Portal psychologiczny: Instytut Psychologii Zdrowia
Czytelnia

Dylematy, wyzwania, potrzeby...

Mira Prajsner

Rok: 2003
Czasopismo: Remedium
Numer: 125-126

Kiedy półtora roku temu przygotowywałam dla "Remedium" artykuł będący relacją ze spotkania profilaktyków w Kazimierzu (październik 2001), opatrzyłam go tytułem "Trudne pytania". Wiele osób uczestniczących w tamtym seminarium nurtowały tak zasadnicze kwestie, jak sens kontynuowania działań profilaktycznych w dotychczasowym kształcie oraz nowe wyzwania stojące przed osobami i instytucjami opracowującymi strategie profilaktyczne. Minęło kilkanaście miesięcy i można śmiało pokusić się o stwierdzenie, że spotkania organizowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, podejmujące najważniejsze problemy z zakresu profilaktyki problemowej, powoli stają się tradycją. W dniach 16-18 maja br. naukowcy i praktycy spotkali się po raz trzeci. Tym razem ich dyskusja koncentrowała się na kwestiach dotyczących pracy z młodzieżą z grup ryzyka.

Pierwsze z cyklu seminariów poświęconych problemom polskiej profilaktyki, zorganizowanych przez PARPA, odbyło się w listopadzie 1998 roku w Nieborowie pod hasłem: Perspektywy polskiej profilaktyki problemowej. Głównym celem tamtego spotkania była chęć zebrania, uporządkowania i poszerzenia w sensie poznawczym problematyki istotnej dla realizacji profilaktyki w Polsce. Zasadniczą ideą było stworzenie dla grona ludzi zajmujących się profilaktyką, okazji do zintensyfikowania dyskusji i wymiany doświadczeń na temat zagadnień, od których zbadania i zrozumienia zależeć będzie skuteczność wysiłków związanych z tą dziedziną. Wśród problemów omawianych szczegółowo przez uczestników znalazły się: źródła zagrożeń, działania ograniczające rozmiary zagrożeń, definicja profilaktyki i sposoby jej realizowania, a także kompetencje profilaktyka - profesjonalisty.
Spotkanie wydawało się szczególnie uzasadnione w sytuacji dziejących się wówczas procesów i zjawisk. Przypomnijmy, że podjęty został wysiłek reformy edukacji, w obliczu procesów decentralizacyjnych to gminy stały się podstawowym partnerem dla osób zajmujących się profilaktyką. Innym, bardziej praktycznym celem spotkania było podsumowanie dotychczasowych doświadczeń płynących z upowszechniania i wdrażania dużych przedsięwzięć profilaktycznych, takich jak program NOE i ELEMENTARZ.

