Bogdan Prajsner

Wprowadzenie

Picie alkoholu przez młodzież stało się pod koniec XX wieku jednym z głównych problemów społecznych Europy. Wielka dynamika tego zjawiska w latach 90. oraz utrwalanie się niekorzystnych trendów w większości państw naszego kontynentu sprawiły, że w wielu krajach europejskich - w tym także w Polsce - podjęto liczne badania w celu przeprowadzenia wnikliwej analizy tego zjawiska.

Równolegle z pracami naukowymi zainicjowano również - na skalę całego kontynentu - działania promujące nowe strategie profilaktyczno-naprawcze. Przyjęta podczas konferencji ministrów zdrowia w lutym 2001 roku w Sztokholmie Europejska Deklaracja w sprawie Młodzieży i Alkoholu wyznaczyła państwom Europejskiego Regionu WHO 10 najważniejszych celów, które powinny zostać zrealizowane do roku 2006. Podniesienie granicy wieku inicjacji alkoholowej, ograniczenie częstotliwości związanych z piciem alkoholu i upijaniem się ryzykownych zachowań nastolatków, zwiększenie dostępności alternatywnych wobec picia form aktywności młodzieży, a także zwiększenie zaangażowania młodych ludzi w kształtowanie polityki prozdrowotnej dotyczącej młodzieży to tylko niektóre z celów wymienionych w Deklaracji.

Inną, niezwykle ważną kwestią omawianą w tym dokumencie jest ograniczanie presji wywieranej na młodzież w sprawie konsumpcji alkoholu w kontekście jego promocji, reklamy oraz sponsoringu imprez masowych. Problem reklamy alkoholu stanowił także jeden z kluczowych elementów wystąpienia otwierającego konferencję w Sztokholmie, przedstawionego przez Dyrektora Generalnego Światowej Organizacji Zdrowia panią Gro Harlem Brundtland, która stwierdziła m.in.: "Jak pokazują najnowsze badania zwiększenie o 5 minut dziennie reklamy alkoholu w telewizji powoduje, że młody konsument wypija o 5 g czystego alkoholu dziennie więcej" (w ciągu tygodnia oznacza to 3-4 dodatkowe piwa - przyp. autora).

Zjawisko picia alkoholu przez młodzież stało się w ostatnich latach również jednym z podstawowych problemów społecznych naszego kraju. Jak wynika z badań przeprowadzonych pod koniec 2000 roku na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przez sopocką Pracownię Badań Społecznych znajduje się ono na czwartym miejscu wśród najważniejszych, zdaniem respondentów, problemów społecznych w Polsce - zaraz po bezrobociu, przemocy i agresji na ulicach oraz spadku stopy życiowej. Co ciekawe, w badaniu tym rozdzielono problem picia alkoholu przez młodzież od problemu alkoholizmu, który znalazł się na kolejnym, piątym miejscu wśród kluczowych problemów współczesnej Polski. Dalej w kolejności znalazły się: narkomania, sytuacja mieszkaniowa, przestępczość pospolita oraz przemoc w rodzinie.

Jeszcze wyraźniej niż w skali makro problem pijących nastolatków dostrzegany jest z perspektywy lokalnej (miejsca zamieszkania respondenta). Ankietowani sytuują go na trzecim miejscu - po bezrobociu oraz spadku stopy życiowej. Na dalszych pozycjach wśród najważniejszych problemów społecznych w skali lokalnej (miasta, osiedla) wymieniane są: alkoholizm, sytuacja mieszkaniowa, przemoc i agresja na ulicach oraz zły stan zdrowia społeczeństwa.

Ponad 2/3 badanych, jak wynika z cytowanych powyżej badań, widziało w ciągu ostatniego roku pijących nastolatków, ale jedynie co dziesiąty spośród nich deklaruje, iż spróbował podjąć jakąś interwencję w tej sprawie. Sytuacja ta wydaje się wręcz paradoksalna. Z jednej strony traktujemy problem picia alkoholu przez młodzież jako szczególnie ważny w naszym życiu społecznym, z drugiej zaś niemal powszechnie unikamy podejmowania jakichkolwiek działań lub interwencji w tej kwestii. Czy jest to oznaka strachu przed nietrzeźwymi młodymi ludźmi, czy też pewien rodzaj przyzwolenia, wyrozumiałości dla "młodzieńczych wybryków"? Na to pytanie nie znamy dziś trafnej odpowiedzi. Coraz lepiej poznajemy natomiast różne aspekty zjawiska, jakim jest picie alkoholu przez nastolatków. Poznanie tego problemu w skali kontynentu europejskiego w kontekście różnic społeczno-kulturowych i prawno-instytucjonalnych pozwala naukowcom oraz praktykom zajmującym się profilaktyką problemów alkoholowych wśród młodzieży spojrzeć na to zjawisko z różnych perspektyw i wspólnie poszukiwać optymalnych strategii działań zaradczych.

Jeszcze 10 lat temu trudno było o porównywalne dane ukazujące problem częstotliwości i intensywności picia alkoholu przez młodych ludzi w skali międzynarodowej. Standardy metodologiczne stosowane w badaniach prowadzonych w poszczególnych krajach były zbyt zróżnicowane, aby zestawiać poszczególne wskaźniki i wyniki badań. W ciągu ostatnich kilku lat w Europie (a także innych regionach świata, np. w Ameryce Północnej) podjęto kilka międzynarodowych projektów badawczych opartych na jednolitym podejściu metodologicznym (sposób doboru próby, system zbierania i analizy danych), pozwalających na sportretowanie zjawiska używania alkoholu przez młodzież żyjącą w różnych krajach. Przykładem takich przedsięwzięć są Europejskie badania zachowań zdrowotnych wśród młodzieży szkolnej (The Health Behaviour in School-aged Children - HBSC) oraz Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (European School Survey Project on Alcohol and Drugs - ESPAD).

