Andrzej Lipczyński

Wstęp

Pojęcie lęku jest dobrze znane na gruncie psychologii i psychiatrii. Ma jednak swoją wyjątkową specyfikę. Jest pojęciem przekraczającym granice psychopatologii. Jego obecność w życiu ludzi przekracza granice kultur, społeczeństw, języka i okresów historycznych. W znacznej mierze o innym lęku będzie mówił filozof, o innym antropolog i historyk. Inaczej też będzie mówił psychoanalityk czy neurofizjolog.

W tym opracowaniu mowa jest o lęku z jakim ma do czynienia klinicysta w kontakcie z pacjentem, może nie szczególnym, ale zapewne trudnym jakim jest osoba uzależniona od alkoholu. Jednym z najczęściej występującym stanem emocjonalnym u osób chorych jest lęk. Stan ten często negatywnie wpływa na obraz psychiczny i fizyczny chorego. Często opóźnia proces terapeutyczny. Niekiedy bywa tak, ze zanim nie obniży się leku farmakologicznie, nie mam mowy o rozpoczęciu procesu terapeutycznego.

Lęk jest tą zmienną, która zajmuje wyjątkowo ważne miejsce zarówno w teorii jak i praktyce psychologicznej. W wielu przypadkach stanowi on jeden z centralnych problemów, przed jakim staje psycholog. Często najbardziej użytecznym narzędziem poznania lęku jest test psychometryczny. Pozwala on z jednej strony na stosunkowo łatwe i szybkie dokonanie pomiaru, z drugiej strony zaś gwarantuje wysoki poziom jego obiektywizmu oraz możliwości uzyskania danych o charakterze ilościowym. Dlatego tez ważne jest aby psycholog kliniczny miał do dyspozycji obiektywna metodę pomiaru tego zjawiska. Jednym z takich narzędzi pomiarowych jest właśnie State-Trait Anxiety Inventory (STAI) Charlesa Spielbergera.

Lęk jako stan i jako cecha

Należy dokonać bardzo ważnego rozróżnienia lęku, jako chwilowego, przemijającego stanu emocjonalnego (state - anxiety) oraz lęku rozumianego jako utrzymująca się, trwała cecha osobowości, wyrażona gotowością do reagowania lękiem w pewnych sytuacjach - lęk jako cecha (treit - anxiety). Lęk jako stan jest pojęciem kategorialnym, który może być zmierzony różnego rodzaju skalami. Jest złożonym przeżyciem, którego dominującą cechą jest uczucie (stan emocjonalny) silnego zagrożenia lub zatrważającej zmiany. Lęk rozumiany jako cecha jest natomiast pojęciem dymensjalnym, dotyczy pewnego wymiaru osobowości.

Rozróżnienie między stanem i cechą leku wprowadzone zostało do psychologii w 1958 roku dzięki pracom R.B. Cattella i I.H. Scheiera. Pojawiło się ono nie dzięki racjonalnej refleksji nad naturą lęku, ale jako rezultat matematycznej analizie zebranego materiału empirycznego

Teoretyczne podstawy State-Trait Anxiety Inventory (STAI)

Budowa STAI opiera się na rozróżnieniu między lękiem rozumianym jako przejściowy i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki, a lękiem rozumianym jako względnie stała cecha osobowości. Spielberger w swojej koncepcji nawiązuje do badań, jakie były prowadzone wcześniej przez R.B. Cattella i I.H. Scheiera. Wyodrębnili oni dwa różne czynniki. Pierwszy, odpowiedzialny za zmienność wyników z sytuacji na sytuację, nazwali "lęk jako stan". Drugi, odpowiedzialny za różnice indywidualne, nazwali "lęk jako cecha".