Trzy lata później, podczas seminarium naukowego Dylematy i wyzwania profilaktyki problemowej (Kazimierz, 2001), podsumowano pierwsze wysiłki podejmowane przez polskich profilaktyków od początku lat 90. Jak podkreślano, zainicjowanie w Polsce szeroko zakrojonych działań profilaktycznych w środowisku szkolnym, uruchomiło ogromną falę programów autorskich i szkoleń dla osób pragnących specjalizować się w tej dziedzinie. W ciągu niespełna dziesięciu lat programami profilaktycznymi objęto setki tysięcy uczniów. Przyszedł czas na zweryfikowanie dotychczasowych przedsięwzięć i odpowiedź na pytanie: - Czy profilaktyka w takim kształcie jak dotychczas, ma rację bytu? Czy przynosi spodziewane efekty? Czy profilaktycy są w stanie nakreślić perspektywy jej rozwoju, czy może znaleźli się w martwym punkcie i w poczuciu zagubienia pytają: co dalej?
Dla wielu uczestników gorzko zabrzmiały słowa Jerzego Mellibrudy, który otwierając spotkanie, konstatował: Znamienne jest, moim zdaniem, zjawisko, które określiłbym jako świadomość kryzysu profilaktyki. Kiedy czytam wstępy do książek, artykułów (...), komentarze do wyników badań, coraz częściej dostrzegam wyraźne znaki zapytania. Nie osiągamy sukcesów, ale obserwujemy w działaniach profilaktycznych pewien regres, ludzie, którzy dbają o zdrowie młodzieży wskazują na sygnały, że w populacji młodych ludzi nasilają się niekorzystne zjawiska. (...) Słowo kryzys nie musi mieć zabarwienia pejoratywnego, może raczej oznaczać, że zasoby wyczerpują się albo są niedostateczne w stosunku do zagrożeń. Kryzys to rodzaj przesilenia, które konfrontuje nas z dotychczasowymi kierunkami działania, tworzy okazję do odkrycia czegoś nowego, to szansa, by robić coś inaczej. A więc - czy stoimy w obliczu kryzysu?
Na tak postawione pytanie, większość uczestników seminarium odpowiedziała negatywnie. Jak podkreślano, profilaktyka znalazła się w miejscu, w którym konieczne jest podsumowanie efektów dotychczasowych działań i wypracowanie nowych kierunków aktywności w tej dziedzinie. Sporo osób uznało jednak, iż ograniczenie lub zaniechanie realizacji programów profilaktycznych w szkołach, to zmarnowanie potencjału tej instytucji jako miejsca, w którym przebywają setki tysięcy młodych ludzi, a także rezygnacja z kompetencji i osiągnięć tych pedagogów, którzy przez kilka lat rzetelnie trenowali swoje umiejętności w zakresie prowadzenia działań prewencyjnych wśród młodzieży.

Perspektywy profilaktyki dla młodzieży z grup ryzyka
Jednym z najistotniejszych pytań, z którymi rozstali się uczestnicy seminarium, stała się kwestia określenia proporcji wysiłków i środków przeznaczonych na działania w obrębie profilaktyki pierwszo i drugorzędowej. Jak zaznaczył Jerzy Mellbruda: Mogąc decydować tylko o tym, co sami robimy, zamierzamy dokonać reorientacji w swojej własnej działalności. Powstał ogromny system instytucji, w których znajduje się już ponad 100 tys. dzieci z grup ryzyka - myślę głównie o świetlicach socjoterapeutycznych. Wiemy, że możemy do nich dotrzeć i pomagać im. Ten sposób myślenia znalazł swoje odbicie w propozycji programowej kolejnego seminarium (Kazimierz, maj 2003), które zostało zorganizowane przez PARPA i Fundację ETOH pod hasłem: Perspektywy profilaktyki dla młodzieży z grup ryzyka- dylematy, wyzwania, potrzeby.
Na spotkanie złożyły się cztery bloki tematyczne:
• Co zagraża polskiej młodzieży - diagnoza zachowań problemowych;
• Wczesne interwencje - kto, gdzie i jak ma to robić?
• Jak pracować z młodzieżą z grup ryzyka?
• Dyskusja panelowa pt.: Problemy związane z młodzieżą z grup ryzyka - kompetencje osób prowadzących, oferta programowa, etyka zawodowa, rozwiązania organizacyjno- prawne, sposoby finansowania.
W trakcie seminarium redakcja Remedium zorganizowała specjalne spotkanie Rady programowej pisma, podczas którego omówiono dziesięcioletnie doświadczenia i dokonania zespołu redagującego miesięcznik. Odbyła się także dodatkowa, nie przewidziana w programie dyskusja pt.: Pojęcie uzależnienia w odniesieniu do nastolatków.

Co zagraża polskiej młodzieży? - diagnoza zachowań problemowych
W pierwszej części spotkania uczestnicy wysłuchali trzech wystąpień poświęconych rozmiarom grup ryzyka (dr Krzysztof Ostaszewski), wynikom badań "Młodzi a alkohol" (badania IPZ, Sabina Nikodemska) oraz zachowaniom problemowym młodzieży w Polsce (prof. dr hab. Barbara Woynarowska).

