Sabina Nikodemska

Próba historycznego ujęcia zjawiska przemocy domowej jako zagadnienia interesującego badaczy zajmujących się problemami życia społecznego pokazuje, że pierwsze badania tego zjawiska zostały zapoczątkowane dopiero w latach 70-tych w USA. Dotyczyły one powszechności wsytępowania skrajnych form zachowań agresywnych w rodzinach (Pizzey 1974, Steinmetz i Straus 1974, Renvoize 1978). Wyniki tych badań potwierdzano w latach 80-tych i 90-tych (Straus, Gelles i Steinmetz 1980, Finkelhor 1983, Van Hasselt 1987, Gelles i Straus 1988, Sigler 1989, Levinson 1989, Ammerman i Hersen 1990, 1992, Frude 1991, Viano 1992, Dallos i McLaughlin 1993, Hampton 1993, Gelles i Loseke 1994, Archer 1994, Kingston i Penhale 1995).

W Stanach Zjednoczonych "batalia o ukazanie prawdziwego oblicza rodziny" rozpoczęła się w roku 1971, kiedy to w listopadowym wydaniu czasopisma Journal of Marriage and the Family w całości poświęcono naukowym doniesieniom o przemocy w rodzinie. Grupa badaczy z Uniwersytetu w New Hampshire rozpoczęła w roku 1970 realizację obszernego programu badawczego, stwierdzono wówczas, że we współczesnym społeczeństwie przemoc jest zjawiskiem powszechnym, obecnym w większości kultur. Obraz domu jako miejsca spokojnego i wolnego od przemocy okazał się nieprawdziwy. Autorzy tych badań doszli do wniosku, że jest bardziej prawdopodobne, iż ludzie zostaną zabici, napadnięci, uderzeni, pobici lub spoliczkowani we własnym domu i przez członków własnej rodziny, niż że stanie się to gdzie indziej, a sprawcami będą obcy ludzie. Wysunęli oni sugestię, że "ciepło domowego ogniska często miewa piekielną temperaturę" (Galles, Straus 1979). Dla przykładu - W USA około 40% wszystkich rejestrowanych zabójstw jest wynikiem przemocy domowej, w Wielkiej Brytanii wskaźnik ten wg doniesień policyjnych wynosi około 42%, w Australii 44% (Strang 1992).

Osoby zajmujące się zagadnieniem przemocy wewnątrzrodzinnej sugerują, że wcześniejsza niechęć do podejmowania tego tematu, ma swoje źródła w sposobie traktowania problemu jako wyrastającego głównie na podłożu patologii społecznej lub osobowościowej. Drugim powodem wydaje się być inne, skrajnie odmienne założenie, że przemoc wobec najbliższych jest zwykłym codziennym przejawem funkcjonowania rodziny, jej występowanie jest częste i na tyle powszechne, że zjawisko to jest aprobowane kulturowo.

Epidemiologia. Przemoc - zjawisko ponadkulturowe

Początkowo zastanawiano się jakie są rozmiary tego zjawiska i kogo przemoc dotyka najczęściej. Pierwsze doniesienia koncentrowały się wokół problemów dotyczących wykorzystywania seksualnego i ciężkiej przemocy fizycznej wobec dzieci i młodzieży, ich wyniki były bardzo niejednoznaczne. W USA dane dotyczące poważnej przemocy fizycznej wobec dzieci wahają się w granicach 9-68% (Dembo 1987, Brutz i Ingoldsby 1984), dotyczące przemocy seksualnej wobec dziewczynek wahają się w granicach 6-62% a wobec chłopców 3-22% (Pilkington i Kremer 1995), rozbieżności te wynikają z różnych metod doboru próby, gromadzenia badań oraz różnych definicji przemocy. W Wielkiej Brytanii szacuje się, że około 8% dorosłych mężczyzn i 12-16% kobiet doświadczyło wykorzystania seksualnego w dzieciństwie (Breker i Duncan 1985, Hall 1985), a około 5-15% dorosłych przyznaje się, że doznawało ciężkiej przemocy fizycznej (Davenport, Browne i Palmer 1994, Browne i Hamilton 1997).