Europejskie badania zachowań zdrowotnych wśród młodzieży szkolnej (HBSC)

Badania realizowane w ramach projektu HBSC prowadzone są co 4 lata począwszy od 1982 roku w większości krajów Europejskiego Regionu WHO [1]. Analizując wyniki wspomnianych badań autorzy raportu pt. Drinking amoung young Europeans [2] dołączyli do nich również dane z podobnych badań realizowanych w Stanach Zjednoczonych, dzięki czemu można porównywać niektóre zachowania młodzieży europejskiej i amerykańskiej. Celem projektu HBSC jest gromadzenie danych pozwalających na lepsze zrozumienie postaw i zachowań młodych ludzi wobec alkoholu oraz poznanie warunków i okoliczności, w jakich się one rozwijają. W badaniach tych zastosowano wspólnie opracowaną metodologię i wystandaryzowany kwestionariusz, a ich realizatorzy pochodzą z państw, w których są prowadzone. Badanymi są dzieci i młodzież w wieku 11 do 15 lat stanowiące reprezentatywną próbę młodzieży szkolnej w tym wieku. Badani w każdym z 28 krajów uczestniczących w projekcie są pytani o to, czy kiedykolwiek próbowali jakiegoś alkoholu, a także o częstotliwość jego spożycia oraz doświadczenia związane z upiciem się.

Doświadczenia związane z alkoholem

W większości krajów uczestniczących w badaniach ponad 50% 11-latków co najmniej raz próbowało już alkoholu. Zgodnie z oczekiwaniami odsetek uczniów, którzy nigdy nie pili alkoholu, zmniejsza się wraz z wiekiem. Tylko w kilku krajach uczestniczących w badaniach odsetek 15-latków, które nie miały jeszcze żadnych doświadczeń z alkoholem, przekraczał 10%. Największy odsetek abstynentów - we wszystkich grupach wiekowych - odnotowano w Izraelu, Norwegii i Szwajcarii. Ale i w tych krajach obserwuje się spadek tego odsetka wraz z wiekiem badanych.

W krajach takich jak Wielka Brytania, Czechy, Słowacja, Litwa oraz Dania obserwuje się szczególnie niski odsetek abstynentów wśród nastolatków. Różnice pomiędzy poszczególnymi krajami niemal całkowicie zanikają w populacji uczniów w wieku 15 lat. Zestawienie wskaźników dotyczących abstynencji wyraźnie pokazuje znaczenie wpływów kulturowych w poszczególnych krajach. Tam, gdzie funkcjonuje silny ruch abstynencki w obrębie poszczególnych wyznań religijnych, liczba nastolatków, które miały doświadczenia z alkoholem we wczesnym wieku, jest znacząco mniejsza. Jedynie w Izraelu, gdzie relatywnie wysoki odsetek badanych nastolatków pochodził z kręgu kultury islamskiej, odsetek abstynentów pozostaje nadal wysoki.

W krajach, gdzie umiarkowane picie alkoholu jest integralną częścią kultury, znacząca liczba 11-latków miała już kontakty z alkoholem. W tych państwach 90% 13-latków i prawie wszystkie 15-latki przynajmniej raz w życiu piły alkohol. Istotne różnice w zakresie doświadczeń z alkoholem obserwowane są wyłącznie pomiędzy 11- i 13-latkami.

W każdej grupie wiekowej chłopcy znacznie częściej niż dziewczęta sięgają po alkohol. Wskaźnik ten pokazuje większą tolerancję kulturową dla spożywania alkoholu przez osoby płci męskiej. W grupie 15-latków różnice w zakresie konsumpcji alkoholu pomiędzy płciami prawie zanikają. Wyraźne są tylko w Izraelu i Portugalii.

Obecnie obserwuje się, iż młodzi ludzie zaczynają sięgać po alkohol już w bardzo wczesnym wieku. Wśród przyczyn tego zjawiska eksperci wymieniają przede wszystkim wpływ mediów i reklamy alkoholu oraz środowiska rodzinnego. Takie opinie często pojawiały się podczas dyskusji panelowych prowadzonych w ramach wspomnianej we wstępie konferencji ministrów zdrowia z całej Europy - pt. "Młodzież i alkohol" - która odbyła się w lutym 2001 roku w Sztokholmie. Wyniki różnych badań (Settertobulte, Jensen i Hurrelmann, 2001; Nic Gabhainn, Francois, 2000) wyraźnie pokazują, iż eksperymentowanie z alkoholem stanowi istotną część kulturowo akceptowanej fazy dorastania nastolatków zarówno w centralnej Europie, jak i w Ameryce Północnej. Wskazują także, iż doświadczenia te nie są inicjowane przez same tylko dzieci i nastolatki, ale w znacznej mierze przez rodziców i innych dorosłych. Bardzo ważne są różnice dotyczące wieku, w którym takie eksperymenty są akceptowane przez dorosłych. Picie alkoholu przez 11-latki jest tolerowane zaledwie w kilku krajach, ale pierwsze doświadczenia z alkoholem podejmowane przez 13-latki stanowią już część społecznie akceptowanego stylu zachowania.

Częstotliwość konsumpcji alkoholu była w badaniach HBSC oceniana w kategoriach picia "co najmniej raz w tygodniu". Pytania dotyczyły trzech typów napojów alkoholowych: piwa, wina oraz napojów spirytusowych. Trudności w dokonaniu porównań w zakresie zachowań związanych z piciem wśród 15-latków wynikały w dużej mierze z faktu, iż w kwestionariuszu pytano badanych o spożycie napojów alkoholowych specyficznych dla danego regionu. I tak np. w Wielkiej Brytanii pytania obejmowały różne gatunki piwa, podczas gdy w Grecji badana była konsumpcja Uzo (napój spirytusowy), a we Francji szampana.

W większości krajów regularne picie alkoholu - tj. raz w tygodniu lub częściej - nie jest zjawiskiem często obserwowanym wśród 11-latków. Odsetek osób regularnie pijących w tym wieku jest na ogół niższy niż 5%. Dotyczy to szczególnie Norwegii, Finlandii, Niemiec, Łotwy i Szwajcarii, gdzie w zasadzie w ogóle nie można mówić o regularnej konsumpcji alkoholu wśród 11-letnich dziewcząt. Odsetek chłopców często sięgających po alkohol w ww. krajach wynosi 3-4%. Z drugiej jednak strony w krajach takich jak Grecja, Izrael, Czechy i Wielka Brytania występuje uderzająco wysoki odsetek osób pijących w tej grupie wiekowej (15-20% wśród chłopców i 8-9% wśród dziewcząt).

