Niebieska Linia, nr 2 / 2003

Pocięte, pokłute ciało, szereg oparzeń, połykanie ostrych przedmiotów, anoreksja, to wszystko może wskazywać na specyficzny problem: autoagresję.

Temat ten jest rzadko poruszany zarówno w mediach, jak i w literaturze fachowej, a informacje, które można zdobyć są niepełne i wymagają uzupełnienia. Autoagresja jest pojęciem szerokim i określenie jej granic jest trudne, obejmuje bowiem zachowania zarówno powszechnie uznawane za normalne (tj. ćwiczenie ponad swoje możliwości, operacje kosmetyczne, sport w skrajnych formach itp.), które powodują jednak pewne deformacje ciała i mogą być przejawem zaburzeń psychicznych, jak i działania uważane za patologiczne (samookaleczenia).

Definicja i rodzaje autoagresji

Autoagresja to działanie lub szereg działań mających na celu spowodowanie psychicznej albo fizycznej szkody, jest to agresja skierowana "do wewnątrz". To pewne zaburzenie instynktu samozachowawczego, który wyraża się tendencją do samookaleczeń, samouszkodzeń zagrażających zdrowiu, a nawet życiu.

Osoba z różnych przyczyn atakuje samą siebie, powoduje to oprócz fizycznych obrażeń, również i pogłębienie obecnych już psychicznych problemów. Jest to zjawisko o złożonym charakterze. Samookaleczenie nie jest bowiem tylko samym okaleczeniem, lecz procesem, którego efektem są rany. Aby lepiej zrozumieć to zagadnienie należy poznać typy autoagresji.

Wyróżnić można zatem autoagresję bezpośrednią (bicie, samookaleczenie, samooskarżanie) oraz pośrednią (jednostka wymusza, prowokuje i poddaje się agresji innych). Występuje także podział na werbalną i niewerbalną. Autoagresja werbalna polega na zaniżaniu swej samooceny, poprzez wmawianie sobie własnej małej wartości, częstą krytykę siebie i swojego zachowania.

Autoagresja niewerbalna - samookaleczenie - to uszkodzenie ciała, które może mieć formę powierzchownych lub głębokich ran ciętych, wbijanie ostrych przedmiotów w ciało, połykanie ich, polewanie się kwasem, przypalanie, łamanie kości, uszkadzanie lub wycinanie fragmentów ciała, także narządów płciowych, powiek, gałek ocznych itp. Jest to agresja jawna.

Z czasem autoagresja jawna może przejść w ukrytą. Charakterystyczne dla tego zaburzenia jest pozorowanie objawów choroby fizycznej lub psychicznej. Osoby stosujące takie praktyki wierzą, że cierpią na poważną chorobę, zaprzeczają faktowi, że same wywołują swoje dolegliwości. Pozorowane są choroby układu pokarmowego (np. krwawienie z żołądka - połykanie krwi własnej lub zwierzęcej), nerek i moczowodów (kaleczenie narządów drutem), skóry (polewanie kwasem), stawów i mięśni, tarczycy, wywoływana jest również np. gorączka (wstrzykiwanie do krwiobiegu wody zanieczyszczonej moczem, śliną i innymi substancjami).

Syndrom Münchhausena

We wszystkich formach autoagresji występują różne jej stopnie nasilenia: osoba cierpiąca na to zaburzenie może szczypać skórę, wywołując objawy alergii, lekko nacinać skórę, ale może również wstrzykiwać sobie insulinę, czy też polewać się kwasem.

Choroby psychiczne natomiast są pozorowane przez nietypowe zachowania, udawanie halucynacji, a także przez używanie środków farmaceutycznych, powodujących zaburzenia postrzegania świata.

Oprócz takich zachowań autodestrukcyjnych wyróżniamy także syndrom Münchhausena oraz rozszerzony syndrom Münchhausena. Nazwa tego syndromu pochodzi od nazwiska barona-kłamcy, a osoby cierpiące na to schorzenie pojawiają się często w szpitalach narzekając na problemy somatyczne. Pacjenci wywołują różne objawy i naciskają na lekarzy, domagając się operacji, aby doprowadzić w ten sposób do deformacji zdrowego organizmu. Osoby te "kolekcjonują" diagnozy lekarskie, wyniki badań, wędrują po różnych szpitalach, opuszczając je często bez zgody i wiedzy lekarzy (ang. doctor - shopping).

Rozszerzony syndrom Münchhausena dotyczy nie tylko samego chorego, ale i jego dziecka. Najczęściej chorują na niego kobiety, które wywołują objawy choroby u swoich dzieci, bądź wzmacniają, wyolbrzymiają istniejące dolegliwości. Matki doprowadzają do umieszczenia dziecka w szpitalu, domagają się przeprowadzenia badań, zabiegów i operacji. Potrafią np. wstrzykiwać dzieciom różne substancje, podrażniają skórę środkami żrącymi. Te "zabiegi" prowadzą do ciężkich chorób, a nawet do śmierci dzieci.

Jeśli lekarze zaczynają podejrzewać matkę o niebezpieczne zachowania zaprzecza ona i natychmiast zabiera dziecko ze szpitala. Dzieci nie opowiadają nikomu o postępowaniu matki, ukrywają je, uważając, że ciało nie jest ich, tylko matki, która może robić z nim wszystko. Ojcowie zwykle w sposób bierny popierają żony, nie widzą ich działań, nie angażują się w leczenie dzieci. Oprócz fizycznych uszkodzeń, także w psychicznej sferze dochodzi do negatywnych zmian, gdyż dziecko nie potrafi prawidłowo postrzegać swojego ciała, cierpi również na depresję, brak apetytu itp.