Obok zainteresowania problemami wykorzystywanych seksualnie dzieci, zainteresowano się również przemocą występującą w relacjach małżeńskich, partnerskich. Według szacunkowych danych zarówno w USA jak i w Wielkiej Brytanii przemoc wobec partnera w jakimś momencie trwania związku ma miejsce w 25-28% par małżeńskich (Straus i Gelles 1986, Dobash 1987, Andrews i Brown 1988), podobne wskaźniki uzyskano analizując związki partnerskie nie pozostające w formalnej relacji (narzeczeni, konkubenci). Obserwowano przypadki kiedy sprawcami są zarówno mężczyźni jak i kobiety, W Wielkiej Brytanii przemoc mężów wobec żon występuje 5 razy częściej niż żon wobec mężów (Smith 1992). Przytoczone szacunki procentowe, potwierdzają poza doniesieniami policyjnymi i badaniami populacyjnymi również obserwacje kliniczne pracowników placówek medycznych (Smith 1992). Jeśli pojawia się przemoc wobec współmałżonka, to bardzo prawdopodobne jest, że występuje również wobec dziecka i odwrotnie. Walker (1984) wykazała, że w USA 53% osób które stosują przemoc wobec partnera maltretuje również swoje dzieci, wyniki te potwierdzają inni (Browne i Saqi 1988), w Wielkiej Brytanii w 40% rodzin dochodzi do nakładania się przemocy wobec żony i maltretowania dziecka (Straus, Gelles i Steinmetz 1980).
By określić liczbę doniesień o przemocy wobec małżonka korzysta się z wielu istniejących źródeł informacji tj. raporty policyjne, dokumentacja medyczna, wnioski rozwodowe, wywiady w rodzinach i badania nad przestępstwami z użyciem przemocy. Statystyki takie prowadzone są np. regularnie w USA. W Wielkiej Brytanii i USA stwierdza się, że jedna na cztery kobiety w trakcie trwania związku była pobita przez męża lub partnera (Straus, Gelles i Steinmetz 1980, 1988, Painter 1991). Jedna na dziesięć kobiet stwierdza, że taka przemoc ma miejsce przynajmniej raz w roku, w 75% dotyczy to aktualnego partnera, a w 25% byłego partnera (Mooney 1993). W USA stwierdza się, że regularne stosowanie dotkliwej przemocy wobec żony ma miejsce w 7% rodzin(Dutton 1988). Szczególnie szokujące są doniesienia o przemocy wobec kobiet w ciąży i nastolatek(McFarlane 1991, Newberger 1992). W badaniu, w którym uczestniczyło 290 kobiet ciężarnych, Helton (1986) uzyskał dane wskazujące, że 15,2% kobiet było bitych przed ciążą a 8,3% w czasie ciąży. Badania kanadyjskie dotyczące sprawców przemocy ujawniły, że jeden mężczyzna na dziesięciu dokonał przynajmniej jednej poważnej napaści na swoją partnerkę (McLeod 1989), o wiele wyższe dane liczbowe uzyskano na terenie Londynu, stwierdzono, że 37% mężczyzn ucieka się do siły w sytuacji konfliktowej a dwa razy więcej mężczyzn stosuje przemoc psychiczną (Andrews i Brown 1988). Opierając się na danych z raportów policyjnych w Angli McClintock (1978) stwierdził, że spośród wszystkich przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu, które zostały skierowane do sądu 15% stanowiły przestępstwa popełnione w rodzinie - 74% ofiar stanowiły kobiety, 26% mężczyźni. Wśród 1051 przypadków przemocy domowej odnotowanej przez policję w Szkocji bicie żony stanowiło 76% przypadków, bicie dziecka 10,5% a bicie męża 1,2% - obrażenia 4/5 spośród nich wymagały pomocy medycznej. Analizy przeprowadzone przez Smitha (1989) wykazały, że przemoc wobec współmałżonka jest przestępstwem, które jest najrzadziej zgłaszane i odnotowywane przez policję. Inne badania z udziałem ofiar przemocy wykazują, że tylko 14-27% napaści mających miejsce w domu jest zgłaszanych na policję (Dutton 1988, Jones i Young 1986).
W styczniowym numerze czasopisma American Psychologist z 1999 roku został opublikowany szereg artykułów opisujących zjawisko przemocy domowej w różnych krajach. Dane zostały zebrane przez L.E.Walker, obejmowały systematycznie zebrane informacje m.in. w Nikaragui, Chile, Meksyku, Japonii, Rosji. W raportach ONZ stwierdza się, że w krajach średnio rozwiniętych od 17 do 38% kobiet jest wykorzystywanych przez swoich partnerów, natomiast w krajach rozwijających się odsetek ten może sięgać nawet do 60%. Oszacowanie to znajduje swoje potwierdzenie w doniesieniach badaczy z wymienionych wyżej krajów. Organizatorzy badań z Nikaragui donoszą, że 52% kobiet pozostających w trwałych związkach, co najmniej raz doznało przemocy ze strony swojego partnera, a 27% doznało takiej przemocy w ciągu ostatniego roku. Spośród nich 70% przyznało się do ulegania przemocy o znacznym nasileniu - tj. bicie pięścią, kopniaki, rzucanie przedmiotami, groźby z użyciem broni (Elsberg 1999). W Chile dopiero na początku lat 90-tych przeprowadzono pierwsze systematyczne badania na rozpowszechnieniem przemocy domowej. Wykazano w nich, że co czwarta kobieta jest bita przez partnera, a co trzecia cierpi z powodu nadużycia emocjonalnego. W grupie dzieci w wieku 11-17 lat 40% przyznało, że przynajmniej raz w ciągu ostatniego miesiąca doznało przemocy fizycznej w formie uderzenia w twarz, bicie kijem lub innym przedmiotem, oparzenie (Mc Whirter 1999). W Japońskich badaniach dotyczących przemocy ze strony partnera 77% kobiet doznało przynajmniej jednego rodzaju przemocy (psychicznej, fizycznej, seksualnej), a ponad 50% przyznało, że doznało wszystkich jej form. Stosowaniu przemocy w tym kraju sprzyja patriarchalny wzorzec rodziny z silną pozycją ojca, przypisywanie dużego znaczenia utrzymaniu ciągłości linii rodzinnej, co powoduje, że potomstwo płci męskiej jest bardziej pożądane. W tradycyjnej rodzinie japońskiej kobieta w rozmowie zobowiązana jest do używania w odniesieniu do męża zwrotu "mój Pan". Odzwierciedlenie wyrozumiałych postaw społeczeństwa japońskiego wobec stosowania przemocy w rodzinie znaleźć można w japońskim prawie. Stosowanie przemocy wobec najbliższych nie jest tam uznawane za przestępstwo o charakterze kryminalnym, podobnie prawo nie zakazuje kazirodztwa - rodzice wykorzystujący seksualnie swoje dzieci pozostają bezkarni (Kozu 1999). Zatrważające są doniesienia rosyjskie o nasileniu problemu przemocy w tym kraju. Jeżeli brać pod uwagę wskaźniki rozpowszechnienia przemocy domowej, szacowane przez ONZ, to w Rosji odpowiadają one statystyce stosowania przemocy w krajach najuboższych. Rosyjskie źródła rządowe podają, że zostało tam tylko w 1993 roku zabitych przez partnera 14,5 tys. kobiet a 56,4 tys. odniosło rany na skutek pobicia. Liczby te wzrastały w kolejnych latach. W porównaniu z innymi krajami rozwiniętymi - dane te są szokujące, przekraczają kilkunastokrotnie statystyki podobnych przestępstw w USA (dla porównania w 1993 roku popełniono tam 1432 podobnych zabójstw). W Rosji nie ma środków finansowych na tworzenie schronisk dla kobiet. W Moskwie nie ma ani jednego takiego schroniska, na ponad 10 milionów osób działa jedno centrum kryzysowe (Horne 1999).

Po analizie tych danych nasuwa się wniosek, że problemy związane ze stosowania przemocy w rodzinie są zjawiskiem mającym charakter ponadkulturowy, jednak każdy kraj posiada w tym względzie swoją specyfikę warunkowaną kulturową odmiennością. Badania nad rozpowszechnianiem i zasięgiem przemocy wobec małżonka określanej często jako "przemoc domowa", powstrzymywane były i nadal są w wielu krajach, głównie ze względu na niedostrzeganie problemu, powszechną akceptację dla przemocy w rodzinie i zaprzeczanie istnieniu problemu maltretowania. Sytuacja taka wydaje się mieć miejsce również w naszym kraju.

Sprawcy przemocy - kim są?

Uważa się powszechnie, że agresja fizyczna, przemoc i napaść seksualna, do których dochodzi w intymnych relacjach charakterystyczne są raczej dla zachowań mężczyzn, istnieją jednak dowody, że nie zawsze tak bywa. Brand i Kidd (1986) porównywali przemoc fizyczna i seksualną stosowaną przez heteroseksualne kobiety i kobiety o orientacji homoseksualnej i stwierdzili, że w trwałych związkach wymuszanie współżycia seksualnego (odpowiednio 7 i 9%) oraz przemoc fizyczna (27-25%) występują w obu grupach niemal równie często. Występowanie przemocy wobec partnerek w związkach homoseksualnych jest obecnie dobrze udokumentowane w literaturze zagadnienia (Levy i Lobel 1991).