Wskaźnik regularnej konsumpcji wzrasta wśród 13-latków, przy czym zestawienia dotyczące rankingu poszczególnych krajów nie zmieniają się. Tylko w Niemczech i Danii różnice pomiędzy 11- i 13-latkami są znaczące, natomiast w Izraelu - minimalne.

Analizując wyniki badań (badania HBSC oraz porównywalne badania prowadzone w Ameryce Pn.) wyraźnie widzimy, że w większości krajów europejskich, a także w USA i Kanadzie, konsumpcja alkoholu wśród 15-latków jest czymś powszechnym. Najwyższy odsetek 15-latków regularnie pijących alkohol odnotowano w Wielkiej Brytanii, Belgii, Danii, Austrii i Grecji, podczas gdy relatywnie mniej młodzieży w tym wieku pije w Finlandii, na Litwie, w Grenlandii, Szwecji, Norwegii, Szwajcarii, Estonii oraz Polsce. Regularne spożycie alkoholu częściej obserwuje się wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Wyjątkiem w tym przypadku są Grenlandia i Stany Zjednoczone (grupa 13-latków), w których odsetek regularnie sięgających po alkohol dziewcząt był wyższy niż odsetek chłopców (Nic Gabhainn, Francois, 2000).

Świadome upijanie się
Pierwsze upicie się jest wydarzeniem w życiu młodego człowieka równie istotnym, jak inicjacja alkoholowa. Częstotliwość epizodów upijania się jest wskaźnikiem ryzykownego używania alkoholu. Odsetek osób przyznających się do upicia rośnie stopniowo w poszczególnych grupach wiekowych.

Osoby, które przyznają się do upicia dwa lub więcej razy w życiu to około 12% 11-latków, 37% 13-latków oraz 67% 15-latków (średnie odsetki dla poszczególnych grup wiekowych). Wyraźny wzrost tego odsetka wraz z wiekiem odnotowano np. na Litwie, gdzie wspomniany wskaźnik rośnie z 2% wśród 11-latków, poprzez 11% wśród 13-latków do 33% w grupie 15-latków. Podobny trend występuje również w Stanach Zjednoczonych, gdzie odsetki te wynoszą odpowiednio: 3%, 12% i 31%.

W niektórych krajach obserwuje się znaczące różnice między grupą 11- i 13-latków. W Szwecji wspomniany wskaźnik wzrasta w tym przypadku z 7% do 40%, a w Austrii z 10% do 42%. W kilku państwach zjawisko upijania się uczniów w poszczególnych grupach wiekowych ma dość stabilny charakter. W Szwajcarii, Izraelu, Portugalii, Grecji i Francji odsetek upijających się nastolatków we wszystkich grupach wiekowych jest najniższy w Europie, podczas gdy w Irlandii Północnej, Anglii, Szkocji i Walii - najwyższy. Ta prawidłowość dotyczy także 15-latków, którzy upili się 10 lub więcej razy. Stanowią oni 20% badanych w Irlandii Północnej, Danii i Walii. Niski odsetek upijającej się młodzieży odnotowano w regionie Morza Śródziemnego.

Chłopcy upijają się częściej niż dziewczęta we wszystkich grupach wiekowych. Różnica w tym zakresie jest szczególnie wyraźna wśród starszej młodzieży; w większości krajów wśród 15-latków wynosi ona 10%, a w trzech - Estonia (21%), Węgry (21%) i Łotwa (24%) - ponad 20%. We wszystkich badanych krajach 11-letni chłopcy częściej niż dziewczynki (w tej samej grupie wieku) przyznawali się do upicia. Tylko w Grenlandii i Finlandii odsetek 13-latków przyznających się do upicia dwa lub więcej razy był wyższy wśród dziewcząt niż wśród chłopców (różnica ta wynosiła ok. 7%). Taką sytuację wśród 15-latków zaobserwowano w Grenlandii, Anglii, Finlandii, Szkocji i Norwegii. Różnice pomiędzy płciami dotyczące upijania się 10 lub więcej razy są we wszystkich krajach uczestniczących w badaniach na korzyść dziewcząt. Różnice w tym zakresie dla Finlandii, Grecji, Irlandii i Szkocji wynoszą 10 punktów procentowych (Nic Gabhainn i Francois, 2000).

Zmiany w zakresie wzorów konsumpcji alkoholu

Porównanie danych pochodzących z reprezentatywnych badań prowadzonych w ramach projektu HBSC w latach 1994-1998 ukazuje, iż w większości krajów Europy Zachodniej uczestniczących w tych badaniach regularne spożycie alkoholu wśród nastolatków spada, podczas gdy w Europie Wschodniej - rośnie.

Jeśli chodzi o zjawisko upijania się nastolatków, to w całej Europie obserwujemy tendencję wzrostową. Trendy w tym zakresie w poszczególnych krajach ukazano w tabeli 1. Odsetek regularnie pijących 13-latków spada wyraźnie w Austrii, we Francji, a także wśród dziewcząt w Irlandii Północnej. Tylko w Niemczech odsetek ten nieznacznie wzrósł. W większości krajów wskaźnik upijających się 13-latków nie uległ zmianie, natomiast nieznaczny spadek zaobserwowano w Austrii. Uderzający jest jednak fakt, iż największy wzrost w tym zakresie odnotowano w krajach, gdzie liczba upijających się 13-latków jest stosunkowo niska. Odnosi się to w szczególności do krajów Europy Wschodniej oraz Szwecji, Irlandii Północnej i Walii, przy czym wzrost ten jest większy w populacji chłopców (z wyjątkiem Walii).

Wśród 15-latków odnotowano trendy spadkowe w zakresie regularnej konsumpcji alkoholu. W Irlandii Północnej spadek liczby regularnie pijących wynosił 13% dla chłopców i 11% dla dziewcząt. Podobne zmiany zaobserwowano wśród kanadyjskich dziewcząt. Odmienne zjawisko występuje w krajach Europy Wschodniej (z wyjątkiem Czech) i w Szwajcarii, w których wskaźniki w tym zakresie wyraźnie wzrosły. Widać również istotny wzrost przypadków upijania się wśród 15-latków. Obserwacja ta dotyczy Szwecji, Estonii oraz krajów Europy Wschodniej z wyjątkiem Czech.

