z piciem alkoholu, zwój hipokampa, obszar mózgu ważny dla uczenia się i pamięci, był znacząco mniejszy niż w grupie kontrolnej [7]. Wyniki badania przeprowadzonego na ograniczoną skalę sugerują, że u dorosłych kobiet łatwiej niż u mężczyzn dochodzi do kurczenia się obszarów mózgu [8]. Nie wiadomo jednak na razie, czy dotyczy to również dorastających dziewcząt.
Dojrzewanie to czas burzliwych zmian w poziomach i wzorcach hormonów. Zaczynają się także pojawiać różnice między płciami w hormonalnej reakcji ciała na stres. Niektóre dziewczęta mogą być szczególnie narażone na trudności emocjonalne, depresję i problemy z obrazem siebie, jak również na zwiększenie się liczby ryzykownych zachowań. Oprócz tego w okresie wczesnej adolescencji bywają one szczególnie wrażliwe na stres [9-11]. Z kolei poziom doświadczanego stresu okazał się najsilniejszym predyktorem picia alkoholu i używania narkotyków, zaraz po zażywaniu substancji psychoaktywnych przez rówieśników [12].
Na podstawie końcowych wyników z badań nad zwierzętami można przypuszczać, że alkohol wpływa na dorastających inaczej niż na dorosłych. Podczas picia nie tracą oni w tym stopniu koordynacji i nie są tak senni jak dorośli [13]. Zdają się jednak bardziej wrażliwi na wywołane alkoholem zakłócenia pewnych rodzajów pamięci [14]. Oczywiście potrzeba więcej badań, żeby wyjaśnić, jak różnice międzypłciowe mogą wpływać na sposób oddziaływania alkoholu na rozwijający się mózg dorastającego i inne narządy. Wiadomo jednak, że im wcześniej zaczyna się pić, tym większe jest prawdopodobieństwo wystąpienia w późniejszym życiu problemów alkoholowych [15].

Okres rozrodczy

Picie alkoholu może wpływać na funkcje rozrodcze kobiet w poszczególnych etapach życia. Niektóre badania sugerują, że dorastający, którzy piją regularnie nawet umiarkowane ilości alkoholu, narażają się na zaburzenia rozwoju, prawidłowego tempa i postępu w dojrzewaniu płciowym [16]. Okazało się, że intensywne picie zakłóca prawidłowy cykl menstruacyjny i funkcje rozrodcze. Nadużywanie alkoholu i uzależnienie od niego wpływa na rozrodczość, poczynając od niepłodności i zwiększonego ryzyka poronienia, a kończąc na upośledzeniu wzrostu i rozwoju płodu [17].

Alkoholowy zespół płodowy

Picie przez matkę podczas ciąży powoduje u dziecka narażonego na kontakt z alkoholem wiele różnych skutków, między innymi nadaktywność i problemy z koncentracją uwagi, deficyty w uczeniu się i pamięci, problemy z rozwojem społecznym i emocjonalnym. Najpoważniejszym skutkiem picia przez ciężarną matkę jest alkoholowy zespół płodowy (fetal alkohol syndrom — FAS). U dzieci z FAS występują: charakterystyczny zespół deformacji twarzy, zahamowanie wzrostu, znaczące problemy z uczeniem się i/lub zachowaniem. Jednak dzieci narażone w okresie prenatalnym na kontakt z mniejszą ilością alkoholu też mogą mieć problemy z uczeniem się i zachowaniem. Nie został więc ustalony próg, poniżej którego nie pojawiają się żadne uszkodzenia płodu. Z tego powodu, zgodnie z rekomendacjami ministra zdrowia, dla kobiet w ciąży najbezpieczniej jest zachować abstynencję [18].

Rak piersi

Jedna na osiem amerykańskich kobiet zapada w ciągu życia na raka piersi [19]. Niektóre dane sugerują, że spożywanie alkoholu może zwiększać ryzyko tej choroby. Chociaż zagrożenie to jest stosunkowo niewielkie, powinno się porównać korzyści z umiarkowanego spożywania alkoholu z ryzykiem raka. Dotyczy to zwłaszcza kobiet, u których w rodzinie wystąpił rak piersi i które wydają się na niego szczególnie narażone, nawet jeśli nie spożywają dużo alkoholu [20]. Podobnie kobiety po menopauzie, pijące umiarkowane ilości alkoholu, są bardziej zagrożone, jeśli stosują hormonalną terapię zastępczą, która jest znanym czynnikiem ryzyka raka piersi [21].