Nie budzi zaskoczenia fakt, że przemocy wobec małżonka, w której ofiarami są mężczyźni poświęcono mniej uwagi. W zasadzie interesował się nią wyłącznie Murray Straus, który w Uniwersytecie New Hampshire prowadził ze współpracownikami całościowe, holistyczne badania nad przemocą domową. Te zakrojone na szeroką skalę badania w USA pokazały, że w 16% rodzin dochodzi do przemocy małżeńskiej przynajmniej raz w roku. Spośród badanych małżeństw 28% podawało, że przemoc pojawiała się kiedykolwiek w ich związku. Wśród związków, w których dochodziło do przemocy w około 1/4 par sprawcą był mężczyzna, w około 1/4 kobieta zaś w połowie par oboje partnerzy (Straus 1979, Steinmetz 1988). Te same badania ujawniły, że 3,8% żon i 4,6% mężów było bitych przez swoich partnerów w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Zjawisko to zaprezentowano po raz pierwszy jako dowód na istnienie "zespołu bitego męża" (Steinmetz 1977) spowodowały one żywą krytykę, badaniom zarzucano złą interpretację gdyż nie uwzględniano w nich na ile agresja żony była działaniem odwetowym lub w samoobronie. Kwestia ta tym bardziej wymaga wyjaśnienia, że w wielu wypadkach odnotowywanych w USA zabójstw dokonanych na mężach przez kobiety, dochodzi do nich po długim okresie doświadczania przez kobietę przemocy. Ogromna większość kobiet 66-90% doznających przemocy od partnera stwierdza, że incydenty agresywnego zachowania męża powtarzają się regularnie (Hanmer i Stanko 1985). Wynika z nich, że 1/3 kobiet pozostających w związkach, w których dochodzi do przemocy, jest atakowana częściej niż 6 razy w roku, a każda kobieta - ofiara przeciętnie 4 razy w roku doznaje poważnych obrażeń (Money 1993). Inne badania pokazują, że po pierwszym incydencie przemocy kolejny atak następuje średnio po 5 tygodniach a w 5 tygodni po drugim ataku około 45% ofiar doświadcza trzeciego ataku (stąd zapewne nazwa "miodowego miesiąca" dla przerw trwających między kolejnymi atakami). W latach 1983-1990 około 1/5 wszystkich zabójstw w USA stanowiły kobiety zabite przez mężczyzn - aktualnych lub dawnych partnerów. Stanowi to 42-49% wszystkich kobiet - ofiar domowych zabójstw. Dla kontrastu 7-11% mężczyzn zostało zabitych przez żony (Morley i Mullender 1994).

Sprawcami przemocy są również dzieci - młodsze wobec swego rodzeństwa (w USA około 50% Straus, Gelles i Steinmetz 1980, 1988), starsze wobec rodziców - w Wielkiej Brytanii około 6% zgłoszeń do telefonów zaufania to skargi rodziców - ofiar przemocy domowej (Bolton 1987, Straus, Gelles i Steinmetz 1980, 1988). W badaniach studentów amerykańskich 3% przyznało się do stosowania przemocy wobec ojców, a 2% wobec matek (Browne, Hamilton 1997). Inni badacze potwierdzili, że 5-12% nastolatków zachowuje się agresywnie wobec rodziców, zaś 3% stosuje wobec nich przemoc fizyczną (Galles i Cornell 1990).

Formy przemocy

Badania wykazują, że przemoc w czasie typowej fizycznej napaści na kobietę przybiera następujące formy: ciosy pięścią w twarz i/lub bicie całego ciała 44%, kopnięcia stopą, kolanem, uderzenia głową 27%, popychanie 15%, uderzenia przedmiotami 5%, próby duszenia 2%. Większość kobiet (81%) to osoby w wieku 20-34 lat, mające 2-3 dzieci, przemoc w ich związkach trwała około 7 lat (najkrótszy kilka miesięcy, najdłuższy 40 lat). Ponad połowa doświadczała przemocy 3 lata lub dłużej (59%) (Binney, Harkell i Nixon 1981). Z badań Pahl (1985) wynika, że w momencie wystąpienia pierwszych aktów przemocy 36% badanych było w ciąży, a prawie wszystkie kobiety (90%) wychowywały dziecko poniżej 5 roku życia.

Z amerykańskich badań (Finkelhor i Yllö 1985) wynika, że około 10% badanych kobiet jest nakłanianych do współżycia seksualnego przy użyciu groźby lub siły. Do gwałtu małżeńskiego zaś w 82% przypadków dochodzi wówczas gdy małżonkowie pozostają w separacji. Inne badania potwierdzają te wyniki i pokazują ponadto, że około 4% kobiet jest zmuszanych do współżycia bez innych form przemocy fizycznej, 14% doświadcza przy tym gwałtu i bicia, a 12% bicia, ale nie gwałtu. Do lat 80-tych zarówno opinia publiczna jak i wielu specjalistów nie traktowało wymuszonego współżycia jako "prawdziwego" gwałtu. W 1980 roku Groth (1980) wyodrębnił 3 kategorie mężów gwałcicieli: bijący gwałciciele (którzy jego zdaniem stanowią około 50%) gwałt jest w ich przypadku najczęściej kontynuacją bicia, gwałciciele stosujący siłę by zmusić partnerkę do współżycia - (stanowią około 40%), ci nie stosują przemocy poza kontaktami seksualnymi oraz obsesyjni gwałciciele około 10%, którzy mają dziwaczne i perwersyjne zainteresowania seksualne i używają siły by je zrealizować.

Doznawane przez ofiary formy przemocy zazwyczaj są analizowane oddzielnie, ale należy pamiętać, że wszystkie są ze sobą powiązane i wywierają wpływ na rodzinę jako na całość. Stwierdzono wyraźne związki pomiędzy występowaniem przemocy wobec żony i fizycznej przemocy wobec dziecka a także pomiędzy przemocą wobec żony i seksualnym wykorzystywaniem dziecka. Z badań tych wynika że ofiary rzadko doświadczają jednej tylko formy maltretowania. Maltretowanie może przybierać jednocześnie formy aktywne i pasywne, z badań wynika, że tylko około 5% przypadków to sytuacje, w których jednej formie przemocy nie towarzyszą inne (Ney, Fung i Wickett 1994). Stwierdzono na przykład, że w 23% przypadków maltretowania dzieci ich rodzice stosowali zarówno aktywną przemoc jak i zaniedbywali je (Crittenden 1988), co więcej około 33% dzieci wykorzystywanych seksualnie było również ofiarami przemocy fizycznej rodziców (Finkelhor i Baron 1986).

Przemoc wobec dzieci

Badania amerykańskie dostarczają danych wykazujących, że około 84-97% rodziców stosuje wobec swoich dzieci kary fizyczne i nie ogranicza ich tylko do dzieci w wieku młodszym. W USA codziennie pięcioro dzieci umiera z powodu maltretowania, a zabójstwo jest jedną z najczęstszych przyczyn śmierci przed ukończeniem 18 lat (Durfee i Tilton 1995). W Wielkiej Brytanii i Australii podaje się, że co tydzień w każdym z tych krajów co najmniej dwoje dzieci ginie z rąk rodziców lub krewnych, a drugie tyle jest okaleczone na całe życie (Creighton i Noyes 1989, Strang 1992, Central Statistical Office 1994). Analiza danych dotyczących zgonów dzieci poniżej 10 roku życia pokazuje, że 3/4 z nich zostało zabite przez rodziców biologicznych bądź przybranych (Strang 1992). Narodowy Komitet do Spraw Prewencji Przemocy Wobec Dzieci w USA podaje na podstawie danych dostarczanych przez różne instytucje, że około 4,5% dzieci poniżej 18 roku życia doznaje przemocy lub jest zaniedbywanych (1993). W Europie wskaźnik ten jest niższy i waha się w granicach 0,1% w krajach skandynawskich, 0,4% w Wielkiej Brytanii (Departament Zdrowia 1995), w Australii wskaźnik maltretowania wynosi 0,5% w grupie wiekowej 0-16 lat (Australijski Instytut Zdrowia 1995). Zgodnie z danymi DOH - w Wielkiej Brytanii ogólny wskaźnik dzieci, które winny zostać objęte pomocą z powodu przemocy wynosi 3,2% co daje liczbę bezwzględną 34954 dzieci, które powinny zostać objęte opieką. Najwyższy wskaźnik dotyczy dzieci poniżej 5 roku życia. W wieku do 10 lat więcej jest w tej grupie chłopców, w wieku 10-18 więcej dziewczynek, co wynika z rejestrowanych przypadków wykorzystywania seksualnego i przemocy seksualnej wobec nastoletnich dziewcząt. Dziewczynki stanowią wówczas 61% rejestrowanych przypadków, chłopcy 53% zarejestrowanych głównie z powodu obrażeń fizycznych.
Badania nad empidemiologią zjawiska występowania przemocy wobec dzieci mają charakter badań "aktualnych" lub retrospektywnych.
Angielski Departament Zdrowia (1995) opracował listę predyktorów (czynników ryzyka), które w wysoki sposób korelują z wystąpieniem przemocy wobec dziecka są to:

• historia przemocy w rodzinie 30,2%
  
• rodzice obojętni, nietolerancyjni lub nadopiekuńczy 31%
  
• samotny rodzic lub separacja 48%
  
• problemy społeczno - ekonomiczne np. bezrobocie 70%
  
• choroby psychiczne, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków 35%
  
• rodzic w dzieciństwie doświadczał przemocy lub zaniedbania 20%
  
• niska waga urodzeniową lub przedwczesny poród 21%
  
• po urodzeniu brak kontaktu z matką przez ponad dobę 12%
  
• wiek matki poniżej 21 lat 30%
  
• rodzina zrekonstruowana lub konkubinat 27%
  
• mniej niż 18 miesięcy pomiędzy kolejnymi porodami 16%
  
• upośledzenie umysłowe lub fizyczne dziecka 3%.

Częściej i intensywniej są karani chłopcy, niż dziewczynki. Ustalono również związki natężenia karania z wiekiem dziecka i rodzica. Dzieci młodsze karane są z większym natężeniem, a młodsi rodzice są bardziej skłonni stosować surowsze kary niż rodzice starsi. Z siłą karania dziecka ma również związek kolejność jego urodzenia. Statystycznie rzadziej karane są dzieci najstarsze i najmłodsze oraz jedynacy. Najbardziej krytycznym wiekiem dziecka, dla pojawienia się względem niego agresywnych zachowań i maltretowania jest czas między trzecim miesiącem a czwartym rokiem życia. Ponad połowa brutalnie bitych dzieci ma więcej niż 6 lat, a około jedna czwarta jest nastolatkami. Przemoc wobec dzieci nie ogranicza się więc do wieku młodszego. Częściej agresywne wobec dzieci są matki niż ojcowie. Do najczęstszych form agresji fizycznej należy policzkowanie i klaps oraz uderzenie jakimś przedmiotem. W badaniach amerykańskich z 1982 75% matek i 62% ojców przyznała się do stosowania policzkowania, przy czym aż 7% matek i 4% ojców twierdziło, że czyni to często, a nawet bardzo często. O bardzo częstym stosowaniu klapsa mówiło 1,4% matek i 0,7% ojców. Ogólnie około 68% matek i 49% ojców twierdziło, że karze dzieci klapsem i policzkowaniem a 10% matek i 8% ojców - że uderza przy pomocy jakiegoś przedmiotu. Relacje dzieci tych samych rodziców wskazują na wyższą częstość tych praktyk (częste policzkowanie relacjonuje 17,5% dzieci, częste klapsy 6,6% a bicie jakimś przedmiotem około 1%). Przemoc fizyczna i psychiczna wywiera wpływ nie tylko na osoby, które odnoszą obrażenia, uważa się, że szkodliwe psychicznie skutki pociąga również za sobą bycie świadkiem takich wydarzeń, w USA szacuje się, że w około 80% rodzin, w których obecna jest przemoc, dzieci stają się jej świadkami (Kelly 1988).

Konsekwencje przemocy

Czym charakteryzują się osoby doznające przemocy i jej sprawcy? Badania dotyczące funkcjonowania psychologicznego ofiar przemocy stwierdzają m.in., że osoby doznające przez dłuższy czas przemocy fizycznej lub psychicznej charakteryzują się niską samooceną (Finn 1985, Weitzman i Dreen 1982, Walker 1993), wykształceniem biernych mechanizmów radzenia sobie z przemocą (Finn 1985, Weitzman i Dreen 1982, Walker 1993), wysoką zależnością emocjonalną od swoich partnerów (Barnett i LaViolette 1993, Walker i Browne 1985), podwyższonym niepokojem i depresją (Weitzman i Dreen 1982), izolacją społeczną (Hendricks-Matthews 1982), mają poczucie winy za to co dzieje się w ich związku (Star 1980, Fincham i Bradbury 1988), są podporządkowane sprawcy (Star 1980), odczuwają w stosunku do niego ambiwalentne poczucie lojalności (Browne 1997), często nadużywają alkoholu, środków przeciwbólowych, leków czy nawet narkotyków (Frude 1991) oraz zapadają na choroby związane z przebywaniem w długotrwałym stresie (Frude 1991).

Mężczyźni stosujący przemoc wobec żon według badaczy problemu są niepewni siebie, z poczuciem niższości, niedostosowania i lękiem przed porzuceniem (Rosenbaum i O'Leary 1981, Weitzman i Dreen 1982). Z drugiej strony badania pokazują, że mężczyźni ci nie różnią się znacznie pod względem cech osobowości od tych, którzy nie stosują przemocy, a jedyne różnice dotyczą mniejszej asertywności, niskiej samooceny i słabych umiejętności społecznych (Goldstein i Rosenbaum 1985). Badania kliniczne wyraźnie łączyły przemoc wobec żony z zaburzeniami psychicznymi (Faulk 1974, Jacob 1987), choć inni (Coleman 1980) twierdzili, że wśród badanych przez nich mężczyzn - sprawców przemocy - tylko mniej niż 25% było leczonych psychiatrycznie lub ujawniało zaburzenia psychiczne. Odnotowano natomiast fakty, że sprawcy przemocy mają problemy osobowościowe i psychologiczne tj. niska samoocena, nadużywanie alkoholu i narkotyków, słaba kontrola impulsów, zaburzenia poznawcze, niska odporność na stres, zachowania antyspołeczne oraz, że pochodzą ze środowisk, w których dominowała przemoc (O'Leary 1993, Saunders 1995).

Przyczyny i źródła przemocy

Większość badaczy rozpatrujących zagadnienie z perspektywy socjologicznej upatruje przyczyn i źródeł przemocy w społecznym stresie oddziałującym na rodzinę (Galles 1987, 1994, Gil 1978) - twierdzą oni, że społeczeństwo w którym żyjemy jest ostatecznie odpowiedzialne za przemoc domową. Inny nurt próbujący wyjaśniać przyczyny zachowań agresywnych wobec swoich najbliższych, koncentruje się na wrodzonych cechach osobowości, które często mają charakter psychopatologiczny. Ten nurt badawczy charakteryzuje stosowanie skal do pomiaru natężenia wrogości, agresywności, temperamentu i ujawniania gniewu (Buss i Durke 1957, Edmunds i Kendrick 1980, Spielberger 1983) a także analizowania zmiennych biologicznych, które są podstawą tendencji do agresywnego zachowania (Archer 1988, Coccaro 1995). Inni badacze orientacji psychobiologicznej próbują bronić tezy dotyczącej związku przyczynowego między poziomem testosteronu i męską agresywnością (Persky, Smith i Basu 1971, Rada, Lawds i Kellner 1976). Jeszcze inni zwracają uwagę na specyficzne uwarunkowania zachowań agresywnych, jak np. alkoholizm (Byles 1978, Gerson 1978, Potter-Efron 1990, Pernanen 1991). Przyczyny przemocy rozpatruje się również w świetle teorii psychodynamicznych (Galston 1965, Wasserman, Gren i Allen 1983, Rosenberg i Repucci 1983) oraz w świetle teorii społecznego uczenia się (Bandura 1977, Roy 1982). Jedne z ciekawych badań prowadzonych w tym nurcie pokazują, że 4 spośród 5 mężczyzn sprawców przemocy było w dzieciństwie świadkami przemocy stosowanej przez ojców wobec matek i/lub było ofiarami przemocy (Buchanan 1996).