Syndrom ten np. rozpoznano u kobiety, która "w trosce" o zdrowie dziecka wyprowadzała niemowlę na spacer na dwudziestostopniowy mróz. Kiedy stwierdziła, że zachorowało, udała się do kilku lekarzy, którzy przepisali dziecku silne antybiotyki. Matka zrealizowała wszystkie recepty, a następnie aplikowała dziecku ogromne ilości lekarstw, nie stosując się do żadnych zaleceń. W konsekwencji kobieta doprowadziła do uszkodzenia mózgu zdrowego dziecka. Obecnie chłopiec cierpi na znaczne upośledzenie umysłowe, nie potrafi wykonywać najprostszych czynności. Kobieta ta nadal uważa się za bardzo dobrą matkę.

Dlaczego się ranią?

Najczęstszą przyczyną autoagresji jest uraz spowodowany w dzieciństwie. Może być nim: bicie dziecka, poniżanie go, ignorowanie jego potrzeb, co prowadzi do zaburzeń w sferze emocjonalnej i w konsekwencji do autoagresji. Niewłaściwe postawy rodzicielskie (odrzucenie, zaniedbanie, nadopiekuńczość, nadmierne wymagania), trudna sytuacja ekonomiczna, bezrobocie, problemy alkoholowe - sprzyjają pojawieniu się tego zaburzenia. Powodem może być również brak rodziców: śmierć, rozwód, pobyt w domu dziecka, szpitalu.

Przyczyny tego zaburzenia mogą mieć także podłoże biochemiczne: osoby samookaleczające się nie czują najczęściej w trakcie tej czynności bólu (przychodzi on ok. godzinę później), ponieważ we krwi pojawia się hormon - endorfina - który eliminuje niemal całkowicie ból, poprawia samopoczucie, znosi napięcie. Tak znaczna zmiana powoduje, że samookaleczenie może stać się nałogiem. Osoby, którym odebrano tę możliwość zachowują się w sposób bardzo podobny do narkomanów na kuracji odwykowej. Tracą one bowiem źródło poprawy samopoczucia i bezpieczeństwa.

Zachowania autoagresywne mogą być związane również z chorobami wrodzonymi (np. syndrom Retta, autyzm, syndrom Lascha-Nyhana) i nabytymi, tj. chroniczne zapalenie mózgu, kiła układu nerwowego oraz uszkodzenia mózgu przez szkodliwe substancje. Z możliwością samookaleczenia należy liczyć się w zespołach depresyjnych i w przebiegu nagłych stanów podniecenia psychoruchowego, w chorobach psychicznych (np. schizofrenii).

Samookaleczenia mogą wskazywać zatem na problemy emocjonalne, ale mogą być również bezpośrednim sposobem osiągnięcia celów np. uniknięcia służby wojskowej, a w środowisku więziennym uzyskania lepszych warunków, przeniesienia do innej celi bądź do szpitala.

Do zachowań autodestrukcyjnych zaliczyć można także: zaburzenia łaknienia (bulimia, anoreksja, otyłość), nałogi, obgryzanie paznokci i opuszków palców, przymus uszkadzania skóry (drapanie, rozdrapywanie ran, gryzienie warg) oraz przymus wyrywania sobie włosów (z brwi, rzęs, z głowy, a następnie niejednokrotnie zjadanie ich).

Chorobą towarzyszącą autoagresji pośredniej jest psychicznie uwarunkowana tendencja do ulegania wypadkom, a osoby cierpiące na nią nieświadomie stwarzają niebezpieczne sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu. Podświadomie szukają sytuacji, okoliczności, w których łatwo o wypadek.

Terapia

Terapia osób autoagresywnych powinna obejmować nie tylko osobę zaburzoną, ale całą rodzinę, ponieważ obecność tego zaburzenia świadczy zwykle o problemach wewnątrz rodziny. Działalność terapeutyczna to: praca z psychoterapeutą (a czasami z psychiatrą) oraz praca socjoterapeutyczna, mająca poprawić funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie.

Najlepszą metodą leczenia jest terapia oparta na psychoanalizie, która pomaga zrozumieć psychiczne konflikty i ich powiązanie z historią życia pacjenta.

Bardzo efektywna może okazać się terapia poprzez twórczość, w której wytwory jednostki wyrażają jej problemy wewnętrzne i pokazują postępy w zdrowieniu. Każdą pracę pacjent omawia z psychoterapeutą, uświadamiając sobie mechanizmy własnego postępowania.

Innym rodzajem pomocy jest terapia skierowana na ciało. W jej trakcie pacjent od nowa poznaje własne ciało, uczy się je akceptować, kochać, dbać o jego potrzeby; uczy się kontaktować z innymi ludźmi.

Terapia behawioralna nie ma dużego znaczenia w pracy z osobami autoagresywnymi, może jednak pełnić funkcję wspierającą. Leczenie farmakologiczne natomiast występuje wówczas, gdy pojawiają się symptomy depresji lub chorób psychicznych.

Ważne, aby wszelkie zachowania autoagresywne, nawet te najdrobniejsze, nie były lekceważone. Pozornie niewinne objawy świadczyć mogą bowiem o poważnych zaburzeniach lub też prowadzić do nich.

Bibliografia

Eckhardt A.: Autoagresja. Wydawnictwo WAB, Warszawa 1998.

E.S.