Lęk jako cecha (Lęk-Cecha) definiowany jest przez Spielbergera jako konstrukt teoretyczny, oznaczający nabytą dyspozycję behawioralną, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie szerokiego zakresu obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażające i reagowanie na nie stanem lęku, nieproporcjonalnie silnymi w stosunku do wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa. W definicji tej podkreśla się wyuczony charakter lęku. Spielberger formowanie osobowości lękowej wiąże z wczesnym okresem dzieciństwa, relacjami zachodzącymi w tym okresie między dzieckiem a rodzicami, szczególnie zaś w sytuacjach karania. W definicji tej podkreśla się rolę, jaką w osobowości lękowej pełnią procesy poznawcze (postrzeganie sytuacji). W tym zakresie istnieje pewna stabilność. Lęk jako cecha jest dyspozycją lękowego sposobu reagowania.

Lęk jako stan (Lęk-Stan) charakteryzuje się według Spielbergera, subiektywnymi, świadomie postrzeganymi uczuciami obawy i napięcia, którym towarzyszy związane z nimi pobudzenie układu nerwowego. Cechą charakterystyczną tego rodzaju lęku jest jego duża zmienność pod wpływem oddziaływania różnego rodzaju czynników zagrażających.

Wzajemne relacje między lękiem jako cechą i lękiem jako stanem mają w koncepcji Spielbergera istotne miejsce. Stanowisko autora testu można określić jako koncepcję "lęku reaktywnego" w odróżnieniu od koncepcji "lęku chronicznego". Oznacza to, inaczej mówiąc, że osoby o wysokim poziomie lęku jako cechy, w porównaniu z osobami o niskim jego nasileniu, nie muszą w sposób stały (chroniczny) przejawiać go w sytuacjach charakteryzujących się odpowiednio wysokim nasileniem czynników zagrażających. Badania w tej kwestii dowodziły, że bez względu na rodzaj sytuacji - w parze z wyższym poziomem lęku jako cechy idzie wyższy poziom lęku jako stanu.

Jeżeli chodzi o związek między poziomem lęku jako cechy a wielkością reakcji stanem lęku na zagrożenie, to jest on bardzo wyraźny w sytuacjach, w których występuje zagrożenie ego (w sytuacjach interpersonalnych), natomiast jest on słabszy w sytuacjach zagrożenia fizycznego.

Krótka charakterystyka Kwestionariusza Spielbergera

Polski Inwentarz Stanu i Cechy Lęku jest adaptacją amerykańskiego testu State Traite Anxiety Inventory opracowanego przez C.D. Spielbergera, R.L. Gorsucha i R.E. Lushene'a. Autorami polskiej adaptacji testu są J. Strelau, T. Tysarczyk i K. Wrześniewski. Po dokonaniu prac standaryzacyjnych i normalizacyjnych ostateczną wersję testu przygotowała Małgorzata Tysarczyk.

Kwestionariusz STAI składa się z dwóch niezależnych części zawierających po 20 stwierdzeń każda. Za pomocą pierwszej części STAI (X-1) można badać poziom lęku traktowanego jako aktualny stan emocjonalny. Ta część kwestionariusza jest narzędziem bardzo czułym. Pozwala śledzić dynamikę lęku nawet w ciągu niewielkich odstępach czasowych. Część druga STAI (X-2) dotyczy lęku rozumianego jako cecha osobowości.

Osoba badana ustosunkowuje się do każdego stwierdzenia, wybierając jedną z czterech możliwości. Poziom lęku wyrażony jest liczbą punktów uzyskanych poprzez sumowanie otrzymanych ocen w poszczególnych odpowiedzi. Wartości punktowe dla każdej części kwestionariusza mogą wahać się od 20 do 80 punktów. Wysokie wartości punktowe oznaczają wyższy poziom lęku.

Psycholog, posługujący się kwestionariuszem, ma do dyspozycji tymczasowe normy opracowane przez M. Tysarczyk. Normy, jakie zostały opracowane, dotyczą tylko pewnych grup (reumatycy, osoby po przebytym zawale mięśnia sercowego, sportowcy, studenci, więźniowie, neurotycy). Nie ma natomiast jak dotychczas takich norm, do których można byłoby porównać wyniki osoby badanej nie należącej do ww. grup.