Jedną z przyczyn będących dla wielu wytłumaczeniem zachowań agresywnych wobec najbliższych jest nadużywanie alkoholu. Nurt ten znalazł w literaturze amerykańskiej nazwę koncepcji "Diabła w butelce" (Demon Rum) - według zwolenników tej teorii alkohol zaostrza istniejące u sprawcy problemy emocjonalne i zaburzenia w zakresie kontroli, co zwiększa prawdopodobieństwo występowania przemocy (Coleman 1980, Gelles i Cornell 1990). Udowodniono, że jest to szczególnie widoczne wieczorami, w czasie weekendu i podczas wakacji (Frude 1991). Przeciwnicy tej koncepcji wykazali że większość osób nadużywających alkoholu, które pod jego wpływem stają się agresywne wobec członków rodziny przyznaje się do stosowania przemocy również w stanie trzeźwości (Snokin, Martin i Walker 1985). Nadużywanie alkoholu i alkoholizm nie są więc przyczynami przemocy w rodzinie, ale raczej współwystępującymi z nią uwarunkowaniami, podobnie jak wiele innych zjawisk. Na płaszczyźnie osobistej, społecznej i prawnej często jednak wykorzystywane są jako wyjaśnienie, a nawet uzasadnienie występowania przemocy (Pahl 1985, Gelles 1994).

Wielu badaczy wykazało zależność pomiędzy wzrastaniem w domu, w którym obecna była przemoc, a znalezieniem się w wieku dojrzałym w relacji opartej na przemocy w roli ofiary lub w roli sprawcy (Gayford 1975; Carroll 1977; Hanks i Rosenbaum 1978; Rosenbaum i O'Leary 1981; Walker 1984; Kalmuss 1984; Giles-Sims 1985; Lewis 1987; Straus Gelles i Steinmetz 1980, 1988; Browne 1993). Istnieją wyraźne dowody empiryczne na to, że przemoc pomiędzy rodzicami i postawy rodziców wobec przemocy wpływają na ich dzieci (Jaffe, Wolfe i Wilson 1990; Cummings i Davies 1994). Zaburzenia zachowania i zaburzenia psychiczne stwierdzane u dzieci pochodzących z rodzin, w których stosuje się przemoc obejmują: wagary, agresywne zachowania w domu i w szkole, zaburzenia lękowe (Levine 1975, Hughes i Barad 1983; Jaffe 1986, Davis i Carlson 1987; Carroll 1994). Przyjmuje się, że dzieci uczą się agresywnego zachowania jako podstawowego stylu kontroli otoczenia społecznego i fizycznego, ten sposób stosują również jako osoby dorosłe (Gully i Dengerink 1983; Browne i Saqi 1987). Również niektóre kobiety w rezultacie swoich doświadczeń z dzieciństwa uczą się akceptować stosowaną wobec nich przemoc (Lewis 1987). Nie zawsze jednak fakt wzrastania w takim środowisku determinuje stosowanie przemocy w wieku dojrzałym; nie wszystkie dzieci wzrastające w warunkach przemocy domowej jako osoby dorosłe biją swoich bliskich. Stwierdzono np. że wielu braci i sióstr stosujących wobec siebie przemoc w dzieciństwie wiedzie potem spokojne życie małżeńskie bez przemocy (Dobash i Dobash 1979). Wykazano także, że jedno na sześcioro dzieci doznających przemocy fizycznej stosuje przemoc jako dorosły i zdarza się to istotnie częściej niż w populacji osób, które nie doznawały przemocy w dzieciństwie (Spatz Widom 1989). Natomiast dowody empiryczne co do tezy, że kobiety, które są ofiarami, z jednej relacji opartej na przemocy trafiają do drugiej, że są jakby "uzależnione od przemocy" i poszukują takich związków, są słabe. Andrews i Browne (1988) prowadzili badania w Londynie, w których stwierdzili, że 32% kobiet będących w dzieciństwie świadkami lub ofiarami przemocy w domu, doświadczało również przemocy w okresie dorosłości. Dla porównania 22% kobiet pozostających w okresie dorosłości w związkach, w których występowała przemoc nie miała podobnych doświadczeń w dzieciństwie. Tylko 9% kobiet, które były związane z więcej niż jednym mężczyzną, doświadczało przemocy w więcej niż jednym związku. Natomiast Kelly (1988) stwierdza ponadto, że kobiety, które są uwikłane, w więcej niż jeden związek, będąc ofiarami przemocy są wykorzystywane seksualnie i maltretowane fizycznie przez mężczyzn znających historię ich życia i wykorzystujących tę wiedzę dla usprawiedliwienia własnej przemocy wobec nich.

Jak dotąd nie powstałą jedna, spójna teoria, która mogłaby wyjaśnić istotę zjawiska przemocy domowej. Wydaje się jednak, że sama natura tego fenomenu, subtelnie złożona i z wielkim oporem poddająca się eksploracji ogranicza czy wręcz uniemożliwia powstanie takich teorii, które mogłyby stanowić syntezę dotychczas osiągniętej w tym zakresie wiedzy. Mamy zatem do wyboru szereg bardziej lub mniej złożonych koncepcji i modeli w kilku, równolegle prowadzonych nurtach i podejściach teoretycznych. Wszystkie drogi poszukiwań badawczych od prawie trzydziestu lat rozwijane są w krajach Europy Zachodniej, Ameryki Północnej oraz Australii. Tymczasem w Polsce w zasadzie nie ma tradycji podejmowania tych problemów - i poza nielicznymi wyjątkami - badań takich nie prowadzi się.

Co wiadomo o przemocy w Polsce?

Przemoc występuje w 30% rodzin miejskich i 40% rodzin wiejskich. Policja interweniuje rocznie około miliona razy z powodu awantur rodzinnych. Sądy wydały w 1996 roku ponad 13000 wyroków skazujących sprawców przemocy domowej, w tym 2400 osób skazano za czyny przemocy wobec osób małoletnich - dzieci. Chirurdzy dziecięcy rocznie rejestrują około 500 przypadków dzieci do lat 15, w tym niemowląt, leczonych w oddziałach chirurgii dziecięcej na skutek ciężkich obrażeń fizycznych doznanych od swoich rodziców i opiekunów. Rośnie liczba rodziców pozbawianych władzy rodzicielskiej - w 1996 roku sądy wydały ponad 12700 takich orzeczeń, głównie z powodu zaniedbywania obowiązków opiekuńczych wobec dzieci. Za czyny lubieżne wobec dzieci do 15 lat sądy skazują rocznie około 500 sprawców. W 2/3 przypadków przemoc związana jest z alkoholem, 1/3 to tzw. przemoc trzeźwa (Piekarska 1991, Pospiszyl 1994, Marzec-Holka 1996) ).