ALKOHOL I STARSZE KOBIETY

Ustanie funkcjonowania jajników podczas menopauzy i towarzyszący temu spadek produkcji steroidowych hormonów płciowych w jajnikach oznacza nie tylko powstanie specyficznych objawów i symptomów, ale także utratę ochronnego działania estrogenów przeciw osteoporozie i chorobie wieńcowej serca. Spożywanie alkoholu wpływa na zdrowie kobiet po menopauzie na dwa sposoby — bezpośrednio poprzez oddziaływanie alkoholu na narządy, takie jak wątroba, mózg i przewód pokarmowy, oraz pośrednio poprzez zmianę we krwi poziomu steroidów płciowych, które wpływają na ryzyko choroby [22]. O tym, czy alkohol wywiera dobroczynny, czy szkodliwy wpływ na ciało kobiety, decyduje zarówno wzorzec picia, jak i ilość spożywanego alkoholu.

Choroby serca

Numerem jeden wśród przyczyn zgonów amerykańskich kobiet jest choroba wieńcowa serca. Z jej powodu umiera co trzecia Amerykanka [23]. Na podstawie kilku badań można sądzić, że przed menopauzą i po niej kobiety pijące od małych do umiarkowanych ilości alkoholu mogą mieć we krwi podwyższone stężenie estrogenu i produktów jego metabolizmu, broniących przed chorobą wieńcową serca [24]. Choroba ta rzeczywiście występuje rzadko aż do menopauzy, najwyraźniej dlatego, że chroni przed nią obfitość estrogenów. Po menopauzie jednak ryzyko jej wzrasta, zbliżając się do takiego jak u mężczyzn. Duża część danych epidemiologicznych mocno sugeruje, że spożywanie alkoholu — od małego do umiarkowanego — znacząco zmniejsza ryzyko choroby wieńcowej serca u obu płci. Chociaż dokładne mechanizmy tego oddziaływania pozostają niejasne, wiadomo, że alkohol wpływa dodatnio na takie czynniki ryzyka i uwarunkowania związane z tą chorobą jak obniżenie LDL — "złego" cholesterolu i zwiększenie HDL — "dobrego" cholesterolu, a także zmniejszenie we krwi ilości zakrzepów i lepkości płytek — małych komórek odgrywających ważną rolę w tworzeniu zakrzepów. Z drugiej strony jest jednak jasne, że intensywne picie może uszkadzać serce.

Choroby kości

Osteoporoza polega na niskiej masie kości, zwiększonej ich łamliwości i podatności na pęknięcia. Prawie połowie kobiet, mających co najmniej 50 lat, zdarza się w ciągu życia złamanie związane z osteoporozą [25]. W wieku około 35 lat ludzie osiągają "szczytową masę kości" i w tym momencie ich kości są najmocniejsze. Po 35. roku życia kobiety tracą 0,5 - 1% masy kości każdego roku. Natomiast w okresie menopauzy, gdy jajniki przestają produkować estrogen, procent traconego każdego roku kośćca wzrasta do około 3-7% [27].
Na podstawie niektórych badań epidemiologicznych można przypuszczać, że picie od małych do umiarkowanych ilości alkoholu może wiązać się ze zwiększeniem gęstości mineralnej kości i zmniejszeniem ryzyka złamania u kobiet po menopauzie.
Nie udało się jednak stwierdzić tego efektu w badaniach na zwierzętach, w których kontrolowano ilość spożywanego alkoholu i inne czynniki związane z trybem życia [30]. Jasno natomiast zostało wykazane, że intensywne picie alkoholu pogarsza zdrowie kości i zwiększa ryzyko osteoporozy, zmniejszając ich gęstość i osłabiając właściwości mechaniczne. Te efekty są szczególnie uderzające u młodych kobiet, których kości wciąż się rozwijają, ale chroniczne spożywanie alkoholu przez dorosłych też może zaszkodzić zdrowiu kości [31]. Poza tym badania na zwierzętach sugerują, że niszczących skutków wczesnego, ciągłego kontaktu z alkoholem nie daje się odwrócić, nawet po zaprzestaniu picia [32].
Inne czynniki związane ze stylem życia, takie jak palenie tytoniu, także mogą zwiększać ryzyko osteoporozy i złamań. Osoby pijące alkohol o 75% częściej palą, palacze natomiast o 86% częściej piją [33]. Współwystępowanie tych dwóch nawyków istotnie zwiększa zagrożenie chorobą [34].
Najsilniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju osteoporozy u kobiet jest menopauza. Z wcześniejszych badań wynikało, że hormonalna terapia zastępcza po menopauzie chroni przed utratą gęstości kości i w dużym stopniu zmniejsza ryzyko złamań związanych z osteoporozą. Obszerne badanie Women’s Health Initiative na temat zagrożeń i korzyści ze strategii zmniejszających ryzyko wystąpienia chorób serca, raka piersi i okrężnicy oraz złamań u kobiet po menopauzie przyniosło jednak wyniki wskazujące na to, że gdy zalety hormonalnej terapii zastępczej przeciwstawi się ryzyku innych chorób, takich jak rak, terapia ta nie jest korzystna nawet u kobiet bardzo zagrożonych złamaniami [35]. Inne czynniki, takie jak ćwiczenia siłowe i zwiększona masa ciała, korzystnie wpływają na zdrowie kości [31, 35].