Wskaźnik wzrostu przypadków upijania się jest generalnie wyższy dla chłopców niż dla dziewcząt. W badaniach zaobserwowano wyraźne zmiany w modelu spożycia alkoholu w uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej. Częstsza jest nieregularna konsumpcja mniejszych ilości alkoholu, za to większe jego ilości są wypijane przy specjalnych okazjach. W opinii wielu ekspertów polskich i europejskich różnice między krajami uczestniczącymi w badaniach mają również związek z dynamiką rozwoju i zakresem podejmowanych w poszczególnych państwach programów profilaktycznych, a także intensywnością reklamy napojów alkoholowych. W przypadku krajów Europy Wschodniej zmiany te odzwierciedlają także trend, zgodnie z którym używanie alkoholu stanowi integralny element rosnącego dobrobytu ekonomicznego.

Czynniki wpływające na poziom konsumpcji alkoholu

A. Czynniki społeczne
Wśród dorosłych spożycie alkoholu oraz jego nadużywanie mogą być postrzegane w perspektywie określonej pozycji społecznej. Niski status społeczny sprzyja większej konsumpcji alkoholu, jednak badania przeprowadzone w Holandii pokazują, że ta prawidłowość nie dotyczy nastolatków. Wskaźniki spożycia alkoholu i zażywania narkotyków były tam podobne we wszystkich grupach wiekowych, niezależnie od statusu społeczno-ekonomicznego, poziomu wykształcenia oraz pozycji zawodowej obojga rodziców (Tuinstra i in. 1998). Powyższa kwestia była również przedmiotem badań HBSC. Nastolatki pytano o to, jak oceniają sytuację finansową swoich rodzin. Porównywano regularne spożycie alkoholu wśród osób, które oceniły tę sytuację jako szczególnie dobrą i osób, które określiły ją jako bardzo złą. W krajach, w których występują porównywalnie niskie wskaźniki konsumpcji alkoholu wśród 15-latków nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi. Dotyczy to Grecji, Austrii, Czech, Niemiec i Portugalii. W Wielkiej Brytanii, Danii, Belgii, Federacji Rosyjskiej, Francji, a także na Węgrzech, Łotwie, w Polsce i w Estonii nastolatki z rodzin o lepszej sytuacji finansowej częściej sięgają po alkohol. Z kolei w Irlandii Północnej, Republice Irlandii, Słowacji, Kanadzie, Izraelu i USA więcej piją nastolatki pochodzące z rodzin o niższym statusie finansowym.

Trudno jest jednoznacznie interpretować powody różnic występujących pomiędzy poszczególnymi krajami. Zdaniem ekspertów można wysnuć konkluzję, że konsumpcja alkoholu nie jest konieczną konsekwencją nierówności społecznych, ale ogólnym problemem społecznym.

B. Rodzice i środowisko rodzinne
Znaczenie rodziców i środowiska rodzinnego dla kontaktów dzieci z alkoholem jest szczególnie istotne z kilku powodów. W większości przypadków tzw. inicjacja alkoholowa ma miejsce właśnie w środowisku rodzinnym, głównie podczas takich wydarzeń, jak urodziny, śluby i rocznice. Fakt, iż dzieci, które raz spróbowały alkoholu, sięgają po niego po raz kolejny zależy od wielu czynników, które zasadniczo podzielić można na czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące. Badania analizujące wpływ rodziny ukazują, iż ma ona bardzo duże znaczenie w okresie dzieciństwa i może określać tendencję do sięgania po alkohol w okresie dorastania. Badacze koncentrują się w szczególności na czynnikach genetycznych, modelach wychowawczych oraz stylach komunikowania się w rodzinie.

Badania nad zachowaniem dorastających bliźniąt przeprowadzone w Virginii (USA) (Maes i in., 1999) wskazują, że umiarkowane picie alkoholu w największym stopniu jest uwarunkowane przez czynniki środowiskowe, podczas gdy nadmierna jego konsumpcja i nadużywanie - przez czynniki genetyczne. Jednak tym, co ma decydujący wpływ na picie alkoholu przez dzieci jest stosunek do alkoholu ich rodziców, a przede wszystkim to, jak często i ile go konsumują. W domach, w których alkohol pije się regularnie, a dzieci mają do niego łatwy dostęp jest więcej możliwości, aby go spróbować. Z kolei tam, gdzie rodzice często piją i nadużywają alkoholu, prowadzona przez nich edukacja na temat umiarkowanego i kontrolowanego picia przez dzieci jest mało skuteczna.

Dzieci już w wieku przedszkolnym odgrywają sceny wznoszenia toastów, potrafią naśladować zachowanie osób pijanych i rozwijają swoje oczekiwania dotyczące konsumpcji alkoholu w późniejszym wieku. W takim sensie rodzice dostarczają im pierwszych wzorców konsumpcji alkoholu.

Nadużywanie alkoholu przez rodziców ma istotny wpływ na rozwój i funkcjonowanie ich potomstwa już na bardzo wczesnym etapie życia. Dzieci matek uzależnionych są znacznie bardziej narażone na ryzyko szkód psychicznych i fizycznych (Petermann, 1995). Ponadto, jeśli jedno z rodziców - lub oboje - ma problemy alkoholowe, istnieje dużo większe prawdopodobieństwo występowania w rodzinie problemów finansowych, bezrobocia, agresji i przemocy, które istotnie wpływają na funkcjonowanie psychospołeczne dziecka. Badania przeprowadzone w Niemczech ukazują, że dzieci osób dużo pijących mają znacznie więcej doświadczeń z alkoholem niż ich rówieśnicy. Częściej i więcej piją również dzieci rozwijające się w rodzinach rozbitych lub wychowywane przez samotne matki. Ważną rolę odgrywa w tym przypadku także zachowanie rodzeństwa. Jeśli starsze rodzeństwo często pije alkohol, wzrasta prawdopodobieństwo picia go również przez młodsze dzieci (Dielman i in., 1993).