W roku 1997 i 1999 zostały przeprowadzone przez OBOP na zlecenie PARPA i Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie dwa sondaże społeczne na reprezentatywnej próbie ogólnopolskiej, dotyczące opinii i postaw wobec przemocy społeczeństwa polskiego. Około 10% badanych uważa, że przemoc w rodzinie, tak wobec dorosłych, jak i dzieci, zdarza się w ponad połowie rodzin w Polsce, a kilkanaście procent - że zdarza się sporadycznie. Co czwarty badany podaje, że w ciągu ostatniego roku zetknął się z przypadkiem przemocy domowej. Zdecydowana większość - 87% Polaków popiera moralny obowiązek każdego do niesienia pomocy ofiarom przemocy domowej. Blisko 90% zgadza się z opinią, że w przypadku przemocy w rodzinie ktoś powinien podjąć interwencję, 80% uważa, że powinna to robić policja, znaczna większość wskazuje na członków rodziny i sąsiadów. Ale blisko połowa ankietowanych jest przeciwna wtrącaniu się w tego typu sytuacje, uzasadniając swój pogląd obawą przed kłopotami, które mogą ich spotkać. Prawie dwie trzecie badanych nie słyszało o żadnych formach przeciwdziałania przemocy w rodzinie, które funkcjonowałyby na terenie ich miejsca zamieszkania. Potrafi je wymienić jedna trzecia badanych. Spośród różnych form pomocy najczęściej wymieniane są telefony zaufania (27%). Polacy częściej skłonni są traktować jako przemoc w rodzinie wielokrotne fizyczne lub psychiczne znieważanie innej osoby (bez względu na to czy może to być usprawiedliwione czy nie), niż wtedy, gdy jest to jednorazowy incydent. Jako przemoc w rodzinie bez żadnego usprawiedliwienia najczęściej traktują badani wielokrotne słowne znieważanie współmałżonka (47%) oraz wielokrotne policzkowanie dorastającego syna lub córki (46%).

Z badań prowadzonych przez Instytut Psychologii Zdrowia monitorujących przebieg i efekty leczenia osób uzależnionych od alkoholu wynika, że co czwarty pacjent ma poważne problemy ze stosowaniem przemocy w rodzinie w chwili zgłoszenia się na terapię. Wśród uzależnionych pacjentów około 56% to sprawcy przemocy. Nasilenie tych problemów zmniejsza się pod wpływem terapii i jest to zmiana stosunkowo trwała, wykazuje tendencje do utrzymywania się po dwu latach od zakończenia leczenia. Nie można jednak na tej podstawie wnioskować, że terapia odwykowa jest skutecznym środkiem zapobiegającym stosowaniu przemocy przez osoby uzależnione. Zależności te wydają się być bardziej złożone i wymagają dalszych pogłębionych analiz.

W roku 2000 IPZ prowadził badania na reprezentatywnej próbie studentów polskich dotyczące używania substancji psychoaktywnych i problemów z tym związanych. Studenci pytani są m.in. o doświadczenia związane z przemocą, które miały miejsce w ich rodzinach. Około 25% badanych studentów podało, że w ich rodzinach miały miejsce sytuacje, w których dochodziło do przemocy fizycznej, 13% podało, że sytuacje te wydarzyły się kilkakrotnie, w 3% rodzin miały one miejsce często, w 12% przypadków zachowania te miały związek z alkoholem. Badani częściej mówili o sytuacjach, kiedy w ich rodzinach dochodziło do przemocy psychicznej - 36%, co piąta osoba podaje, że sytuacje te miały miejsce kilkakrotnie, 8% mówi o częstych doświadczeniach przemocy psychicznej w rodzinie, tylko 9% wiąże te zdarzenia z alkoholem. Bezpośrednio - będąc ofiarą - uczestniczyło w tych wydarzeniach około 6% osób, około 11% było świadkami przemocy, 13% wspominało, że doświadczali ich zarówno bezpośrednio - będąc ofiarą, jak i pośrednio - będąc świadkiem. Prawie 4% wspominała te wydarzenia ze swojego domu jako "cichą tajemnicę" - wiedzieli, że sytuacje takie miały miejsce, ale nie byli ich świadkami.

Bibliografia

• Ammerman R.T. i Hersen M.: (1990), Treatment of Family Violence, New York: Wiley.
  
• Ammerman R.T. i Hersen M.: (1992), Assessment of Family Violence: A Clinical and Legal Sourcebook. New York: Wiley
  
• Andrews B. i Brown G.W.: (1988), Marital Violence in the community: a biographical approach. Journal of Psychiatry, 153, 305-312.Angielski Departament Zdrowia 1995
  
• Archer J.: (1988) The Behavioural Bilogoy of Agression. Cambridge: Cambridge University Press.
  
• Archer J.: (1994), Male Violence, London: Routledge. Australijski Instytut Zdrowia 1995
  
• Bandura A.: (1977), Social Learning Theory, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
  
• Barnett O.W. i LaViolette A.D.: (1993), It Could Happen to Anyone: Why Battered Women Stay, Newbury Park, CA: Sage.
  
• Binney V., Harkell G., Nixon J.: (1981), Leaving Violent Men, London: National Womens Aid Federation.
  
• Bolton F.G., Bolton S.R.: ( 1987), Working with Families: A Guide for Clinical and Legal Practitioners. Beverly Hills, CA: Sage.
  
• Brand P.A., Kidd A.H.: (1986), Frequency of psychical aggresion in heterosexual and female homosexual dyads, Psychological Reports, 59, 1309-1313.
  
• Breker i Duncan 1985
  
• Browne K.D.: (1993), Violence in the family and its links to child abuse, Baillieres Clinical Peadiatrics, 1(1), 149-164.
  
• Browne K.D., Hamilton C.: (1997), Physical violence between young adults and their parents associated with a history of child maltreatment. Journal of Family Violence
  
• Browne K., Herbert M.: (1999), Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa: PARPA
  
• Browne K.D., Saqi S.: (1987), Parent-child interaction in abusing families: possible causes and consequences, w: P.Maher (red.): Child Abuse: Na Educational Perspective. Oxford: Blackwell, ss.77-104
  
• Browne K., Herbert M.: (1999), Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa: PARPA
  
• Brutz J., Ingoldsby B.B.: (1984), Conflict resolution in Quaker families, Journal of Marriage and the Family, 46, 21-26.
  
• Buchanan A.: (1996), Cycles in Maltreatment, Chchester: Wiley.
  
• Buss A.H., Durke A.: (1957), Na Inventory for Assessing Different types of Hostility, Journal of Consulting Psychology, 21, 343-349.
  
• Byles J.E.: (1978), Violence, alcohol problems and other probllems in disintegration families, Journal of Studies on Alcohol, 39, 551-553.
  
• Carroll J.: (1977), The integrational transmission of family violence: the long term effects of agressive behaviour, Aggressive Behaviour, 3, 289-299.
  
• Carroll J.: (1994), The protection of children exposed to marital violence, Child Abuse Reviev, 3(1), 6-14.
  