Głównym celem prezentacji przygotowanej przez dr Krzysztofa Ostaszewskiego, było oszacowanie rozmiarów grup ryzyka (ze względu na używanie substancji), na podstawie wyników badań ankietowych prowadzonych wśród młodzieży oraz przedstawienie dynamiki zmian w rozmiarach grup ryzyka w ciągu ostatnich kilkunastu lat.
Autor zaproponował definicję "grupy ryzyka" (zwiększone w porównaniu z całą populacją prawdopodobieństwo choroby, nieprzystosowania, przedwczesnej śmierci), przedstawił także podstawowe dylematy dotyczące kryteriów jej wyodrębniania:
Jakie przyjąć kryteria wyodrębnienia grup ryzyka w badaniach populacyjnych młodzieży szkolnej?
• pośrednie (korelaty ryzyka); bezpośrednie (wybrane zachowania); bezpośrednie (nasilone); kombinacje kryteriów
Jak pokazują badania, których wyniki relacjonował dr Ostaszewski, rozmiary grup ryzyka wśród warszawskich 15-latków w 2000 r. wahały się w zależności od przyjętych kryteriów, od 5 do 30 %. Cytowane przez autora wystąpienia wyniki badań T. Wolańczyka (2002) wskazują, że około 17% dzieci i młodzieży w wieku 7-19 lat ma poważne problemy emocjonalne i behawioralne. W zależności od wskaźników od 10% do 30% nastolatków ma problemy ze zdrowiem psychicznym - Bobrowski (2002) Ostaszewski i wsp. (2002)
Jak podkreślił autor, w ocenie rozmiarów grup ryzyka wśród młodzieży należy uwzględniać:
• inne zaburzenia eksternalizacyjne np. stosowanie przemocy i agresja;
• zaburzenia internalizacyjne (lęk, depresja);
• nieprzystosowanie społeczne (przebieg kariery szkolnej);
• status społeczno-ekonomiczny.
Analizując wszelkie dane szacunkowe należy także wziąć pod uwagę nieuwzględnione populacje:
• średnio ok. 10% populacji uczniów nie bierze udziału w badaniach ankietowych;
• poza systemem edukacji pozostaje spora grupa dzieci i młodzieży (badania UNICEF - ok. 3% dzieci w Polsce);
• "Dzieci ulicy", bezdomni nieletni i dzieci z rodzin dysfunkcyjnych.
Istotne jest także dostrzeżenie nieuwzględnianych zasobów.
Jak zauważył autor: Szacowanie grup ryzyka na podstawie wyników badań populacyjnych natrafia na różne ograniczenia. W ostatnich latach rosła grupa młodzieży zagrożonej uzależnieniami. W zależności od przyjętych kryteriów wielkość grup ryzyka waha się od 5% do 30% populacji nastolatków. Prawdopodobna wielkość grupy wymagających interwencji to 15%-20%. W tej perspektywie wyraźna jest potrzeba opracowania krótkich narzędzi przesiewowych dla młodzieży z uwzględnieniem różnych miar zagrożeń.

Sabina Nikodemska zaprezentowała wyniki badań prowadzonych przez Instytut Psychologii Zdrowia w latach 2000-2002 wśród studentów i żołnierzy. Część wykładu została poświęcona analizie motywów picia alkoholu oraz refleksji na temat profilaktyki prowadzonej na polskich uczelniach.
Jak wskazują omawiane badania, główne motywy sięgania po alkohol wśród studentów, to:
• przekonanie, że alkohol dodaje odwagi; przeświadczenie, że wszyscy inni piją; możliwość upicia się; przekonanie, że alkohol rozluźnia i poprawia samopoczucie.
W przypadku żołnierzy wymieniane motywy to:
• poprawienie sobie nastroju; uczczenie ważnych okazji; problemy i stresy wynikające ze służby; "zabicie nudy".
Wyniki badań IPZ pokazują, że 66 % badanych studentów jest zdania, iż na ich uczelni nie prowadzi się żadnych działań wobec pijących studentów. Około 75 % studentów przyznało, że nie zna żadnych zasad regulujących spożywanie alkoholu na terenie uczelni lub przebywania tam w stanie nietrzeźwym. Zaledwie 0,5 % studentów stwierdziło, że na początku roku akademickiego uczestniczyło w cyklicznych zajęciach profilaktycznych.