Chcąc określić poziom lęku u osób uzależnionych od alkoholu nie można uzyskanych wyników odnosić do żadnej z zaproponowanych norm stenowych. Tabele jakie przedstawiono poniżej uzasadniają przeprowadzenie procesu normalizacyjnego.

Charakterystyka badanej grupy normalizacyjnej

Badaniem normalizacyjnym kwestionariuszem Spielbergera objęto mężczyzn leczonych w Oddziale Odwykowym w Chełmie w latach 1991- 1997.



Z tabeli wynika, że najliczniejszą grupę stanowią mężczyźni w wieku 31-50 lat.



Jak wynika z powyższej tabeli, najliczniejszą grupę stanowią mężczyźni z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym.

Wszyscy badani, których wyniki w STAI zostały użyte do opracowania, ukończyli pełny program leczenia odwykowego jaki w tym czasie był im oferowany . Nikt też w trakcie leczenia nie przerwał abstynencji.

Wyniki, jakie uzyskali badani, poddano zabiegom normalizacyjnym, czego efektem jest poniższa tabela. Obok wartości stenowych dla innych jednostek chorobowych (za: K. Wrześniewski, T. Sosnowski) umieszczono wartości dla alkoholików.




Normy stenowe dla skal X-1 i X-2, w formie ilustracji graficznej (kliknij, by otrzymać wykres w formacie gotowym do wydruku):

Wnioski

Badania normalizacyjne jednoznacznie wskazują, że normy stenowe do kwestionariusza Spielbergera zaproponowane przez T. Wrześniewskiego i T Sosnowskiego nie powinny być odnoszone do osób uzależnionych od alkoholu.
Każdy klinicysta chcąc obiektywnie zaobserwować zjawisko lęku u alkoholików może teraz odnieść wyniki do homogenicznej grupy nozologicznej. Może tez prześledzić ewentualne zmiany w nasyceniu osobowości lękiem w ujęciu Spielbergera. Może tez zadać sobie pytanie: Czy poziom lęku ma znaczenie w procesie terapeutycznym i jak zaplanować program terapeutyczny, aby przyniósł korzyść osobie uzależnionej?

Literatura:

• K. Wrześniewski, T. Sosnowski., Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (ISCL). Polska adaptacja STAI
  
• Brzeziński J., Elementy metodologii badań psychologicznych. PWN, Warszawa, 1984.
  
• Cattel R, B., Anxiety and motivation: theory and crucial experiments W: C. D. Spielberger (ed.) Anxiety and Behavior, Academic Press, New York, 1966.
  
• Choynowski M., Podręcznik do "Krótkiej Skali Inteligencji". W, Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym (praca zbiorowa), PWN, Warszawa, 1977.
  
• Galińska E.: Percepcja muzyczna a poziom lęku u pacjentów nerwicowych, Warszawa, 1982, praca doktorska nie opublikowana.
  
• Hodges W. F.; Felling J. P.: Types of stressfull situations and their relation to trait anxiety and sex. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1970, 34, 333-337,
  
• Kozłowska G.: Ocena baterii testów IPAT Cattella i Scheiera. Warszawa, Instytut Psychologii UW, 1976, praca magisterska nie opublikowana.
  
• Krause M. S,: The measurement of transistory anxiety. Psychological Review, 1961, 68, 178-189.
  
• Radomski L.: Analiza powiązań cech temperamentalnych kandydatów do WOSL. Opracowanie Pracowni Psychologicznej 6 Wojskowego SzpitalaLotniczego,1982
  
• Rudzik J.: Społeczno-psychologiczne uwarunkowania uczestnictwa w kulturze fizycznej studentów wydziału lękarskiego AM w Warszawie. Przygotowana rozprawa doktorska w Instytucie Sportu, Warszawa, 1982
  
• Sosnowski T.: Lęk jako stan i jako cecha w ujęciu C. D. Spielbergera, Przegląd Psychologiczny, 1977, 2, 349-360.
  