• Central Statistical Office: (1994), Social Focus on Children '94, London: HMSO.
  
• Coccaro E.F.: (1995), The biology of aggresion, Scientific American: Science and Medicine, 2(1), 38-47.
  
• Coleman K.H.: (1980), Conjugal violence: what 33 men report, Journal of Marriage and the Family, 6, 207-213.
  
• Creighton S.J., Noyes P.: (1989), Child Abuse Trends in England and Walles 1983-1987, London: NSPCC.
  
• Crittenden P.M.: (1988), Distorted patterns of relationship in maltreating families: the role of internal representation models, Journal of Reproductive and Infant Psychology, 6, 183-199.
  
• Cumming E.M., Davies P.: (1994), Children and Marital Conflikt, London: Guilford Press.
  
• Dallos R., McLaughlin E.: (1993), Socuial Problems and the Family, London: Sage.
  
• Davenport C.F., Browne K.D., Palmer R.: (1994), Opinions on the traumatizing effects of child sexual abuse: evidence for consensus, Child Abuse and Neglect, 18(9), 725-738.
  
• Davis L.V., Carlson B.E.: (1987), Observation of spouse abuse: what happens to the children? Journal of Interpersonal Violence, 2(3), 278-291.
  
• Dembo 1987
  
• Dobash R.E., Dobash R.P.: (1979), Violence against Wieves: A Case Against Patriarchy, London: Open Books.
  
• Dobash R.E., Dobash R.P.: (1987), Violence towards wives, w: J.Orford (red.): Coping with Disorders in the Family, Surrey: Giulford Press, ss. 169-193.
  
• Durfee M., Tilton D.: (1995), Multiagency child death review teams: Experience in the united States, Child Abuse Reviev, 4(5), 377-381.
  
• Dutton D.G.: (1988), The Domestic Assult of Women: Psychological and Criminal Justice Perspectives, Boston : Allyn & Bacon.
  
• Edmunds G., Kendrick D.C.: (1980), The Measurement of human Agressiveness, Chichester: Ellis Horwood (Wiley).
  
• Elsberg M.: (1999), Domestic violence and emotional distress among nicaraguan women: results from a population based study, American Psychologist, 1(54), 30-36.
  
• Faulk M.: (1974), Men who assult thier wives, Medicines, Science and Law, 14, 180-183.
  
• Fincham F.D., Bradbury T.N.: (1988), The impact of attributions in marriage: empirical and conceptual formulations, British Journal of Clinical Psychology, 27, 77-90.
  
• Finkelhor D.: (1983), Common features of family abuse, w: D.Finkelhor, R.Gelles, G.Hotaling, M.Straus (red.), The Dark Side of Families: Current Family Violence Research, Beverly Hills, CA: Sage, ss. 17-28.
  
• Finkelhor D., Baron L.: (1986), Risk factors for child sexual abuse, Journal of Interpersonal Violence, 1(1), 43-71.
  
• Finkelhor D., Yllö K.: (1985), License to Rape: Sexual Abuse of Wives, New York: Holt, Rinehart & Winston.
  
• Finn J.: (1985), The stresses and coping behaviours of battered women, Social Casewoerk, 66, 341-349.
  
• Frude N.: (1991), Understanding Family Problems: A Psychological Approaches, Chichester: Wiley.
  
• Galles R.J.: (1987), The Violent Home, Beverly Hills, CA: Sage.
  
• Galles R.J.: (1994), Through a sociological lens: social structure and family violence, w: R.J.Gelles, D.R.Loseke (red.), Current Controversies in Family Violence, Newbury Park, CA: Sage, ss. 31-46
  
• Gelles R.J., Cornell C.P.: (1990), Intimate Violence, Bewerly Hills, CA: Sage.
  
• Gelles R.J., Straus M.A.: (1988), Intimate Violence in Families, New York: Simon & Schuster.
  
• Gayford J.J.: (1975), Wife battering: a primary survey of 100 cases, British medical Journal, 25(1), 94-97.
  
• Gelles R.J., Loseke D.R.: (1994), Current Controversies on Family Violence, Bewerly Hills, CA: Sage.
  
• Gerson L.W.: (1978), Alcohol-related acts of violence, Journal of Studies on Alcohol, 39, 1294-1296.
  
• Gil D.: (1978), Societal violence in families, w: J.M.Eekelaar, S.N.Katz (red.), Family Violence, Toronto: Butterworths, ss. 14-33.
  
• Giles-Sims J.: (1985), A longitudinal studey of battered children and battered wives, Journal of Appilied Family and Child Studies, 34 (2), 205-210.
  
• Goldstein D., Rosenbaum A.: (1985), An evaluation of the self esteem of maritally violent men: family relations, Journal of Applied and Family and Child Studies, 34(3), 425-428.
  
• Groth A.N.: (1979), Men Who Rape: The Psychology of the Offender, New York: Plenum.
  
• Gully K.J., Dengerink H.A.: (1983), The dydactic interaction of person with violent and non-violent histories, Agressive Behaviour, 9(1), 13-20.
  
• Hall R.E.: (1985), Ask Any Woman, London: Falling Wall Pres
  
• Hampton R.L.: (1993), Family Violence: Prevention and Treatment, Beverly Hills, CA: Sage.
  
• Hanks S.E., Rosenbaum C.P.: (1978), Battered women: study of women who live with violent, alcohol-abusing men, American Journal of Orthopsychiatry, 47, 291-306.
  
• Hanmer J., Stanko E.A.: (1985), Stripping away the rhetoric of protection: violence to women, law and the state in Britan and the USA, International Journal of the Sociology of Law, 13, 357-374.
  
• Helton A.: (1986), The pregnant battered female, Response to the victimisation of Women and Children, 1, 22-23.
  
• Hendricks-Matthews M.: (1982), The battered woman: In she ready for help? Social Casework, 63, 131-137.
  
• Horne S.: (1999), Domestic violence in Russia, American Psychologist, 1(54), 55-62.
  
• Hughes H.M., Barad J.: (1983), Psychology functioning of children in a battered womens shelter: a preliminary investigation, American Journal of Orthopsychiatry, 53(3), 525-531.
  
• Jacob T.: (1987), Family Interaction and Psychopathology: Theories, Method and Findings, New York: Plenum.
  
• Jaffe P.G.: (1986), The impact of police charges in incidentes of wife abuse, Journal of Family Violence, 1(1), 37-49.
  
• Jaffe P.G., Wolfe D.A., Wilson S.K.: (1990), Children of Battered Women, Beverly Hills, CA: Sage.
  
• Kalmuss D.: (1984), The integrational transmission of marital aggresion, Journal of Marriage and the Family, 46, 11-19.
  
• Kelly L.: (1988), Surviving Sexual Violence, Cambridge: Polity Press.
  
• Kiembłowski P.: (1999), Problem przemocy w rodzinie w różnych krajach, Nowiny Psychologiczne, nr 4, ss. 83-100.
  
• Kingston P., Penhale B.: (1995), Family Violence and the Caring Profession, London:MacMilan
  
• Kozu J.: (1999), Domestic violence in Japan, American Psychologist, 1(54), 50-54.
  
• Levine M.B.: (1975), Interparental violence and its effects on the children: a study of families in general practice, Medical Science and Law, 15, 172-176.
  