W wykładzie prof. Barbary Woynarowskiej pt.: "Zachowania problemowe młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce i ich zmiany w latach 1990-2002", zaprezentowano wyniki badań HBSC (Health Behaviour in School Aged Children. A WHO Cross-National Study) przeprowadzonych w latach 1990, 1994, 1998, 2002. Autorka skoncentrowała się na przedstawieniu:
• zmian w zachowaniach problemowych młodzieży w wieku 11, 13 i 15 lat w zależności od płci, w latach 1990-2002: palenie tytoniu, upijanie się, picie napojów alkoholowych, używanie substancji psychoaktywnych, wczesna inicjacja seksualna, przemoc wśród uczniów w szkole, stosowanie diet odchudzających;
• częstości występowania nasilonych (częstych) zachowań problemowych u młodzieży: używanie substancji psychoaktywnych palenie tytoniu upijanie się, picie piwa i wódki, używanie marihuany lub haszyszu i amfetaminy, przemoc: uczestnictwo w bójkach, bycie ofiarą lub sprawcą przemocy; częste uleganie urazom, zachowania seksualne: wczesna inicjacja seksualna, nie używanie środków antykoncepcyjnych, inne zachowania nie sprzyjające zdrowiu;
• analizy tendencji zmian wybranych nasilonych zachowań problemowych u młodzieży w wieku 13 i 15 lat w latach 1990-2002;
• analizy kumulacji zachowań problemowych w badanej populacji

Wczesne interwencje - kto, gdzie i jak ma to robić?
Dużym zainteresowaniem uczestników cieszyły się wystąpienia dotyczące metod i warunków przeprowadzania wczesnych interwencji profilaktycznych. W tej części seminarium swoje refleksje na ten temat przedstawili dr Krzysztof Wojcieszek, dr Marek Porzak, Anna Borucka oraz Marek Czerniak.
Przykładem tego typu działań jest metoda interwencji profilaktycznej, zaprezentowana przez Annę Borucką. Interwencja jest propozycją działań, jakie przedstawiciele szkoły mogą podjąć, aby pomóc uczniowi i jego rodzicom w poradzeniu sobie z sytuacją kryzysową oraz ułatwić rozwiązanie problemu związanego z używaniem przez dziecko substancji psychoaktywnych. Swoim charakterem nawiązuje ona do interwencji kryzysowej, która jest jedną z form pomocy psychologicznej. Zakres pomocy oferowanej przez szkołę jest węższy w stosunku do działań interwencyjnych prowadzonych przez psychologów. Rola szkoły - jak zaznaczyła autorka - polega przede wszystkim na udzieleniu wsparcia rodzicom i uczniom w poradzeniu sobie z problemem używania substancji psychoaktywnych.