Istotny wpływ na poziom konsumpcji alkoholu przez dzieci mają różne aspekty życia rodzinnego. Ważną rolę odgrywa tu przede wszystkim styl komunikowania się oraz relacje pomiędzy dziećmi i rodzicami. Jak pokazują badania przeprowadzone wśród nastolatków zażywających narkotyki, dominującą cechą stylu komunikacji stosowanego przez rodziców był wysoki poziom krytycyzmu. Młodzi ludzie często określają ów styl jako obojętność, dystans oraz wrogość (Hawkins i in., 1992).

Zaobserwowano również, że w rodzinach, w których relacje pomiędzy nastolatkami a ich rodzicami są dobre, pełne szacunku i zaufania, gdzie występuje szeroka wymiana poglądów, nastoletnie dzieci piją dużo mniej i sięgają po alkohol znacznie rzadziej niż ich rówieśnicy. W rodzinach, w których konflikty są rozwiązywane w sposób konstruktywny, dzieci zdobywają kompetencje umożliwiające im radzenie sobie z problemami w przyszłości. Umiejętności te są niezwykle cenne, pozwalają na unikanie presji grupy oraz destrukcyjnych sposobów "wychodzenia" z kłopotów. Taki styl komunikowania się i rozwiązywania konfliktów pomiędzy rodzicami i dziećmi wpływa na dobór przyjaciół przez dzieci, a poprzez to na ich decyzje dotyczące sięgania po substancje psychoaktywne.

C. Środowisko szkolne
Wyniki kilku badań wskazują na wyraźny związek pomiędzy piciem alkoholu a niskimi umiejętnościami szkolnymi nastolatków (Hawkins i in., 1992). Jak wynika z badań przeprowadzonych w Niemczech (Nordlohne, 1992), konsumpcję alkoholu oraz palenie papierosów często mogą poprzedzać nieporozumienia i niepowodzenia szkolne. W tym kontekście picie alkoholu służy młodemu człowiekowi jako sposób kompensacji przykrych doznań i stanów emocjonalnych. Istotną rolę odgrywają tu konflikty rodzinne wynikające z faktu, iż dziecko nie sprostało oczekiwaniom rodziców. Przeprowadzone analizy wyraźnie wskazują związek zachodzący pomiędzy sytuacją szkolną a spożyciem alkoholu przez młodego człowieka, przy czym konsumpcja alkoholu występuje w tej relacji zarówno jako skutek, jak i przyczyna szkolnych problemów.

Szkoła jako instytucja ma ogromny wpływ na zachowania uczniów. Obok rodziny i grupy rówieśniczej stanowi środowisko, w którym młodzi ludzie spędzają zasadniczą część swojego czasu. Jest najważniejszym miejscem socjalizacji. W badaniach HBSC uwzględniono kilkanaście czynników dotyczących szkoły jako instytucji i obserwowano ich związek z częstotliwością upijania się przez młodzież.

Stosunek do szkoły wyrażany jest w postaci określonych opinii, takich jak sympatia do szkoły lub nudzenie się w szkole. Różni się on wyraźnie w zależności od częstotliwości upijania się młodych ludzi. Związek ten jest silniejszy w przypadku chłopców. Jak pokazują badania, szczególnie wyraźny jest związek między częstotliwością upijania się przez nastolatków i wyrażanym przez nie brakiem sympatii do szkoły.

Związek między sytuacją szkolną (wynikami w nauce, samopoczuciem w szkole, sympatią do szkoły) a częstotliwością nadużywania alkoholu jest wyraźny zwłaszcza w starszych grupach wiekowych. Interesujący jest fakt, iż nie obserwuje się w tym przypadku wyraźnych różnic między płciami. Stwierdzone zależności wskazują, że większość niepowodzeń szkolnych jest kompensowana przez nadużywanie alkoholu.

Istnieje silny statystyczny związek między częstotliwością upijania się młodzieży a postrzeganiem przez nią klimatu społecznego panującego w szkole. Wśród 13- i 15-latków - zarówno chłopców, jak i dziewcząt - notuje się mniej przypadków upijania się, jeśli określają oni reguły panujące w szkole jako sprawiedliwe i opisują ją jako miejsce, w którym miło spędzają czas.

Istotnym czynnikiem jest również to, w jaki sposób uczniowie postrzegają swoje relacje z nauczycielami. Ci, którzy czują się traktowani w sposób sprawiedliwy, rzadziej się upijają. Nieco słabszy jest związek pomiędzy nadużywaniem alkoholu a zdolnością pedagogów do empatii i niesienia pomocy. Z drugiej strony, jeśli uczniowie czują, iż nauczyciele stawiają im zbyt wysokie wymagania, częściej wspominają o faktach upijania się.

Związek między czynnikami określającymi atmosferę w szkole i nadużywaniem alkoholu wskazuje na te elementy, na których należy skoncentrować się w działaniach z zakresu profilaktyki alkoholowej prowadzonej wśród młodzieży szkolnej.

Zdziwienie może budzić fakt, iż nie zaobserwowano zależności między częstotliwością nadużywania alkoholu a relacjami społecznymi wśród uczniów. W świetle omawianych badań słaby okazał się także związek między częstością nadużywania alkoholu a gotowością rodziców do pomagania w rozwiązywaniu sytuacji problemowych dotyczących szkoły oraz poziomem ich oczekiwań wobec dzieci, dotyczących osiągnięć szkolnych.

D. Rówieśnicy i subkultury młodzieżowe
Badania wykazują, iż młodzi ludzie przyjmują style zachowań związanych z alkoholem panujące w ich grupie rówieśniczej. Charakterystycznym elementem procesu dorastania jest rosnąca rola otoczenia nastolatków przy równoocześnie malejącej roli rodziców. Pomiędzy 12. a 18. rokiem życia młodzi ludzie łączą się w grupy, w których praktykowane są zachowania osób dorosłych. Czasem grupy te posiadają wyraźną tożsamość subkulturową.

Przynależność do określonej grupy jest wyrażana poprzez używanie symboli, specyficzne postawy i wzory zachowań, także te, które odnoszą się do używania alkoholu (np.: "Prawdziwy punk musi być pijany"). Picie alkoholu obserwuje się niemal w każdej grupie kulturowej, wydaje się więc, że w wieku dorastania stanowi ono część regularnych procesów komunikowania się w obrębie grup rówieśniczych i subkultur młodzieżowych.