• Levinston D.: (1989), Family Violence in Cross-Cultural Perspective, Beverly Hills, CA: Sage.
  
• Levy B., Lobel K.: (1991), Lesbian teens in abusive relationship, w: B.Levy (red.), Dating Violence: Young Women in Danger, Seatt;e, WA: Seal Press, ss.203-208.
  
• Lewis B.Y.: (1987), Psychosocial factors related to wife abuse, Journal of Family Violence, 2(1), 1-10.
  Marzec-Holka 1996
  
• Mc Whirter P.T.: (1999), La violenca privada: domestic violence in Chile, American Psychologist, 1(54), 37-40.
  
• McLeod L.: (1989), Wife battering and the web of hope: progress, dilemman and visions of prevention. Discussion paper for Working Together: 1989 National Forum on Family Violence, Ottawa, Ontario: NCFV.
  
• Mooney J.: (1993), The Hidden Figure: Domestic Violence in North London, The findings of a surevey conducted on domestic violence in the North London Borough of Islington, Islington Council.
  
• Morley R., Mullender A.: (1994), Preventing Domestic Violence to Women, Police Research Group-Crime Prevention Unit Series, London: Home Office Police Departament.
  
• Newberger E.H., Barkan S., Liberman E., McCormic M., Gary L.: (1992), Abuse of pregnant women and adverse birth outcome: current knowledge and implications for practice, The Journal of the American Medical Association, 267 (17).
  
• Ney P.G., Fung T., Wickett A.R.: (1994), The worst combinations of child abuse and neglect, Child Abuse and Neglect, 18(9), 705-714.
  O kampanii "Powstrzymać przemoc domową": (1997), Warszawa: OBOP.
  
• O'Leary K.D.: (1993), Through a psychological lens: personality traits, personality disorders and levels of violence, w: R.J.Galles, D.R.Loseke (red.), Current Controversies on Family Violence, Newbury Park, CA: Sage, ss.7-30.
  
• Pahl J.: (1985), Violent and abused wives: a longitudianl study, w: J.Pahl (red.), Private Violence and Public Policy: The Needs of Battered Women and the Responses of the Public Services, London: Routledge & Kegan Paul, ss.23-94.
  
• Painter K.: (1991), Wife Rape, Marriage and the Law, Survey Report: Key Finding and Recommendations. Faculty of Economic and Social Studies University of Manchester, Departament of Social policy and Social Work.
  
• Pediatra wobec dziecka krzywdzonego: (1998), Gazeta Lekarska. Pismo Izb Lekarskich, nr 3.
  
• Pernane K.: (1991), Alcohol in Human Violence, London: Guilford Press.
  
• Persky H., Smith K.D., Basu G.K.: (1971), Relation of psychological measures of aggression and hostility to testosterone production in man, Psychosomatic Medicine, 33, 265-277.
  
• Piekarska A.: (1991), Przemoc w rodzinie, Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
  
• Pilkington B., Kremer J.: (1995), A review of the epidemiological research on child sexual abuse: community and college students samples, Child Abuse Review, 4(2), 84-98.
  
• Pizzey E.: (1974), Scream Quietly or the Neighbours will Hear, Harmondsworth: Penguin.
  
• Polacy o przemocy w rodzinie. Wyniki badania opinii publicznej: (1999), Warszawa: OBOP.
  
• Pospiszyl I.: (1994), Przemoc w rodzinie, Warszawa: WSPS
  
• Potter-Efron R.T., Potter-Efron P.S.: (1990), Aggresion Family Violence and Chemical Dependency, New York: Haworth.
  
• Przemoc dzieci i młodzieży: (1999), J.Papież, A. Płukis (red.), Toruń: A.Marszałek
  
• Rada R.T., Lawds D.R., Kellner R.: (1976), Plasma testosterone levels in the rapist, Psychosomatic medicine, 38, 257-268.
  
• Renvoize J.: (1978), A Web of Violence: A Study of Family Violence, London: Routledge & Kegan Paul.
  
• Rosenbaum A., O'Leary K.D.: (1981), Marital violence: characteristics of abusive couple, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 49, 63-71.
  
• Rosenberg S., Repucci N.D.: (1983), Abusive mothers: perceptions of thier own and thier childrens behaviour. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 51(5), 674-682.
  
• Roy M.: (1982), The Abusive Partner, New York: Van Nostrand Peinhold.
  
• Saunders D.G.: (1995), Prediction of wife assault, w: J.C.Campbell (red.), Assessing Dangerousness: Violence by Sexual Offenders, Batterers and Child Abuses, Newbury Park, CA: Sage, ss. 68-95.
  
• Sigler R.T.: (1989), Domestic Violence in Context: Na Assessment of Community Attributes, Toronto: Lexington Books.
  
• Smith 1992
  
• Smith L.: (1989), Domestic Violence: Na Overview of the Literature, Home Office Research Study, Nr 107, London: HMSO.
  
• Sonkin D., Martin D., Walker L.: (1985), The Male Batterer: A Treatment Approach, New York: Spronger.
  
• Spielberger C.D.: (1983), Assessment of anger: the state-trait anger scale, w: J.Butcher, C.D.Spielberger (red.), Advances in Personality Assessment, vol.2, Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, ss.159-187.
  
• Star B.: (1980), Patterns of family violence, Social Casework, 61, 339-346.
  
• Steinmetz S.K.: (1977), The Cycle of Violence: Assertive, Aggresive and Abusive Family Interaction, New York: Praeger.
  
• Steinmetz S.K., Straus M.A.: (1974), Violence in the Family, New York: Harper & Row.
  
• Strang H.: (1992), Homicides in Australia 1991-92, Canberra: Australian Institute of Criminology.
  
• Straus M.A.: (1979), Measuring intrafamily conflict and violence: the conflict tactics scales, Journal of Marriage and the Family, 41, 75-86.
  
• Steinmetz S.K.: (1988), Duty bound: Elder Abuse and Family Care, New York: Sage.
  
• Straus M.A., Gelles R.J., Steinmetz S.K.: (1980, 1988), Behhind Closed Doors: Violence in the American Family, New York: Anchor Press.
  
• Straus M.A., Gelles R.J.: (1986), Societal change and family violence from 1975 to 1985 as revealed by two national surveys. Journal of Marriage and the Family, 48, 465-479.
  
• Van Hasselt V.B.: (1987), Handbook of Family Violence, New York: Plenum.
  
• Viano E.C.: (1992), Intimate Violence: Interdisciplinary Perspectives, Bristol: Taylor & Francis.
  
• Walker L.E.: (1984), The Battered Woman Syndrome, New York: Springer.
  
• Walker L.E.: (1993), The battered woman syndrome is a psychological consequences of abuse, w: R.J.Gelles, D.R.Loseke (red.), Current Controversies on Family Violence, Newbury Park, CA: Sage, ss. 133-153.
  
• Walker L.E., Browne A.: (1985), Gender and victization by intimates, Journal of Personality, 53, 179-195.
  
• Wasserman G.A., Gren A., Allen R.: (1983), Goind beyond abuse: maladaptive patterns of interaction in abusing mother-infant pairs, Journal of American Academy of Child Psychiatry, 22(3), 245-252.
  
• Weitzman J., Dreen K.: (1982 ), Wife beating: a view of the marital dyad, Social Casework, 63, 259-265.