Jak pokazują wyniki dotyczące procesu wprowadzania metody interwencji do szkół przedstawione przez Annę Borucką, konieczne jest:
• Promowanie w środowisku oświatowym idei interwencji profilaktycznej: Motywacja do wprowadzania zmian - przekonanie, że są one realne, przydatne i niezagrażające, jest niezbędna do rozpoczęcia całego procesu.
• Zachęcanie nauczycieli do nawiązania współpracy z rodzicami już na etapie dyskusji o występujących w szkole problemach i sposobach ich rozwiązywania.
• Kształtowanie u osób opracowujących program zmian, przekonania, że niezbędnym warunkiem ich wprowadzenia jest poinformowanie o nich wszystkich zainteresowanych.
• Rozwijanie gotowości do współpracy (między pracownikami szkoły, nauczycielami a rodzicami) oraz umiejętności komunikacyjnych nauczycieli.
Autorka podkreśliła, że: Procedura postępowania interwencyjnego jest przydatna dla środowiska szkolnego i w znacznym stopniu jest dostosowana do potencjalnych umiejętności pracowników szkoły. Prowadzenie interwencji profilaktycznej wymaga jednak od przedstawicieli szkół szeregu umiejętności. (...) Dlatego nasza propozycja jest skierowana do tych osób ze szkoły, które mają motywację do tego, by rozwijać swoje kompetencje społeczne i są gotowe do podejmowania tego typu działań. W obliczu nowych wyzwań dla szkoły, jakimi jest, między innymi, radzenie sobie z różnego typu zachowaniami problemowymi uczniów (np. z przemocą) tego rodzaju umiejętności nauczycieli (wychowawców) są niezbędne, by ograniczać narastanie niepożądanych zjawisk w społeczności uczniowskiej.

Nie sposób omówić w niniejszym artykule wszystkich wątków seminarium. Dotyczy to m.in. kilkugodzinnej sesji, podczas której swoje wieloletnie doświadczenia w pracy z młodzieżą z grup ryzyka prezentowali: Jolanta Koczurowska, Marek Liciński, Witold Skrzypczyk, Anna Bakuła oraz Anna Orzechowska. Dzielili się oni z uczestnikami szeregiem osobistych refleksji na temat efektywnego pomagania oraz budowania kontaktu z młodymi ludźmi mającymi problemy z substancjami psychoaktywnymi i/lub wychowującymi się w rodzinach dysfunkcyjnych.
Trudno także wnikliwie przedstawić różne wątki, które pojawiły się w dyskusji zamykającej seminarium pt.: "Problemy związane z młodzieżą z grup ryzyka - kompetencje osób prowadzących, oferta programowa, etyka zawodowa, rozwiązania organizacyjno - prawne, sposoby finansowania." Będziemy prezentować je naszym Czytelnikom sukcesywnie w kolejnych artykułach publikowanych w Remedium.

W czasie gorących dyskusji sporo miejsca poświęcono miejscu szkoły w tworzeniu oferty dla młodzieży z grup ryzyka. Jak zaznaczył prof. Jerzy Mellibruda: Ważnym pytaniem jest - jaką rolę w profilaktyce drugorzędowej miałaby odegrać szkoła i nauczyciele? Większość uczestników naszego spotkania sugeruje, że jest pewien obszar, w którym nauczyciele powinni pracować intensywnie i odgrywać ważną rolę. Są jednak takie obszary problemowe, w przypadku których jedynym zadaniem szkoły jest otwarcie drzwi dla profesjonalnej pomocy. Nie ulega wątpliwości, że szkoła powinna mieć ofertę dla uczniów wymagających bardziej zaawansowanej pomocy. Warto zastanowić się, jaka miałaby być rola i reguły współpracy pedagoga, psychologa szkolnego i poradni psychologiczo-pedagogicznej w tworzeniu takiej oferty.

Być może te i inne kwestie dotyczące miejsca szkoły w budowaniu systemu pomocy dzieciom i młodzieży z grup ryzyka, staną się kanwą kolejnego spotkania profilaktyków w Kazimierzu nad Wisłą. Być może rzeczywistość przyniesie ze sobą nowe, ważne pytania. Jak pokazuje doświadczenie, profilaktycy wciąż stają przed różnymi dylematami, wątpliwościami i problemami. Dobrze, że są miejsca, gdzie mogą się nimi podzielić.

Autorka jest absolwentką studiów filozoficznych UJ, dziennikarzem, laureatką wyróżnienia Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich w konkursie Polskie Pulitzery w kategorii "Dylematy" oraz "Dziennikarz w służbie edukacji".



logo-z-napisem-białe