E. Ograniczenia dostępności i reklama alkoholu
Władze państwowe i lokalne mają realny wpływ na poziom spożycia alkoholu wśród nastolatków m.in. poprzez kształtowanie polityki w zakresie dostępności alkoholu. Wiele badań wyraźnie wskazuje, że ograniczanie liczby punktów sprzedaży napojów alkoholowych, a także podnoszenie cen i podatków ma wpływ na zmniejszenie jego konsumpcji. Podniesienie prawnego limitu wieku sprzedaży alkoholu w niektórych krajach przyczyniło się do ograniczenia liczby wypadków drogowych spowodowanych przez młodych kierowców.

Wprowadzanie surowszych przepisów prawnych w istotny sposób wpływa na zmianę norm społecznych oraz tolerancję wobec picia alkoholu, zwłaszcza przez ludzi młodych. Poziom akceptacji i zakres wspomnianych regulacji są uzależnione od uwarunkowań kulturowych, historycznych oraz tradycji.

Jednym z najważniejszych instrumentów prawnych ograniczających dostępność alkoholu dla młodzieży jest zakaz jego sprzedaży i podawania osobom niepełnoletnim. Ograniczenia dotyczące wieku sprzedaży alkoholu oraz jego konsumpcji różnią się nawet w obrębie Unii Europejskiej. W większości krajów europejskich limit wieku sprzedaży alkoholu określono na poziomie 18 lat, w Stanach Zjednoczonych i na Litwie wynosi 21 lat, a w Niemczech [3], Austrii, Belgii, Francji, na Węgrzech i w Szwajcarii - 16 lat. W Grecji i Portugalii w ogóle nie ma takiego limitu. Jednak samo prawo nie jest wystarczającą i skuteczną barierą, która uniemożliwia nabycie alkoholu osobom nieletnim. Istotne znaczenie ma efektywność egzekwowania tego prawa przez administrację i odpowiednie władze. W czerwcu 2001 roku w Polsce wprowadzono w tym zakresie bardzo poważne zmiany regulacji prawnych. Znowelizowana ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi stworzyła nowe możliwości skutecznego ograniczania dostępności alkoholu dla osób nieletnich. Ze względu na dotychczasową bardzo niską efektywność obowiązującego zakazu sprzedaży napojów alkoholowych osobom nieletnim (jak pokazują sondaże i różne formy pomiarów na poziomie lokalnym ponad 85% sprzedawców łamie to prawo) zmieniona została kwalifikacja prawna tego czynu. Wraz z wejściem w życie nowej ustawy sprzedaż alkoholu osobie nieletniej stała się przestępstwem karanym przez sądy. Co więcej, aby skrócić drogę do sądu - pomijając szczebel bardzo zapracowanych organów prokuratury - ustawodawca powierzył samorządom gminnym, odpowiedzialnym m.in. za realizację gminnych programów profilaktyki problemów alkoholowych, prawo do występowania przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego.

Nowe przepisy przynoszą również sprzedawcom alkoholu szczególny przywilej, który dotychczas posiadali jedynie policjanci, tj. prawo do żądania okazania dokumentu potwierdzającego pełnoletność nabywcy alkoholu. Dopełnieniem tych zmian jest także wskazanie w ustawie gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych jako jednostki, która powinna przedstawiać opinię w sprawach dotyczących cofnięcia zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych.

Czy zmodyfikowane regulacje prawne przyczynią się do zmiany zachowań sprzedawców alkoholu wobec nieletnich i wyraźnego ograniczenia skali naruszeń prawa w tym zakresie, przekonamy się już wkrótce. Jeszcze bardziej interesujące wydaje się jednak pytanie o ewentualny wpływ tych zmian na postawy i normy społeczne, zarówno dorosłych, jak i młodzieży. Badania uwzględniające tę perspektywę poznawczą wymagają jednak dłuższego czasu.

W większości państw europejskich regulacje dotyczące reklamy napojów alkoholowych zawierają szereg istotnych ograniczeń lub opierają się na tzw. kodeksach dobrowolnych samoograniczeń (Voluntary code) przyjętych przez przemysł alkoholowy. W kilku krajach (Białoruś, Dania, Francja [4], Islandia, Norwegia, Polska [5], Słowenia, Szwecja oraz francuska część Belgii [6]) obowiązuje całkowity zakaz reklamy wszystkich napojów alkoholowych w radiu i telewizji, a jedynie w trzech (Grecja, Węgry i Rumunia) nie ma żadnych ograniczeń.

Ograniczenia prawne związane z reklamą dotyczą zarówno czasu emisji reklam, jak i treści oraz form przekazów reklamowych (np. w Portugalii obowiązuje zakaz reklamy napojów alkoholowych w telewizji pomiędzy godz. 7.00 a 21.30; w Belgii w reklamach nie można pokazywać kobiet w ciąży, zaś w Irlandii osoby występujące w reklamach nie mogą mieć mniej niż 25 lat). W większości krajów obowiązuje również zakaz reklamy alkoholu w czasopismach dla młodzieży. Wspomniane zakazy i ograniczenia obejmują także tzw. reklamę zewnętrzną. W wielu krajach istnieją ograniczenia dotyczące usytuowania tablic reklamowych (billboardów), np. nie mogą się one znajdować w pobliżu szkół oraz placówek służby zdrowia. Doświadczenia różnych państw pokazują, że ograniczeniom w tym zakresie powinny również towarzyszyć skuteczne rozwiązania prawne chroniące młodzież, dotyczące ograniczeń w zakresie sprzedaży alkoholu, limitów wieku oraz cen napojów alkoholowych.

Podsumowanie

Przedstawione dane wyraźnie pokazują, że wśród młodych ludzi istnieje znaczna grupa osób pijących w sposób problemowy. Niewielu z nich swoje pierwsze doświadczenia z alkoholem rozpoczyna w wieku 15 lat i później. Niemal we wszystkich krajach objętych badaniami HBSC inicjacja alkoholowa ma miejsce w bardzo wczesnym wieku, a ponad 2/3 nastolatków poznaje smak oraz fizyczne i psychiczne skutki działania alkoholu przed ukończeniem 16 lat.