Pamięć i funkcjonowanie mózgu

Najczęstszą formą demencji wśród starszych osób jest choroba Alzheimera. Charakteryzuje się ona postępującymi zmianami w zdolnościach poznawczych, w pamięci i nastroju. Kobiety zdają się bardziej na nią narażone niż mężczyźni, chociaż możliwe jest, że decyduje o tym dłuższy okres życia [36]. Intensywne picie alkoholu, jak wiadomo, powoduje deficyty w pamięci. Może też podnosić ryzyko choroby Alzheimera u obu płci, a szczególnie u kobiet, gdyż są one bardziej niż mężczyźni podatne na uszkodzenia mózgu spowodowane alkoholem [36]. Obecnie nie ma danych, które by sugerowały, że również umiarkowane picie alkoholu wpływa negatywnie na funkcje mózgu. Niektórzy badacze są nawet przekonani, że umiarkowane picie alkoholu może wręcz chronić naczynia krwionośne w mózgu, tak jak naczynia w sercu chroni przed chorobą wieńcową.

Łączenie alkoholu z lekami

W negatywne interakcje z alkoholem wchodzi ponad 150 leków na receptę i wydawanych bez recepty [37]. Szczególnie wrażliwe na ich działanie mogą być starsze kobiety [38, 39]. Chociaż osoby po 65. roku życia stanowią tylko 12% populacji, spożywają 25-35% wszystkich leków na receptę [40]. Dlatego w tej grupie szczególnie ważną sprawą jest troskliwe zwracanie uwagi na interakcje alkoholu z lekami.

Stosowanie wyników badań w praktyce

Badania dostarczają informacji na temat wielu aspektów spożywania alkoholu przez kobiety, między innymi etnicznych wzorców picia, różnic międzypłciowych we wpływie genów na ryzyko problemów związanych z alkoholem i większej podatności kobiet na zdrowotne skutki intensywnego picia.
Najważniejszą kwestią jest to, że lekarze, zwłaszcza zaangażowani w profilaktykę i leczenie zaburzeń związanych ze spożywaniem alkoholu, ale także zajmujący się ogólną opieką zdrowotną, powinni zdawać sobie sprawę z tego, jak picie alkoholu może wpływać na zdrowie kobiety. Picie alkoholu przez pacjentki lub ich wiedza na temat oddziaływania alkoholu na samopoczucie mogą istotnie wpływać na to, czy będzie można zapewnić im skuteczną opiekę lekarską. Dlatego każdej kobiecie trzeba koniecznie pomóc wyważyć zagrożenia i korzyści płynące z picia alkoholu oraz znaleźć odpowiednią dla niej miarę.

tłum. Anna Nowosielska

BIBLIOGRAFIA:

[1] Dawson, D.; Grant, B.F.; and Chou, P.S. Gender differences in alcohol intake. In: Hunt, W.A., and Zakhari, S., eds. Stress, Gender, and Alcohol-Seeking Behavior. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism [NIAAA] Research Monograph No. 29. NIH Pub. No. 95-3893. Bethesda, MD: NIAAA, 1995. pp. 1-21.
[2] Grant, B.F.; Dawson, D.A.; Stinson, F.S.; et al. The 12-month prevalence and trends in DSM-IV alcohol abuse and dependence: United States, 1991-1992 and 2001-2002. Drug and Alcohol Dependence 74:223-234, 2004.
[3] Johnston, L.D.; O’Malley, P.M.; and Bachman, J.G. Monitoring the Future: National Survey Results on Drug Use, 1975-2001: Volume I. Secondary School Students. NIH Pub. No. 02-5106. Bethesda, MD: National Institute on Drug Abuse, 2002.
[4] Spear, L.P. Adolescent period: Biological basis of vulnerability to develop alcoholism and other ethanol-mediated behaviors. In: Noronha, A.; Eckardt, M.; and Warren, K.; eds. Review of NIAAA’s Neuroscience and Behavioral Research Portfolio. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism [NIAAA] Research Monograph No. 34, Bethesda, MD: NIAAA, 2000.
[5] Lewis, D.A. Development of the prefrontal cortex during adolescence: Insights into vulnerable neural circuits in schizophrenia. Neuropsychopharmacology 16:385-398, 1997.
[6] Yurgelun-Todd, D. “Brain and Psyche: The Neurobiology of Self." Paper presented at the Whitehead Institute for Biomedical Research, Cambridge, MA, June 11, 1998.
[7] DeBellis, M.D.; Clark, D.B.; Beers, S.R.; et al. Hippocampal volume in adolescent-onset alcohol use disorders. American Journal of Psychiatry 157[5]:737-744, 2000.
[8] Hommer, D.; Momenan, R.; Ragan, P.; et al. Changes in CSF, ventricular, gray and white matter volumes in female alcoholics measured by automated segmentation of MRI images. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 20 [Suppl. 2]:33A, 1996.
[9] Ge, X.; Lorenz, F.O.; Conger, R.D.; et al. Trajectories of stressful life events and depressive symptoms during adolescence. Developmental Psychology 30:467-483, 1994.
[10] Wagner, B.M., and Compas, B.E. Gender, instrumentality, and expressivity: Moderators of the relation between stress and psychological symptoms during adolescence. American Journal of Community Psychology 18:383-406, 1990.
[11] Vik, P., and Brown, S.A. Life events and substance abuse during adolescence. In: Miller, T.W., ed. Children of Trauma. Madison, CT: International Universities Press, 1998. pp. 179-204.
[12] Wagner, E.F. Delay of gratification, coping with stress, and substance use in adolescence. Experiments in Clinical Psychopharmacology 1:27-43, 1993.
[13] Silveri, M.M., and Spear, L.P. Decreased sensitivity to the hypnotic effects of ethanol early in ontogeny. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 22:670-676, 1998.
[14] Markwiese, B.J.; Acheson, S.K.; Levin, E.D.; et al. Differential effects of ethanol on memory in adolescent and adult rats. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 22:416-421, 1998.
[15] Grant, B.F. The impact of a family history of alcoholism on the relationship between age at onset of alcohol use and DSM-IV alcohol dependence: Results of the National Longitudinal Alcohol Epidemiologic Survey. Alcohol Health & Research World 22:144-147, 1998.
[16] Dees, W.L.; Srivastava, V.K.; and Hiney, J.K. Alcohol and female puberty: The role of intraovarian systems. Alcohol Research & Health 25[4]:271-275, 2001.
[17] Mello, N.K.; Mendelson, J.H.; and Teoh, S.K. Overview of the effects of alcohol on the neuroendocrine function in women. In: Zakhari, S., ed. Alcohol and the Endocrine System. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism Research Monograph No. 23. NIH Pub. No. 93-3533. Bethesda, MD: National Institutes of Health, 1993. pp. 139-169.
[18] Department of Health and Human Services, Public Health Service. Surgeon General’s advisory on alcohol and pregnancy. FDA Drug Bulletin 11[2]:9-10, 1981.
[19] National Cancer Institute. “Cancer Facts: Lifetime Probability of Breast Cancer in American Women." Available online at http://cis.nci.nih.gov/fact/5_6.htm, 2002.