• Sosnowski T.: Źródło niepewności a stan psychofizjologiczny jednostki w sytuacji oczekiwania na bodziec awersyjny. Warszawa, 1982,
  
• Sosnowski T., Strelau J.: Anxiety, threat and deprivation. W. C, D, Spielberger, I. G. Sarason (eds.) Stress and Anxiety
  
• Sosnowski T., Wrześniewski K.: Polska adaptacja inwentarza STAI do badania stanu i cechy lęku. Przegląd Psychologiczny, 1983, 26, 393-412.
  
• Spielberger C. D.: Theory and research on anxiety. W: C. D. Spielberger (ed.) Anxiety and Behavior, Academic Press, New York, 1966.
  
• Spielberger C. D.: Conceptual and methodological issues in anxiety research. W: C. D. Spielberger (ed.). Anxiety Current trends in theory and research, vol, 2, Academic Press, New York, 1972.
  
• Spielberger C. D: Anxiety: state-trait-process. W C. D. Spielberger, I. G. Sarason (ed.) Stress and Anxiety, vol 1, Hemisphere /Wiley, Washington, 1975.
  
• Spielberger C. D., Gorsuch R. L., Lushene R. E.: Manual for the State-Trait Anxiety Inventory. Consulting Psychologists Press, Palo Alto, Calif., 1970.
  
• Spielberger C. D.: The measurement of state and trait anxiety: Conceptual and methodological issues. W: Levi L. (ed.) Emotions - their parametres and measurement, Raza en Press, New York 1975.
  
• Spielberger C. D.: Bibliography of research with the State - Trait Anxiety Inventory (STAI). University of South Florida Tampa, Florida, 1979,
  
• Strelau J.: Kwestionariusz Temperamentu w konwencji typologicznej wg Iwana P. Pawłowa. W: J. Strelau (red.), Regulacyjne funkcje temperamentu, Ossolineum, Wrocław, 1982.
  
• Tysarczyk M.: Adaptacja Inwentarza lęku jako Stanu i jako Cechy C. D. Spielbergera, R. L. Gorsucha i R. E. Lushene'a (State Trait Anxiety Inventory -STAI). Warszawa, Instytut Psychologii UW, 1976, praca magisterska nie opublikowana.
  
• Wasilewski E.: Ocena poziomu lęku u sportowców oraz próby jego regulacji. Nie publikowany raport Instytutu Sportu, Warszawa, 1979.
  
• Wrześniewski K.: Psychologiczne problemy chorych z zawałem serca. PZWL, Warszawa, 1980 a.
  
• Wrześniewski K.: Wykorzystanie kwestionariusza Spielbergera w określeniu efektów rehabilitacji po zawale serca. W: E. Ratajczak (red.) Psychologia w służbie człowieka. PWN, Warszawa, 1980 b.
  
• Wrześniewski K.: Anxiety after myocardial infection, w: C. D. Spielberger, Diaz Guerrero (eds.), Cross-Cultural Anxiety, W. 2., Hemisphere /Wiley, New York, 1982.
  
• Wrześniewski K., ŚWIDERSKA H.: Porównanie dynamiki lęku u pacjentów z zawałem serca, w czasie rehabilitacji szpitalnej i poszpitalnej. Przegląd Lekarski, 1979, 36, 605-608.

Autor jest doktorem nauk humanistycznych, specjalistą psychologem klinicznym, starszym asystentem na Oddziale Terapii Uzależnienia od Alkoholu SP ZOZ w Chełmie. Jest wykładowcą Instytutu Psychologii UMCS w Lublinie i profesorem Zamiejscowego Instytutu Stosunków Międzynarodowych w Chełmie Wyższej Szkoły Dziennikarskiej w Warszawie. Jest także absolwentem STU.