Rekomendacje dla działań profilaktycznych
Przytaczane wyniki badań wskazują, że:
działania profilaktyczne mające na celu edukację nt. alkoholu oraz zachęcanie do abstynencji powinny być skierowane przede wszystkim do osób młodszych, tj. w wieku 9-12 lat;
w przypadku dzieci, które zaczynają pić alkohol w sposób regularny w bardzo wczesnym wieku, tj. 10-12 lat, stosowanie programów profilaktycznych wydaje się mało skuteczne, w takiej sytuacji niezbędna wydaje się interwencja terapeutyczna;
wydaje się, iż przekonywanie młodych ludzi do całkowitej abstynencji, zachowywanej również w wieku dorosłym, nie powinno być głównym celem oddziaływań profilaktycznych - zasadnicze działania należy skoncentrować na uczeniu umiarkowanego i kontrolowanego spożycia alkoholu;
działania prewencyjne są szczególnie skuteczne, jeśli dostarczają młodym ludziom umiejętności i kompetencji w zakresie radzenia sobie z presją grupy, rozwijają postawy prospołeczne oraz umiejętności rozwiązywania problemów;
optymalnym środowiskiem dla realizacji takich programów - opartych na interakcji i głębokim uczestnictwie - jest szkoła, istotne jednak, aby program był wdrażany z uwzględnieniem specyfiki warunków i sytuacji społecznej w danej szkole; większość badań pokazuje, że na powodzenie programu istotny wpływ mają:
- poczucie bliskiej więzi i identyfikacja ucznia ze szkołą,
- pozytywne wyniki w nauce,
- otwartość, kompetencje i osobiste zaangażowanie nauczyciela w realizację programu;

integralną częścią (rozwinięciem i dopełnieniem) programów profilaktycznych realizowanych w szkole powinny być działania profilaktyczne i interwencyjne uruchamiane w środowisku lokalnym.
Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD)
Pierwsze badania w ramach programu ESPAD przeprowadzono w 1995 roku jednocześnie w 26 krajach europejskich. W kolejnych badaniach zrealizowanych w 1999 roku uczestniczyło już 30 państw. Zgodnie z założeniami autorów projektu badania mają być powtarzanie co 4 lata. Program ESPAD koordynuje Szwedzka Rada ds. Informacji o Alkoholu i Narkotykach (CAN) przy współpracy z Grupą Pompidou (Rada Europy). W badaniach uczestniczyli uczniowie w wieku 15-16 lat udzielający anonimowo odpowiedzi na pytania wystandaryzowanego dla wszystkich krajów kwestionariusza (przyjęto wspólną metodologię badań). W każdym z państw w badaniu wzięło udział co najmniej 2400 osób. Łącznie w całej Europie badaniami objęto około 100 000 uczniów.

Przedmiotem tych badań była przede wszystkim ocena rozpowszechnienia konsumpcji alkoholu (wskaźnikiem rozpowszechnienia jest odsetek uczniów, którzy pili napoje alkoholowe co najmniej 40 razy w życiu) wśród młodych Europejczyków, oszacowanie rozmiarów i wzorów spożycia, a także częstości i okoliczności upijania się nastolatków. Poniżej przedstawiono kilka wybranych wyników ze zwróceniem szczególnej uwagi na porównania międzynarodowe.