[20] Vachon, C.M.; Cerhan, J.R.; Vierkant, R.A.; and Sellers, T.A. Investigation of an interaction of alcohol intake and family history on breast cancer risk in the Minnesota Breast Cancer Family Study. Cancer 92[2]:240-248, 2001.
[21] Nelson, H.D.; Humphrey, L.L.; Nygren, P.; et al. Postmenopausal hormone replacement therapy: Scientific review. JAMA: Journal of the American Medical Association 288:872-881, 2002.
[22] Register, T.C.; Cline, J.M.; and Shively, C.A. Health issues in postmenopausal women who drink. Alcohol Research & Health 26[4]:299-307, 2002.
[23] National Heart, Lung, and Blood Institute. “The Heart Truth: Women and Heart Disease." Available online at http://www.nhlbi.nih.gov/health/hearttruth/press/nhlbi_04_women_disease.htm [accessed 2004].
[24] Dorgan, J.F.; Baer, D.J.; Albert, P.S.; et al. Serum hormones and the alcohol-breast cancer association in postmenopausal women. Journal of the National Cancer Institute 93:710-715, 2001.
[25] National Institutes of Health Osteoporosis and Related Bone Diseases-National Resource Center [NIH ORBD NC]. Osteoporosis Overview. Washington, DC: NIH ORBD NC, 1999.
[26] Edelson, G.W., and Kleerekoper, M. Bone mass, bone loss, and fractures. In: Matkovic, V., ed. Physical Medicine and Rehabilitation Clinics of North America. Philadelphia: W.B. Saunders, 1995. pp. 455-464.
[27] Bonnick, S.L. The Osteoporosis Handbook. Dallas: Taylor Publishing, 1994.
[28] Hansen, M.A.; Overgaard, K.; Rus, B.J.; and Christiansen, C. Potential risk factors for development of postmenopausal osteoporosis—Examined over a 12-year period. Osteoporosis International 1:95-102, 1991.
[29] Felson, D.T.; Zhang, Y.Q.; Hannan, M.T.; et al. Alcohol intake and bone mineral density in elderly men and women—The Framingham Study. American Journal of Epidemiology 142:485-492, 1995.
[30] Sampson, H.W., and Shipley, D. Moderate alcohol consumption does not augment bone density in ovariectomized rats. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 21:1165-1168, 1997.
[31] Sampson, H.W. Alcohol and other factors affecting osteoporosis risk in women. Alcohol Research & Health 26[4]:292-298, 2002.
[32] Sampson, H.W.; Chaffin, C.; Lange, J.; et al. Alcohol consumption by young actively growing rats. A histomorphometric study of cancellous bone. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 21:352-359, 1997. [33] Shiffman, S., and Balabanis, M. Associations between alcohol and tobacco. In: Fertig, J.B., and Allen, J.P., eds. Alcohol and Tobacco: From Basic Science to Clinical Practice. National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism Research Monograph No. 30. Bethesda, MD: National Institutes of Health, 1995. pp. 17-36.
[34] Deng, H.W.; Chen, W.M.; Conway, T.; et al. Determination of bone mineral density of the hip and spine in human pedigrees by genetic and life-style factors. Genetic Epidemiology 19:160-177, 2000.
[35] Cauley, J.A.; Robbins, J.; Chen Z.; et al. Effects of estrogen plus progestin on risk of fracture and bone mineral density: The Women’s Health Initiative Randomized Trial. JAMA: Journal of the American Medical Association 290:1729-1738, 2003.
[36] Sohrabji, F. Neurodegeneration in women. Alcohol Research & Health 26[4]:316-318, 2003.
[37] National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism [NIAAA]. Helping People With Alcohol Problems: A Health Practitioner’s Guide. National Institutes of Health Pub. No. 03-3769. Bethesda, MD: U.S. Dept. of Health & Human Services, NIH, NIAAA, 2003.
[38] Smith, J.W. Medical manifestations of alcoholism in the elderly. International Journal of the Addictions 30[13 and 14]:1749-1798, 1995.
[39] Vestal, R.E.; McGuire, E.A.; Tobin, J.D.; et al. Aging and ethanol metabolism. Clinical Pharmacology and Therapeutics 21:343-354, 1977.
[40] Gomberg, E.S.L. Drugs, alcohol, and aging. In: Kozlowski, L.T.; Annis, H.M.; Cappell, H.D.; et al. Research Advances in Alcohol and Drug Problems. Vol. 10. New York: Plenum Press, 1990. pp. 171-213.