Niemal we wszystkich krajach mniej niż połowa uczniów piła napoje alkoholowe co najmniej 40 razy w swoim życiu. Jedynym krajem, w którym odsetek ten był wyższy niż 50% jest Dania (59%). Kraje, w których odsetek ten wynosił 40% lub nieco więcej to: Wielka Brytania, Grecja, Czechy i Irlandia. Najmniejszy odsetek (poniżej 15%) odnotowano w Macedonii, Grenlandii, na Węgrzech oraz w Islandii.
W większości krajów o konsumpcji alkoholu więcej niż 40 razy w życiu częściej wspominali chłopcy. Polscy uczniowie (chłopcy) pod względem tak zdefiniowanego rozpowszechnienia picia lokują się na 7. pozycji (35%) wśród państw uczestniczących w badaniach, po Danii (66%), Grecji (54%), Wielkiej Brytanii i Czechach (po 51%), Malcie (44%) i Irlandii (41%). Dziewczęta ze wskaźnikiem 18% lokują się na 10. pozycji, po Danii (53%), Wielkiej Brytanii (43%) i Irlandii (39%).
W prawie połowie państw europejskich odnotowano wzrost odsetka uczniów pijących 3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni poprzedzających badanie - największą dynamikę tego wzrostu odnotowano w Polsce, Słowenii, Irlandii, Danii i Wielkiej Brytanii (w 1995 roku w Polsce odsetek ten wynosił 11%, zaś w 1999 roku 31%).
Odnotowano wyraźny wzrost konsumpcji piwa przez polską młodzież: w ciągu 4 lat o prawie 60% wzrosła liczba uczniów pijących co najmniej 1 litr piwa podczas ostatniej okazji (w 1995 - 12%, a w 1999 - 19%). Mimo tego wzrostu polscy uczniowie (16-latki) pod względem częstości picia piwa (3 razy lub więcej podczas ostatnich 30 dni) znajdują się dopiero na 12. pozycji (39%) wśród młodzieży pochodzącej z innych badanych krajów; w Danii i Czechach wskaźnik ten jest o 50% wyższy (64%, 59%). Najniższy odsetek konsumentów piwa odnotowano na Węgrzech (12%) oraz w USA (16%) i Macedonii (16%);
Polskie dziewczęta pod względem picia piwa lokują się w środkowej części tabeli - z wynikiem 19%; odsetek ten jest przeszło dwukrotnie niższy niż u dziewcząt w Danii czy w Grenlandii, które zajmują pierwsze pozycje (42%, 43%).
Największy odsetek pijących wino odnotowano na Malcie, gdzie ok. 1/3 uczniów piła wino 3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni poprzedzających badanie. Odsetek na poziomie 17-22% odnotowano w Czechach, Grecji, Włoszech, Słowacji i Słowenii, natomiast najniższy (4-6%) na Wyspach Owczych, Grenlandii, w Islandii i Norwegii, a także - Portugalii. Niemal w połowie krajów większość spożywających wino stanowili chłopcy, w wielu krajach nie zaobserwowano jednak istotnych różnic pomiędzy płciami. Dziewczęta stanowiły większość wśród konsumentów wina jedynie w Wielkiej Brytanii.
Pod względem konsumpcji wina (3 lub więcej razy w miesiącu) polska młodzież sytuuje się w końcowej części tabeli - 8%. Chłopcy z odsetkiem 12% lokują się na 16. pozycji wraz z chłopcami z Wielkiej Brytanii, Łotwy i Cypru. Polskie dziewczęta z odsetkiem 4% zajmują dopiero 26. miejsce.
Najbardziej zaskakujące wydaje się porównanie wyników dotyczących odsetka badanych pijących wódkę (3 lub więcej razy podczas ostatnich 30 dni). Chłopcy z Polski zajmują pod tym względem 27. pozycję (13%), zaś dziewczęta ostatnie 30. miejsce (4%). Wódka była przez wiele lat tradycyjnym napojem alkoholowym Polaków; wynik ten potwierdza, notowane w ostatnich latach, wyraźne zmiany modelu konsumpcji alkoholu wśród mieszkańców Polski. Najwyższy wskaźnik częstej konsumpcji napojów spirytusowych odnotowano na Malcie (chłopcy - 43%, dziewczęta - 45%), w Danii (40%), Irlandii (34%) i Wielkiej Brytanii (32%). Zaskakujące jest to, iż w dwóch ostatnich krajach - Irlandii i Wielkiej Brytanii - liczba dziewcząt często pijących wódkę jest o ponad 60% wyższa od liczby sięgających po ten trunek chłopców (26% - chłopcy, 40% - dziewczęta). Najmniejszy odsetek uczniów pijących napoje spirytusowe odnotowano w Rumunii (6%) oraz w Estonii, Polsce i Finlandii (poniżej 10%).
Największy odsetek uczniów, którzy upili się 20 i więcej razy w życiu odnotowano w Danii (41%). W Finlandii, Irlandii i Wielkiej Brytanii wskaźnik ten wynosił ok. 25%, a najniższy (2%) był w Rumunii, we Włoszech i na Cyprze. Z analiz wynika, iż w wielu krajach większość upijających się stanowili chłopcy, ale w niektórych państwach nordyckich (Dania, Finlandia, Grenlandia, Islandia i Norwegia) nie odnotowano żadnych różnic między płciami albo jedynie bardzo nieznaczne.
Najwyższy odsetek uczniów, którzy upili się 3 lub więcej razy w ciągu 30 dni poprzedzających badanie odnotowano w Danii (30%), Irlandii (24%), Wielkiej Brytanii (24%), Grenlandii (19%) i Finlandii (18%), natomiast najniższy (3%) stwierdzono na Cyprze, w Grecji, we Włoszech i w Rumunii. W większości państw przeważającą grupę upijających się stanowili chłopcy, jednak w Finlandii, na Malcie, w Norwegii, Islandii, Rosji i Wielkiej Brytanii nie odnotowano żadnych wyraźnych różnic między płciami.
Polska młodzież pod względem częstego upijania się (3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni) lokuje się w środkowej części tabeli (10%). Chłopcy znajdują się na 8. miejscu wraz z młodzieżą męską z Norwegii i Ukrainy (po 14%), wyprzedzając nieco chłopców z USA i Wysp Owczych (po 13%). Polskie dziewczęta, wśród których częste upijanie się jest udziałem jedynie 6%, znajdują się na 14. pozycji wraz z dziewczętami z Litwy, Estonii, Słowacji i Wysp Owczych. W naszym kraju jest ponad cztery razy mniej upijających się dziewcząt niż w Danii, Wielkiej Brytanii i Irlandii.




Przypisy

[1] WHO - Światowa Organizacja Zdrowia; Region Europejski WHO obejmuje także Izrael oraz azjatyckie republiki byłego ZSRR, tj. Kazahstan, Kirgistan, Tadźykistan i Turkmenistan.
[2] Autorami raportu wydanego w 2001 roku przez Europejskie Biuro WHO są Wolfgang Settertobulte, Bjarne Bruun Jensen oraz Klaus Hurrelmmann.
[3] W Niemczech podobnie jak w Szwajcarii napoje spirytusowe może legalnie kupić osoba, która ukończyła 18 lat, zaś piwo i napoje niskoprocentowe dostępne są dla osób od 16. roku życia.
[4] Całkowity zakaz reklamy alkoholu dotyczy telewizji; reklama w radiu może być prowadzone na ściśle określonych warunkach.
[5] Uchwalone w ostatnim czasie zmiany prawne zezwalają na reklamę piwa w prasie oraz w radiu, telewizji, kinach i teatrach po godz. 23.00 do 6.00 rano.
[6] Zakaz reklamy w radiu i telewizji dotyczy napojów zawierających powyżej 10% alkoholu.



Bibliografia

Currie, C. i in. (2000). Health and health behaviour among young people. International report. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe.
Dielman, T.E. i in. (1993). Structural equation model tests of patterns of family interaction, peer alcohol use, and intrapersonal predicators of adolescent alcohol use and misuse. Journal of Drug Education, 23(3).
Hawkins, D.J. i in. (1992). Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implications for substance abuse prevention. Psychological Bulletin, 112(1).
Hibell, B. i in. (2000). The 1999 ESPAD Report: Alcohol and Other Drug Use Among Students in 30 European Countries. Stockholm: The Swedish Council for Information on Alcohol and Other Drugs (CAN), The Pompidou Group at the Council of Europe.
Maes, H.-H. i in. (1999). Tabacco, alcohol and drug use in eight- to sixteen-year-old twins: The Virginia twin study of adolescent behavioral development. Journal of Studies on Alcohol, 60(3).
Nic Gabhainn, S., Francois, Y. (2000). Substance use. W: Currie, C. i in. (red.), Health and health behaviour among young people. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe.
Nordlohne, E. (1992). Die Kosten jugendlicher Problembewaltigung. Weinheim: Juventa.
Petermann, F. (1995). Kinder aus Alkohol- und Drogenfamilien. Zeitschrift für klinische Psychologie, Psychopathologie und Psychotherapie, 43(1).
Rehn, N., Room, R., Edwards, G. (2001). Alcohol in the European Region: Consumption, harm and policies. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe.
Settertobulte, W., Jensen, B.B, Hurrelmann, K. (2001). Drinking among young European. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe.